Дала сабзавотчилигининг агротехнологик асослари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Дала сабзавотчилигининг агротехнологик асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

273.5 KB

Дала сабзавотчилигининг агротехнологик асослари Режа: 1. Сабзавотчиликни жойлаштириш ва сабзавот экинлари учун ер танлаш. 2. Сабзавотчиликда алмашлаб экиш. 3. Уруғ экиш ва кўчат ўтқазиш муддатлари ва усуллари. 4. Cабзавот экинларини суғориш. 5. Сабзавот экинларини ўғитлаш. 6. Сабзавот экинларини интенсив парваришлаш тадбирлари ва уларни ўтказишда қўлланиладиган машиналар. 7. Қишки сабзавотчилик хусусиятлари. 8. Ҳосилни йиғиш ва сақлаш.

Таянч иборалар: Деҳқончилик тизими, алмашлаб экиш, такрорий, зичлаштирувчи, кўчат ўтқазиш, туп қалинлиги, озиқланиш майдони, суғориш режими, режалаштирилган ҳосилдорлик бўйича, азот, фосфор, калий ўғитлари меъёрларини белгилаш, парваришлаш тадбирлари, мулъчалаш, техник ва биологик пишиш, уюм, ура ва омборхоналарда сақлаш. 1. Сабзавотчиликни жойлаштириш ва сабзавот экинлари учун ер танлаш. Деҳқончилик тизимида сабзавотчилик асосий соҳа ҳисобланади. Экинлар ҳосилдорлиги ва тупроқ унумдорлигини оширишга қаратилган бир- бири билан узвий равишда боғлиқ бўлган ташкилий, иқтисодий, агротехник, мелоратив ва экологик чора тадбирлар йиғиндисига деҳқончилик тизими (системаси) дейилади. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг тарақиётида деҳқончилик тизимининг 3 та тури мавжуд: 1. Ибтидоий 2. Экстенсив 3. Интенсив. Ибтидоий деҳқончилик тизими жамият ривожлани-шининг дастлабки босқичларида юзага келган ва тупроқ унумдорлиги табиий равишда тикланган. Бунга қириқма ёки оловли, қўриқ ва партов ер деҳқончилик тизимлари кирган. Экстенсив деҳқончилик системасида юқори ҳосил олиш ҳисобда, лекин тупроқ унумдорлиги ва атроф муҳит ҳимояси ҳисобга олинмайди. Қишлоқ ҳўжалик маҳсулотларига бўлган эҳтиёж асосан экинлар майдонини кенгайтириш асосида бу тизимда қондирилган. Бунга уч далали, шудгор – партов деҳқончилик тизимлари киради. Интенсив деҳқончилик тизими эса ҳосилдорликни оширишга, бунинг учун фан- техника тараққиётига суянади ва деҳқончиликнинг келажак ривожланишини ҳам назарга тутади. Замонавий интенсив деҳқончилик тизими қуйидаги талабларга жавоб бериши керак:

1. Жамиятннинг озиқ-овқат маҳсулотларига, саноат-нинг хом ашёга ва чорвачиликнинг ем- хашакка домий ошиб бораётган эҳтиёжини қондириш; 2. Хўжаликнинг қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етказиб бериш бўйича топшириқларини бажариш ва хўжалик аҳолисининг озиқ- овқат маҳсулотларига талабини қондира олиши; 3. Қишлоқ хўжалик машиналаридан, техника, кимёвий восита, ўсимликларни ҳимоя қилишда биологик усуллардан самарали фойдаланиш; 4. Территориянинг туз, сув, ҳаво режимини, тупроқнинг сув – физик хоссаларини, атроф-муҳитни доимо яхшилашга ва тупроқ эро-зиясининг олдини олишга қаратилган мелоратив ва экологик тадбирларни амалга ошириши. Умуман, таъкидлаш мумкинки, илмий асосланган деҳқончилик тизимига эга бўлмасдан, жамият ўз иқтисодиётига муҳим рол ўйнайдиган сабзавотчиликни режали ва илмий асосланган ҳолда ривожлантира олмайди. Чунки, сабзавот экинларининг ҳосилдорлиги ва маҳсулот сифати сабзавотчиликни жойлаштиришга, яъни жойнинг тупроқ-иқлим шароитига боғлиқ. Шунинг учун бундай экинлар органик моддаларга бой, нам, салқин дарё бўйи, ер ости суви юзага жойлашган ерларда яхши ўсади. Карам, бодринг, томатдош ва кўкат сабзавот экинлари ўтлоқ, ўтлоқ-бўз тупроқларда мўл ҳосилни таъминлайди. Пиёз ва илдизмевали экинлар дарёнинг юқори террасаларидаги енгил механик таркибли, хўраки лавлаги эса оғир тупроқли ерларда ҳам яхши ўсиб ривожланади. Полиз экинлари юқори террасаларидаги бўз тупроқларни ёки янги ўзлаштирилган қўруқ бўз тупроқларни ҳоҳлайди. Бу ерларда фузариоз сўлиш (вилт) касаллиги билан зарарланмайди ва ширали мевалар беради. Лекин. Хоразм ва Қорақолпоғистонда сизот сувлар яқин жойлашган ерларда қовун яхши ўсади. Бу ерларда қовун суғорилмай ўстирилади. Картошка экини учун

тоғ тупроқ - иқлим шароити қулай, чунки бу ерларда кам айнийди, серҳосил соғлом уруғлик олинади. Сабзавот, полиз экинлари ва картошка тупроқ механик таркибининг енгил, ўрта қумоқ бўлишига талабчан. Уларнинг ана шу биологик талаблари ҳисобга олиниб жойлаштирилса, юқори ва мустаҳкам ҳосил олинади, касаллик – зараркунандалар билан шикастланмай, соғлом ҳосил ва уруғ олинади. Шўрланган ерларда сабзавот экинлари ўсмайди. Академик В.И Зуевнинг (1971, 1987, 1997) таъкидлашича, хлор билан шўрланиш миқдорининг агрономик нормаси тупроқнинг ҳайдалма қатламида: лавлаги учун 0,030-0,035; карам учун 0,027-0,030; редискага 0,017-0,020; картошка, пиёз, шивит, исмалоқ учун 0,015-0,020; қовунга 0,015- 0017; сабзи учун 0,010-0015 фоиздан ошмаслиги лозим. Шўрланиш даражаси бундан ошса, энг аввало агротехник қоидаларга амал қилиниши , шўрни камайтурувчи мелоратив тадбирлар (мульчалаш, тез-тез суғориш кабилар) ўтказилиши асосидагина мўлжалдаги ҳосилни олиш мумкин. Тоғли шароитларда сабзавот экинлари учун жой танлашда рельефнинг хусусиятлари ҳисобга олинади. Жанубий, қуёш эрта тегадиган томонларига эртаги экинлар, шимолий соя томонларига эса кечки такрорий экинлар (карам, картошка кабилар) экилиши мақсадга мувофиқ. Ерни экишга тайёрлаш. Сабзавот экинлари учун ерларни экишга тайёрлаш кузда 28-30 см чуқурликда шудгорлашдан бошланади. Лекин янги ўзлаштирилган ерларда ҳайдама қатлам аста- секин чуқурлаштирилиб борилади. Оч тусли бўз тупроқларда ўзлаштирилган биринчи йили 20-22 см, иккинчи йили 23-25 см, учинчи йили 25-27 см, тўртинчи йили эса 28-30 см чуқурликда ҳайдалади. Ўтлоқ ва ўтлоқ-ботқоқ тупроқларда ҳар йили 2-3 см қўшиб ҳайдалиб, ҳайдаш чуқурлиги 28-30 см.га етказилади. Гумусга бой типик ва тўқ тусли бўз тупроқларда биринчи йилдаёқ чуқур 28-30 см чуқурликда ҳайдаш мумкин. Ерни ҳайдашда Т-4А, ДТ- 75 М, МТЗ-80

тракторларига ПН- 3-35, ПД-4-35 плуглари осилиб ёки тиркалиб фойдаланилади. Баҳорда экиш олдидан ерни экишга тайёрлаш, биринчидан баҳорги ҳайдаш олдидан тупроқ ҳолатига, иккинчидан, экинлар уруғини экиш ва кўчатини ўтқазиш муддатига қараб белгиланади. Эрта баҳорда шудгорланган дала (феврал охири- март бошида) бирданига ЧКУ-4 маркали чизель- культиватор билан юмшатилади ва бир йўла бороналанади. Эртаги экинлар экиш учун ерни тайёрлашнинг энг самарали усули кузда эгатлар (жўяклар) олиб қўйиш ҳисобланади. Эгатларни бундай олиб қўйиш жуда эрта муддатларда экинларни экиш ва эрта ҳамда юқори ҳосил олишга имконият яратади. Бундай ҳолларда ер куздан бошлаб бороналанади ва кетма-кет эгатлар олинади. Эрта баҳор пушталарига уруғ экилади ёки кўчат ўтқазилади. Кеч баҳорда (апрел-май бошларида) сабзавот экинлари экиладиган ерлар эрта баҳорда экин экиш олдидан бороналанади, ёки 20-22 см чуқурликда ағдармасдан ҳайдалиб, кейин бороналанади. Кейинги йилларда хўжаликларимизда Голландия техника ва технология- ларининг синалиши шуни кўрсатдики, эртаги сабзавот экинлари учун ерни ҳайдаш ва экиш олди тайёрлашда Голландиянинг «Доминатор» маркали фрезали культиваторидан фойдаланиш самарали экан. Чунки, у тупроқни юмшатиш, текислаш ва юза зичлашни бирданига амалга оширади. Ёзда (июнь- июль ойларида) сабзавот экинлари учун далалар эрта баҳор бороналанади ҳамда ёмғирлардан сўнг қатқалоқ ва бегона ўтларни йўқотиш мақсадида бир – икки марта (апрель майда) ёппасига культивация қилинади. Сўнгра экиш олди 20-22 см чуқурликда қайта ҳайдалиб бороналанади. Борди-ю тупроқ намсизланиб, қотган бўлса, ҳайдаш олди суғорилади. Ёзда эртаги сабзавотлар ҳосили йиғиштириб олингач, такрорий экинлар учун ерлар суғорилади, ҳайдалади ва боронланади. Уруғи юза экиладиган (сабзи, пиёз каби) майда уруғли экинлар учун экиш муддатидан қаътий назар тупроқ бороналаш билан бирга молаланади.

Бегона ўтлар босадиган участкаларда ерни экишга тайёрлашга бегона ўтлар уруғини ёппасига унишини тезлаштириш мақсадида суғоришни ҳам киритиши керак. Ўтлар ёппасига кўкаргач, улар бороналаш ёки юза юмшатиш орқали йўқотилади. Бу эса экинлар ҳосилдорлигини сезиларли даражада оширади. Шўрланган ерларда сабзавот экинлари ўстириш учун уларнинг шўри ювилиши шарт. Бунинг учун ерларнинг текислик даражасига қараб 0,10-0,25 гектаргача полларга бўлиниб, сув бостирилади. Ювиш ишлари шудгордан олдин ёки кейин ўтказилади. Лекин шудгордан сўнг шўр ювилса, самаралидир. Шўр ювилгач, ер зичлашади. Шунинг учун уни қайта ҳайдаш ёки чизеллаш лозим. Шунга кўра эрта баҳорда сабзавот экинлар экишни кечиктирмаслик мақсадида шўр ерлар шудгорланмасдан ювилгани мақсадга мувофиқ. Ёзда экин экиладиган ерлар шўри кузги шудгорлашдан кейин ювилиб, баҳорда ёки ёзда 20-22 см чуқурликда қайта ҳайдалади. 2. Сабзавотчиликда алмашлаб экиш. Сабзавот, полиз, картошка ва бошқа экинларининг йиллар ва далалар бўйича илмий асосда навбатлашуви алмашлаб экиш дейилади. Алмашлаб экишнинг 3 тури: дала, ем-хашак ёки ферма атрофидаги ва махсус алмашлаб экишлар мавжуд. Бу турлар бир-биридан экинлар биологияси, ўстириш технологияси ва экинларнинг назорат нисбатига қараб фарқланади. Дала алмашлаб экишлари техника, донли экинларга мўлжалланган бўлиб, буларнинг салмоғи экинлар навбатлашувида 50-70% ни ташкил этади. Алмашлаб экишда муҳим кўрсаткич далалар сони ҳисобланади. Алмашлаб экиш далаларининг сони қисқа ротация (4,5,6,7 далали), узоқ ротацияли (9,10,12 далали) бўлади. Умуман айтганда, далалар сони, хўжаликнинг ихтисослашишига, алмашлаб экишдаги далалар сонига, хўжалик экин майдонлари структурасига боғлиқ. Ем-хашак алмашлаб экишлари йирик чорвачилик фермалари, комплекслари атрофида ташкил этилади. Мақсади чорва молларини узлуксиз

арзон таннархли мўл, сифатли, ширали, оқсилли яшил озуқа билан таъминлаб , яшил конвейер ташкил қилишни ва мустаҳкам ем- хашак базасини барпо этишни кўзда тутади. Махсус алмашлаб экишлар сабзавот, полиз, картошка, тамаки, шоли, каноп каби экинларни экишга мўлжалланган. Сабзавотчилик хўжаликларда деҳқончилик тизими ва маданиятининг асосий кўрсатгичи ҳамда сабзавот ҳамда полиз экинлари ва картошкадан юқори ҳосил олишнинг етакчи омилларидан бири алмашлаб экишни тўғри ташкил этишдир. Алмашлаб экишда муайян хўжалик тупроқ – иқлим шароитлари, сув билан таъминланиш даражаси, маҳсулот етиштириш шартнома–топшириғи, ихтисослаштириш, иқтисодий кўрсаткичлар ва ҳоказолар ҳисобга олинади. Консерва заводларига яқин сабзавотчилик хўжалик-ларида қайта ишланадиган сабзавотлар (помидор, бойим-жон, қалампир), шаҳар атрофи хўжаликларига эса асосан истеъмол қилинадиган помидор, бодринг каби экинлар экиш, узоқ жойлашган хўжаликларда ташишга мос сабзи, лавлаги, пиёз, полиз, картошка етиштириш мақсадга мувофиқ. Бизнинг шароитимизда сабзавотчилик доимо маҳсул-дор чорвачилик билан доимо биргаликда олиб борилади. Бунинг учун махсус майдонларда ем-хашак экинлари ўстирилади. Бундай экинлар қаторига биринчи навбатда маккажўхори, шўрланган ерларга жўхори ва лавлаги киради. Ўзбекистон шароитида барча алмашлаб экиш схемаларида экиладиган ўтлар ичида беда биринчи даражали аҳамиятга эга. Беда тупроқ унумдорлигини оширувчи, органик ўғит ва азотга бойитувчи, сизот сувлари сатҳини пасайтирувчи ва шўрланишни олдини олувчи мелиоратив экин сифатида аҳамияти каттадир. Шунинг учун хўжаликларга тавсия этилган ва этиладиган алмашлаб экишларнинг энг муҳим таркибий қисми беда ҳисобланади. Алмашлаб экишда экинларни йиллар ва далалар бўйича шундай жойлаштириш керакки, муайян вақтдан сўнг экин шу далага қайтарилганда,

улар нисбатан яхши шароитга мослашиши керак. Жумладан тупроқ унумдорлиги юқори бўлиши, зараркунанда-касалликлар, бегона ўтлар билан кам зарарланиши лозим. Сабзавот экинларини бир участкада муттасил экавериш шу экинга хос касаллик ва зараркунандаларнинг кучайиб кетишига, тупроқ унумдорлигининг пасайишига олиб келади. Зарарли тупроқ микроорганизмларнинг тўпланиши ва ўсимликларнинг илдизлари ажратадиган моддалар тупроқни чарчатади. Бир хил экинни мутассил экавериш оқибатида ҳосил муқаррар пасаяди. Шу боисдан экинларни навбатлаш - ҳосилдорликни оширишнинг ғоят муҳим шартидир. Алмашлаб экишда сабзавот экинларини навбатлаш кўп жиҳатдан улардан олдин экилган ўтмишдош экинларга боғлиқдир. Ўтмишдош экинлар сабзавот экинларининг хусусиятларига, касалликлар, зараркунандалар, бегона ўтлар, қўлланиладиган, агротехника системасига қараб аниқланади. Алмашлаб экиш схемасидаги ҳар бир сабзавот экини ўзининг энг монанд ўтмишдошига эга бўлмоғи керак. Ўрта Осиё шароитида карам, дуккакли сабзавотлар, бодринг, икки йиллик уруғлик сабзавот экинлари, пиёз, илдизмевалар, шунингдек полиз экинлари картошка учун энг яхши ўтмишдош ҳисобланади. Кечки картошка учун ўтлар ҳам яхши ўтмишдош бўлиши мумкин. Бедапоядан бўшаган ерлар помидор, шунингдек, дуккаклилар, полиз экинлари, карам ва пиёз учун яхши ўтмишдош ҳисобланади. Картошка, полиз, бодринг ва илдизмевалардан кейин экилган карам яхши битади. Картошка ва помидор, пиёз ва саримсоқ учун яхши ўтмишдошлардир. Бегона ўт босадиган илдизмевали сабзавотларни карам, бодринг, картошка каби унча ўт босмайдиган экинлардан кейин экиш фойдали, ҳисобланади. Полиз ва бодринг экинлари бедадан, дуккакли сабзавот, карам, илдизмевалилар, пиёз ва дон экинларидан бўшаган ерларга экилса яхши ҳосил беради. Бир хил сабзавот экинларини илгариги ерга такрор экавериш маъқул кўрилмайди, улар кўпи билан 3 ва 4 йил оралатиб экилиши керак.

Беда ҳайдалгач, ерга кеч баҳор даврларида экиладиган иссиқсевар экинлар жойланади. Бу экинлар экилгунга қадар тупроқдаги органик қолдиқлар бутунлай чириб кетади. Эртаги экинлар экилганда эса парчаланиши улгурмаган илдиз қолдиқлари эса, экин ишларини қийинлаштиради. Баъзан эса экинни сийраклаштириб юборади. Экинларни навватлаштиришда уларни экиш муддатларига ҳам боғлаб бориш керак. Эртаги экинлар вегетация даври барвақт тугайдиган экинлардан кейин экилгани маъқул. Шундай қилинса, шудгорлаш ишлари энг қулай муддатларда ўтказилади ҳамда ерни экишга ўз вақтида тайёрлаш ва эртаги экинларни ўтқазиш имконияти туғилади. Алмашлаб экиш схемасидаги сабзавот экинларни навбатлашда органик ва минерал ўғитлардан яна ҳам тўлиқ фойдаланиш имкониятлари кўзда тутилиш керак. Органик ўғитлар тупроқда органик моддалар кўп бўлишини талаб қиладиган полиз, бодринг, карам, кўкат экинларга биринчи навбатда солинади. Агар алмашлаб экишда картошка ва помидор экинлар етакчи ўринда борса, органик ўғитлар айнан шу хил экинларга солинади. Илдизмевалилар ва пиёз одатда гўнг солинганидан кейин иккинчи ёки учинчи йили экилади. Экиладиган йили янги гўнг солинса, илдиз мевалар ёрилади ва айнийди, пиёз бошларнинг етилиши кечикади. Сабзавот – беда алмашлаб экишларда беда поя ҳайдаб юборилгандан кейин учинчи йилдан бошлаб органик ўғитлар ишлатиш мақсадга мувофиқдир, чунки беда тўплаган гумус айни вақтда тўлиқ минераллашади. Азот, фосфор ва калийнинг дозалари ҳамда улар ўртасидаги нисбатлар тупроқ шароитига, бедапоя ҳайдалган вақтга, экин тури ва режалаштирган ҳосилдорликка боғлиқ. Ўрта Осиёда совуқ тушмайдиган даврлар узоқ бўлади, экинлар суъний равишда суғорилади, бу эса фақат муайян участканинг ўзида йилда 2-3 марта ҳосил олиш имконини беради. Эртаги ва такрорий экинларни тўғри навбатлаб, илғор хўжаликлар эртагисидан ҳам, такрорий экинлардан ҳам юқори ҳосил оладилар.

Эртаги сабзавот ва картошкадан бўшаган ерларга июн ойида такрорий экин сифатида эртаги ва ўртаги помидор навларини кўчатларини ўтказиш, шунингдек қишда сақланадиган кечки тарвуз ва қовун экиш мумкин. Арпа ва буғдой каби донли экинлардан кейин кечки сабзавот экиш мумкин. Сабзавот алмашлаб экишда силос ва дон учун экиладиган тезпишар маккажўхори дурагай - навларини ҳам эртаги ва ҳам такрорий қилиб экса бўлади. Ўзбекистонда сабзавот, полиз экинлари ва картошка экиладиган хўжаликларда сабзавот ва озиқ экинлари кетма-кет алмашлаб экиш схемалари қабул қилинган. Ҳар қандай ихтисослаштиришдаги (сабзавот, полиз ва картошка ) алмашлаб экишларда алмашлаб экиш схемасининг дастлабки икки даласи бедага, олтинчи даласи эса ем - хашак экинлари: икки йил ўстириладиган беда ва бир йил ўстириладиган судан ўти, райграс ёки рапсга ажратилади. Чорвачиликнинг эҳтиёжларига қараб олтинчи дала макка жўхори билан ёхуд қоплама қилиб рапс экиладиган бошоқли дон экинлари билан банд қилинади. Турлича ихтисослаштирилган алмашлаб экишларнинг намунавий схемаларида экинлар навбатлашуви -жадвалда берилган. Барча алмашлаб экишларда ем- хашак экинларининг салмоғи 37,5 %, шу жумладан беда 25%, бошқа озуқ экинлари эса 12,5% ни ташкил этади. Сабзавот – полиз экинлари ва картошканинг салмоғи 62,5% га тўғри келади. Сабзавот алмашлаб экишда 4 дала сабзавот, 1 та дала картошка билан банд қилинган ёки уларнинг салмоғи 50 ва 12,5% ни ташкил қилади. Полиз алмашлаб экишда полиз экинларига 3 дала, сабзавот ва картошкага биттадан дала ажратилади ёки уларнинг салмоғи 37,5%, 12,5 ва 12,5 ни ташкил этади. Картошка алмашлаб экишда картошкага 3 дала, сабзавот ва полиз экинларига эса 1 тадан дала ажратилади. Картошка 37,5% ни, полиз экинлари 12,5% ни ва сабзавотлар 12,5% ни банд қилади. Ҳар бир хўжаликда турли йўналишдаги алмашлаб экиш схемаларидан бир нечтаси жорий этилиши мумкин. Хўжаликда жорий этиладиган муайян

алмашлаб экишлар хўжаликнинг йўналишига ва унинг шартнома – топшириқларига қарайди. Алмашлаб экиш далаларида ўстириладиган сабзавот экинларининг ассортименти сабзавотчиликда кўзда тутиладиган мақсадларга, чунончи, эртаги сабзавот ёки узоқ сақланадиган ва саноатда қайта ишланадиган сабзавот етиштирилишига боғлиқ бўлади. Сабзавот алмашлаб экишда 3 нчи далага (бедапоя ҳайдаб ташланганидан кейин) ўртаги сабзавотлар: помидор, бодринг, картошка йўналишидаги алмашлаб экишда кечки картошка экилади. Ерлардан янада самарали фойдаланиш мақсадида тавсия этилаётган алмашлаб экиш схемаларидаги навбатдаги далаларда полиз экинларидан олдин оралиқ экинлар, кечки сабзавот ва картошкадан олдин эртаги картошка хва сабзавотлар, эртагилардан кейин эса кечкиларини экиш керак. Кейинги вақтда Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги беда учун ўстириладиган 8 далали алмашлаб экишларни тавсия этган. Булар ҳам сабзавот, полиз ва картошка алмашлаб экиш йўшалишларига эга. Сабзавот йўналишидаги алмашлаб экишда 3:4:1 схема қабул қилинган (уч далага ўт экилиб, унинг салмоғи 27% ни , тўрт далага сабзавотлар икки далага такрорий сабзавотлар экилиб, салмоғи 55% га боради, + бир далага картошка бир далага сабзавот экини экилиб, салмоғи 18% ни ташкил этади). Полиз экинлари йўналишидаги алмашлаб экиш учун 3:3:1:1 схемадаги алмашлаб экиш қабул қилинган. (уч далага ўт 27%, уч далага полиз экинлари 27% бир далага сабзавотлар + битта далага такрорий дал экинлари 18% , битта далага картошка 10%, 18%-оралиқ экинлари. Картошка етиштириш йўналишидаги алмашлаб экиш учун 3:3:1 схемаси маъқул кўрилган -27% ўт, уч далага картошка иккита такрорий экин - 46% бир далага сабзавотлар + 18% такрорий, бир далага 9% полиз экинлари экилади.

Сабзавотчиликда такрорий, оралиқ, зичлаштирувчи ва яшил ўғитлар (сидератлар) дан фойдаланиш интенсивлаштиришнинг асосий омилларидандир. Сабзавот маҳсулотлари кўпайтиришнинг муҳим резервларидан бири экинларни такрорий экишни кенг кўламда қўллашдир. К.А.Тимирязевнинг таъкидлашича «ўтлоқ, дала, ўрмонларда фойдаланилмаган ҳар бир қуёшли кун абадий йўқотилган бойликдир». Такрорий экинлар экиш сабзавотчиликда қуёш энергиясидан фойдаланишнинг самарали усулидир. Шу эвазига майдон бирлигидан 2-3 марта ҳосил етиштирилмоқда. Буни кўплаб турли шароитдаги хўжаликлар, туманлар иш тажрибаси бугунги кунда тасдиқлаб турибди. Ёзги муддатларда экиладиган сабзавотларни буғдой ёки арпа ҳосили йиғиб олингандан кейин ўстириш мумкин, эртаги сабзавотлардан бўшаган ерларда эса мош, кўкат экинлар ва пиёз учун ажратилади. Сабзавот экинларини алмашлаб экишда дон учун маккажўхори ва жўхори, тезпишар, кечки навлари эса силос учун такрорий экин сифатида экилади. Бир йилда икки марта ҳосил олиш биринчи экин ҳосилини ўз вақтида йиғиб териб олиш ва такрорий экинни тезда экиш, ўсимликлар ўсишини тезлаштиришга ёрдам берадиган агротехника усулларини қўллашга кўп жиҳатдан боғлиқ. Уруғларни экиш олдидан ундириш, гўнг чиринди-тувакчаларда етиштирилган сабзавот кўчатларини ўтқазиш; эртаги қилиб февраль ойида, айрим ҳолларда куз-қишда экиш шунингдек, кузда тайёрланган эгатларда баҳорда экиш ҳамда ёруғлик ўтказувчи шаффоф полиэтилен плёнкалардан фойдаланиш мана шундай усулларга киради. Экин қаторларига ёки уяларга солинган фосфор ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланишини тезлаштиради. Суғориладиган ерлардан йилига 2-3 марта ҳосил олиш учун бу ишларни тўғри ташкил этиш ниҳоятда муҳимдир. Биринчи ҳосилни иложи борича қисқа муддатларда йиғиб териб олиш керак. Биринчи экин ҳосили ва анғиз қолдиқлари йиғиб олиниши биланоқ ерларга ҳайдов олди суви берилади. Ер етилиши билан сифатли қилиб ҳайдалади ва бир йўла борона босилиб, кетма-

кет такрорий экин кўчати ёки уруғи экилади. Ҳосил йиғим-терими билан ҳайдаш олдидан бериладиган сув орасидаги муддатни қисқартириш мақсадида далани биринчи экин ҳосилини йиғиштириб олиш олдидан суғориб олиш лозим. Шунингдек, ўғитлар биринчи экинга ҳам, такрорий экинга ҳам берилиши зарур. Сабзавот алмашлаб экишда оралиқ экинлардан фойдаланиш амалий жиҳатдан катта аҳамиятга эга. Оралиқ экинлар деб, кўпчилик ҳолларда куз-қиш даврида бўш ётадиган ерларга экиладиган экинларга айтилади. Ўзбекистонда оралиқ экин сифатида кеч кузда экиш учун кузги жавдар, кузги арпа, райграс, кузги вика, кузги горох, шабдар, берсим, кузги сурепка, рапс, хантол, перко, тритикали кабилар тавсия қилинади. Булар ёлғиз ўзи яхшиси ғалласимон ёки дуккакли экинларга аралаштириб экилгани маъқул. Хантол (горчица) ва жавдарнинг афзаллик томони шундаки, бу экинлар серҳосил, уруғи майда бўлганлиги учун уларни кўпайтириш коэффициенти жуда юқори. Оралиқ экинлар экишнинг энг қулай муддати август-сентябрь охири ҳисобланади. Экиш нормаси – хантол ва рапс уруғи гектарига 16-18 к, жавдар 100-120 кг, кузги горох 150 кг, шабдар ёки берсем 20 кг. Агар аралаштириб экиладиган бўлса, компонент экинларнинг экиш нормаси ярмигача камайтирилади. Бошоқдош ва крестгулдошларга мансуб оралиқ экинлар баҳорда, февраль охири мартнинг бошларида гектарига 50-100 кг азот ва 20-30 кг фосфор ҳисобидан ўғитланади. Дуккакли оралиқ экинларга эса гектарига 40-50 кг дан азот ёки фосфор солинади. Кўкат озиқ ёки кўкат ўғит учун экилган ғалласимон экинларнинг кўк массаси ўсимликларнинг най чиқариш фазасида ва бошоқлашга қадар яъни апрельда ўриб олинади. Крестгулдошлар ва дуккакли оралиқ экинлар ғунчалаб гуллай бошлаган даврда, яъни апрельнинг бошларида кўк массаси учун ўриб олинади ёки кўкат ўғит сифатида ҳайдаб юборилади. Кўкат озиқ ёки силос учун экилган оралиқ экинлар ҳосили КИР –1,5 маркали ўриб майдалайдиган машинада ёки силос комбайнларда ўрилади. Ишлаб чиқариш шароитида ўтказилган кўпгина тажрибалар ва

кузатишлардан маълум бўлишича, оралиқ экинлар ўстирилган далаларда асосий экинга тушадиган замбуруғ ёки бактериал (фузариоз ва бошқа кассаликлар), бегона ўтлар анча камаяди ва экинлар ҳосилдорлиги ортади. Қиш-баҳор пайтларда оралиқ экинлардан кенг фойдаланиш сабзавотчилик хўжаликларида ем-хашак ресурсларини анча оширишга, шунинингдек, ёзда ем хашак (силосбоп ва бошқа) экинлари билан банд бўлган ерларнинг бир қисмини сабзавот экинлари экиш учун бўшатишга имкон беради. Бир майдонда бир неча хил экинларни аралаш ўстириш экинларни зичлаштириш дейилади. Сабзавот-чилик ривожланган Болгария, АҚШ, Япония ва бошқа мамлакатларда экинларни зичлаштириб экиш усулидан фойдаланилади. Турли ўсимликлар ҳаётининг турли даврида озиқ моддаларига, ёруғликка эҳтиёжи хар – хил. Шунга кўра зичлаштириб экиш учун шундай ўсимликлар танланиши керакки, улар бир далада ўсаётганида бир бирига халақит бермасин. Картошка, карам, помидор тез ўсувчи кўкат ўсимликлар билан зичлаштирилади. Бунда кўкат ўсимликлар ҳосили асосий экинларнинг мева туга бошлаш даври бошлангунча йиғиб олинади. Маккажўхори орасига дуккакли ўсимликлар асосан ловия экилади. Одатда, полиз экинлари помидор, бодринг пуштаси кенг (2-3 м) экинлар пуштасининг ўртасига ўсув даври қисқа тезпишар ўсимликлар экиш мумкин, чунки асосий экинлар ўсув даврининг ярмигача пушталар бўш ётади. Зичлаштириб экиш усулидан самарали фойдаланиш учун экинлар юқори агротехника асосида парвариш қилиниши ва тупроқ унумдор бўлиши керак. Экинларни зичлаштириб экишнинг камчилиги шундаки, бундай далаларда уруғни механизмлар ёрдамида экиш ва ўсимликларни парвариш қилиш бирмунча қийинчиликлар туғдиради. Шунинг учун экинларни зичлаштириб экиш бизда кенг авж олмади ва кўпинча бу усулда парникларда сабзавотлар етиштириш учун фойдаланилади.

3.Уруғ экиш ва кўчат ўтқазиш муддатлари ва усуллари. Ўзбекистонда сабзавотчилик текислик ва тоғ этакларида суғориладиган ерларга жойлашган бўлиб, совуқсиз давр шимолда 150-160, жанубда эса 260- 280 кун давом этади. Совуқ кунлар камлиги, иссиқлик ва ёруғликнинг кўплиги ҳамда сунъий суғориш бу ерларда турли сабзавот экинлари экишнинг қулай муддатларини танлаш, йилига 2-3 мартагача ҳосил олиш имконини беради. Ўзбекистон, умуман Марказий Осиё сабзавотчилик амалиётида уруғ экиш ва кўчат ўтказиш муддатлари эртабаҳор, кечбаҳор, ёз, куз ва кеч-куз ҳисобланади. 1. Эрта баҳорда (феврал-мартда) экиладиган экинлар ривожланиши- нинг дастлабки фазаси салқин ҳароратда ўтади, табиий намлик эвазига ўсади. Экинлар ривожланишининг кейинги фазаларида ёғингарчиликлар деярли бўлмай, ҳарорат кўтарилиб, июн-июл ойларида 40° ва ундан ҳам юқори бўладиган шароитга тўғри келади. Бу эса иссиққа чидамли, карам, картошка каби экинлар ривожланиб ва ҳосил тўплашига салбий таъсир этади. Совуқдан сақланиш учун эрта баҳорда иссиқ талаб қилмайдиган, совуққа нисбатан чидамли сабзи, пиёз, картошка, карам сингари экинлар уруғи экилади ёки кўчати ўтқазилади. Уруғни тупроқнинг табиий намига ундириб олиш учун иложи борича эрта экиш шарт. Аксинча, экин кечиктирилса, уруғ қуруқ тупроқда униб чиқиши қийинлашади. Бундан ташқари уруғ ёки кўчат эрта баҳорда экилса, сабзавот экинлар генератив, маҳсулдор органларининг ўсишига салбий таъсир кўрсатадиган жазирама ёзги иссиқ кунларгача ҳосилнииг асосий қисми шаклланиб бўлади. Шунинг учун кечикиб экиш (апрелда) доимо ҳосилдорликнинг пасайишига олиб келади. 2. Кеч баҳорда экиш апрел - май ойи бошларида, кунлар исиши билан бошланади. Бу муддатларда томатдошлар, полиз экинлари, бодринг ва бошқа иссиқсевар ўсимликлар экилади. Баҳорда экилган экинларнинг ўсиш ва ривожланиш даври ёзнинг жазирама иссиғига тўғри келади. Фақат кузда,

яъни ўсув даврининг охирида ҳарорат сезиларли даражада пасаяди. Ўсимликларнинг ўсув даври, одатда октябрда - биринчи совуқ тушиши биланоқ тўхтайди. 3. Ёзда (июн - июл) ўсув даври қисқа сабзавотлар – картошка, карам, бодринг ва бошқа экинлар экилади. Бу муддатда экилган экинларнинг ўсув даври ҳаво ҳарорати юқори ва намлиги кам бўлган даврларга тўғри келади. Шунинг учун ёзда экиладиган экинларга экиш вақтида суғоришдан ташқари экишолди ва экиндан сўнг суғориш талаб этилади. Ўсув даврининг иккинчи ярмида, мева тугиш ва етилиш даврида, ҳарорат пасаяди, октябрнинг иккинчи ярми ноябрда эса, одатда, йиғим-терим ишларига тўсқинлик қилувчи совуқ ва ёғинлар бошланади. 4. Кузда экиш. Совуққа чидамли экинлар – пиёз, саримсоқ жанубда эса совуққа чидамли карам навлари ва бошқа экинларни кузда ёки кеч кузда экилади. Кузда экилганда уруғлар куздаёқ униб чиқади, уларнинг қишдан яхши чиқиши учун ёш ниҳоллар яхши илдиз отган ва илдиз системаси ривожланган бўлиши керак. Шунга кўра, кузги сабзавотлар экишни жуда кечиктирмасдан - август ёки сентябрнинг ўрталарида бошлаш керак. Шу муддатда экилган экинлар тез ўсади, яхши қишлайди, баҳорда эса ўсиши барвақт бошланади ва ҳосили кўкламда экилган экинларникига нисбатан 1- 1,5 ой эрта етилади. 5. Кеч кузда экиш. Бу муддатда баҳорда экиладиган пиёз, илдизмевалар, картошка ва икки йиллик сабзавотлар экилиб, майсаларни баҳорда ундириб олишга мўлжал-ланади. Шунинг учун экинларни кеч кузда экишга доимий совуқ кунлар бошланиши билан, одатда, ноябр - декабрнинг бошларида киришилади. Экинларни ҳаддан ташқари ерга экиш, уларнинг бевақт-куздаёқ униб чиқишига ва ёш ниҳолларнинг совуқда нобуд бўлишига олиб келади. Кеч кузда экилган уруғлар баҳорда экилганига нисбатан бирмунча эрта униб чиқади, аммо ўсимликларнинг кейинги ўсиши ва ривожланиши баҳор-дагидек шароитларда боради.

Кеч кузда экиладиган сабзавотларни баҳорда секин етиладиган ва шу сабабли уларни ўз вақтида экишга имконият бўлмайдиган, жумладан, ўтлоқ- ботқоқ ёки торфли-ботқоқ ерларга экиш тавсия қилинади. Бироқ кеч кузда экилган картошка ва икки йиллик сабзавот экинлари уруғини совуқ ўрта хавфи туғилади, ниш беқарор келган, йилларда, яъни совуқ ҳаво бирданига иссиқ ҳаво билан алмашинганда кузда экилган илдизмеваларнинг кўпинча эркаклаб кетиш, ҳоллари кузатилади. Шунинг учун кеч кузда экиладиган экинларни қиши қаттиқ келадиган ва қор қоплами қа лин бўладиган тоғ олди районларида экиш ишончлидир. Эрта баҳор ва кеч кузда экиладиган экинлар уруғи, одатда, текис ерга экилади ва майсалар кўрингандан кейин, суғориш эгатлари олинади. Лекин мақсад уруғларни мумкин қадар тезроқ ундириб олиш ва ҳосилни эртароқ етиштириш бўлса, бундай ҳолларда уларни пушта-эгатларга экилгани маъқул, чунки пушталар қуёшда яхши қизийди. Кеч баҳорги, ёзги ва кузги сабзавотлар олдиндан тайёрлаб қўйилган ёки экиш билан бир йўла олинган эгатларга экилади. Экиш олдидан ёки экиб бўлгандан кейин ер дарҳол суғорилади. Кўчатлар пуштанинг бир ёки иккала томонга ўтқази-лиши мумкин. Пушталарнинг бир томонига ўтқазилса, экинларни механизмлар ёрдамида ишлаб анча осон кўчади. Лекин пушталарнинг икки томонига ўтқазилганда гектар-лардаги туп сони бир томонга экилганига қараганда бир мунча кўп бўлади. Палак отиб ўсадиган полиз экинлари, бодринг ёки помидор (агар қозиқларга бойланмаса), одатда, пушталарнинг икки томо нига экилади. Сабзавот экинлари турига, экиш муддатига, жойига, ҳосилдан фойдаланиш йўналишига ва бошқа шароитларга қараб ҳар хил усулларда экилади (расм). 1. Сочма усул. Сочма қилиб экиш усулидан кўчат етиштиришда, шунингдек, очиқ ерларда кўкат экинлар ўстиришда фойдаланилади. 2. Қаторлаб ёппасига экиш ёки сочма усул. Қаторлаб ёппасига экишда нўхат, горох, ҳар хил кўкат экинлар уруғи дон, сабзавот сеялкаларида қатор

ораларини 13-15 ёки 26-30 см кенгликда (сошниклар оралатиб) қаторларга ёппасига экилади. Бу усулда пиёз, илдизмевали экинлар ҳам ўстирилади. 3. Лента усул. Лента усулда экиш қўлланилганда ўсимликлар ораси калта икки-олти кичик қаторлардан иборат лентасимон усулда жойлаштирилади, ленталарнинг орасида эса анча кенг оралиқ қолдирилади. Илдизмевали сабзавотлар, пиёз, кўкат экинлар учун кичик қаторлар оралиғи 10-20 см, ленталар оралиғи эса 40-60 см; бодринг, полиз экинлари учун қаторлаб, қатор оралиғи 60-90 см, полиз экинларида эса пушта (ленталар) оралиғи 120-360 см. Бу узун палакли экинларни баъзан уяда бир нечта ўсимлик қолдириб экилади. Бундай усулдагисини қўш қаторлаб лентасимон- уялаб экиш усули дейилади. 4. Қаторлаб экиш усули. Қаторлаб экиш усулида ўсимликлар қаторлаб, бири-биридан бир хил масофада оралатиб жойланади. Кўпинча, карам, картошка, бойимжон, қалампир, эртаги помидор навлари ва бошқалар қаторлаб экилади. 5. Икки (қўш) қаторли уялаб ёки пушталаб экиш усули. Икки қаторлаб уялаб ёки пушталаб экиш усули пояси ётиб ўсадиган (помидор) ёки ер бағирлаб ўсадиган (полиз экинлари, бодринг) экинлар учун қўлланилади. Бунда ўсимликлар кенг (1,5-4 м) пушталарнинг ҳар икки томонга экилади. Кенг қаторлаб экишда пушта олишнинг икки хил усули бор. Биринчи ҳолатда, катта трактор окучниги ва канавокопателда 1,5 –4 м оралиқда кенг (80-90 см) ва чуқур (40-45 см) эгатлар олиниб, буларнинг ҳар икки томонига экин экилади. Экинларни механизмлар ёрдамида парвариш қилиш учун қулай бўлган иккинчи усул - бу уруғ ёки кўчатларни қўш эгатларга экишдир. Бунда битта чуқур эгат ўрнига бир-бирига яқин иккита тор ва саёз эгат олинади, шунда ҳар иккала тор эгат орасида кичикроқ пушта ҳосил бўлади. Экишдан олдин улар суғорилади. Кўчат тутиб кетганидан ёки уруғлар тўла униб чиққандан сўнг қўш эгатлар ўрнига битта кенг ва чуқур эгат олинади, кейинчалик экинлар ана шу эгат оралаб суғорилади.

6. Квадратлаб экиш усулида ўсимликлар қаторларга ва қаторлардаги ўсимликлар орасига бир хил масофада жойлаштирилади. Натижада далада узунасига ҳамда кўндалангига қаторлаб бўлишига эришилади. Агар квадратлар кесишган жойлардаги уяларга бир нечта ўсимлик ўтқазилса, буни квадрат-уялаб экиш усули дейилади. 7. Тўғри бурчакли ҳамда тўғри бурчакли-уялаб экиш квадрат ва квадрат-уялаб экиш усулининг хили ҳисобланади. Бунда ўсимликларни тўғри бурчакларнинг кесишган жойига жойлаштирилади. Кўндаланг қаторлар сақланади, лекин уларнинг ўртасидаги масофа узунасига кетган қаторлар орасидагига қараганда бирмунча камаяди. Бу усулда қаторлаб экиладиган ўсимликларнинг ҳаммаси экилади. Туп қалинлиги сабзавот экинлари ҳосилдорлигини аниқлайдиган энг муҳим омиллардан биридир. Туп қалинлигига қараб оэиқланиш майдони ҳам ўзгаради, яъни бир туп ўсимлик банд қилган жойи ва шунга яраша, ўсимликнинг озиқланиш шароити, сув ҳамда ёруғлик билан таъминланиши ва ҳоказолар ҳам ўзгаради. Ўсимлик туплари сийрак бўлса, шунга кўра, озиқланиш майдони катта бўлади, ўсимликларнинг индивидуал ривожланиши учун қулай шароит туғилади ва уларнинг ҳосилдорлиги ошади. Бироқ, ҳосилдорлик маълум даражагача ошади, чунки ўсимлик жуда сийрак жойлаштирилса, у ўзига тегишли майдоннинг ҳаммасидан тўлиқ фойдалана олмайди. Туп сони оширилганда айрим ўсимликларнинг ҳосил-дорлиги камаяди, лекин гектарлардаги кўчат сони кўпайиб, бунинг эвазига ҳар гектардан олинадиган ҳосил миқдори ортади. Лекин ўсимликлар ҳаддан ташқари қалин қилиб экилса, улар сиқилишиб қолиб, бир-бирини эзади ва нобуд қилади, натижада ўсимликларнинг ривожланиши кечикади, ҳосили камаяди ва сифати кескин ёмонлашади, чунки бунда кўпгина мева ва туганаклар майда бўлиб, карам бошлари етилмай қолади, бу эса товар маҳсулот миқдорининг камайишига сабаб бўлади.

Туп қалинлиги тупроқ ҳарорати ва ўсимликлар атрофидаги ҳаво режимига катта таъсир кўрсатади. Туп қалинлиги ортиши билан уларнинг тупроқни соялаши ҳам ортади, бинобарин, тупроқ кам қизийди, ҳарорат пасаяди, ўсимликлар орасидаги ҳаво намлиги ортади. Жанубий районларда экинларни қалин экиш юқори ҳароратнинг зарарли таъсирини юмшатувчи муҳим омилдир. Помидор ўсимлигининг столбур касаллигига ва картошканинг айнишига қарши курашда ҳам шу усулдан фойдаланилади. Ўсимликларнннг қулай туп қалинлигини белгилашда уларнинг биологик хусусиятлари ва ўсиш шароити ҳам ҳисобга олинади. Сабзавот экинларида экиш схемасига қараб уларнинг озиқланиш майдони турли усулларда аниқланади. Агар экинлар қаторлаб-квадратлаб ва тўғри бурчакли усулда экилган бўлса, бир тупнинг озиқланиш майдони (П) қуйидаги формула билан ҳисобланади : П= Р·Л Бунда, П - бир ўсимлик озиқланиш майдони, м 2 ; Р - қаторлар ораси, м ; Л - қатордаги ўсимликлар ораси, м. Квадрат-уялаб ҳамда тўғри бурчак-уялаб экиш усулида формула қуйидагича бўлади : П = Р·Л:Г Г - уядаги ўсимликлар сони. Лента усулда бир туп озиқланиш майдони П=[Р+М(r-1) ·Л]:r формула бўйича белгиланади. Бунда, Р- ленталар оралиғи, м. М - лентадаги қаторлар оралиғи, м. Л - қатордаги ўсимликлар оралиғи м. ч - лентадаги қаторлар сони.

Лентасимон-уялаб қўш қаторлаб экилганда бир тўп озиқланиш майдонини топишдаги формула қуйидагича бўлади: П=[P+M]·Л:[2·2] , бунда, Л - қатордаги уялар ора-лиғи, м. г - уядаги ўсимликлар сони. Бир тупнинг озиқланиш майдонини аниқлагач, ҳар гектардаги туп сонини ёки қалинлигини N=10000 м 2 : П формула ёрдамида топиш мумкин. Бунда N - бир гектардги туп қалинлиги, П-бир туп озиқланиш майдони, м 2 . Уруғ экиш ва кўчат ўтказишни механизациялаштириш. Экиш ва ўтқазиш машиналари жуда катта агротехник талаблар қўйилади.Улар белгиланган норма уруғ ва кўчат ўтқазишлари, улар далада текис жойлашиши, бир хил чуқурликка тушиши, механик шикастланмаслиги лозим. Сабзавот экинлари уруғини экиш, кўчатини ўтқазишда турли сеялка ва кўчат ўтказувчи машиналардан фойдаланилади. СОН - 2,8А маркали сабзавот сеялкаси ДТ-20 ва Т-25 тракторига ўрнатилади. Бу сеялканинг сошниклари дискли ёки чанасимон бўлиб, экин қатор ораларини 45, 60, 90, 20+50, 50+90 см қилиб қаторлаб ва лента усулида экиш учун тавсия этилади. Иш унуми соатига 1,1-1,3 га. СКОН-4,2 маркали олти қаторли сабзавот сеялкаси Т-40, Т-40А ва «Беларусь» таракторининг барча модификациясига осилади. Сошниклари дискли ёки чанасимон, сабзавот экинларини қаторлаб, қатор ораларини 45, 60, 70 ва 5+90 см дан қилиб экишга ва бир йўла гранулланган минерал ўғитлар солишга мўлжалланган. Иш унуми соатига 1,6-2,4 га. СЧХ-4А- маркали осма чигит сеялкаси Т-28Х4 тракторга тиркалади ва қатор ораларини 20-30 см дан серуя қилиб экиш учун мўлжалланган. Иш унуми соатига 2,2 га. СТХ-4А маркали осма чигит сеялкаси Т-28х3 ва Т-28х4 тракторларига тиркалади ва қатор оралари 60 см дан уялар орасини 60,50 ва 45 см дан қилиб калибрланган чигитларни квадрат-уялаб экишга мўлжалланган. Шунингдек,

полиз экинлари, бодринг ва уруғи дрижиланган сабзавотларни экишда ҳам фойдаланиш мумкин. Иш унуми соатига 1,4 га. СЕН-6А маркали кўчат ўтқазадиган машина «Беларусь» тракторнинг барча можификацияларига ДТ-74, ДТ-75, ДТ-54А тракторларига тиркалади. Тўвакчаларда ўстирилган кўчатларнинг қатор ораси 50, 60, 70, 90, 50х90 см дан, қатордаги туп орасини 17,5 дан 210 см гача қилиб, қаторлаб ёки квадрат-уялаб экишга, шунингдек, бир йўла уяларга сув қуйиш учун мўлжалланган. Иш унуми соатига 0,15-0,63 га. СРДН-2 маркали кўчат ўтқазадиган машина Т-40 ва Т-28х4 тракторига осилади. Кўчатларни қаторлаб экиш ва бир йўла уяларга сув қуйиб кетиш учун мўлжалланган. Бу машина кўчатларни 50, 60, 70 см дан қилиб экади. Иш унуми соатига 0,05-0,21 га. СКНД-4 маркали кўчат ўтқазгич «Беларус» ва ДТ-54А тракторига осилади. Чиринди тувакчаларда ва оддий усулда ўстирилган кўчатларни қатор ораси 50,60,70,80 ва 90 см дан экишга мўлжалланган. Иш унуми соатига 0,1-0,42 га. 4.Cабзавот экинларини суғориш. Сабзавотчиликни интенсивлаштиришда муҳим омил. Чунки, сабзавот экинлари тупроқ намлигига талабчан. Бу эса ўсимлик тўқималарида сувнинг кўплиги (65- 95%), барглар сатҳининг катталиги, оғизчаларнинг кўплиги, транспирациянинг жадал бориши, илдиз системасининг тупроқда юза жойлашганлиги билан характерланади. Сабзавот экинларининг намга талаби унинг навига ва қўлланилаётган агротехнологик тадбирларга боғлиқ. Тез ўсувчи ва жадал ҳосил тўпловчи эртапишар навлар, кечпишар навларга нисбатан суғоришни кўп талаб қилади. Кўчатдан етиштирилгаи карам, помидор экинлари, уруғидан бевосита ўстирилган илдизи кучли ва чуқур жойлашган экинга нисбатан намга талабчан бўлади. Сабзавот экинларининг намга талабчанлиги турли ўсиш ва ривожланиш фазаларида ҳар хил бўлади. Аксарият сабзавот экинлари уруғнинг униб чиқишида, тупроқнинг сернам бўлишини талаб этади. Чунки, кўпчилик

сабзавот экинларининг уруғи майда ва юза экилиши, майсалар текис ва тез кўкариши шуни тақоза этади. Кўчатлар далага ўтқазилганда ҳам тупроқ нам бўлиши шарт. Чунки, кўчатларни ўтаазиш вақтида илдизнинг бир қисми юлиниб,қолган қисми ўсимликни сув билан етарли таьминлай олмайди. Кўчат тутиб олгач, ёки уруғ униб чиқиб, ўсимликлар илдиз отганда, етарли барг сатҳи шаклланганда ҳам намлик тупроқда кўчат бўлиши шарт. Акс ҳолда ёш ўсим-ликларнинг физиологик қаришига олиб келади. Бу ҳолатда ўсимликлар қурғоқчиликка мослаша бериб, шаклини, барг ҳажмини, анатомик тузилишини ва бошқа органларини ўзгартиради, натижада ксероморфликка ўтиб, тез ўсиш хусусиятини йўқотади, ҳосили кескин камаяди. Намликнинг гуллаш ҳамда мева тугиш даврида етиш-маслиги ўсимлик гул ва тугунчаларининг тўкилишига, илдизмевалар ва картошка туганаклари ўсишининг, карам бош урашининг кечикишига ҳамда ҳосилдорликнинг камайишига олиб келади. Бироқ сабзавот экинлар ҳосилининг пишиш даврида тупроқнинг сернам бўлиши.мевалар таркибидаги сув миқдорини оширади. Натижада мевалар ёрилади, қуриқ модда, қанд, крахмал камаяди, сифати, сақланувчанлиги камаяди ва ҳоказо. Суғоришда албатта метеорологик шароитни ҳам ҳисобга олиш керак. Эрта баҳорда экилган сабзавот экин-лар, табиий намлардан фойдаланиб, одатда апрель охири, май ойи дастлабки кунларидан бошлаб суғорилади. Ўсимликнинг кейинги ўсув даврида ҳарорат борган сари кўтарлиб, деярли ёриқсиз шароитда ўтади. Шунинг учун бу даврда тез-тез кам нормада суғориш ва фақат ҳосилни йиғиш олдидан тўхтатиш лозим. Ёзги муддатларда экилган сабзавот экинлари ва картошка ўсув даврининг биринчи ярми юқори ҳарорат ва ёғингарчиликсиз ўтади,ҳосид етилиш даврида эса ҳарорат бироз пасайиб, ҳосил йиғищда эса кескин

пасаяди. Шунга кўра, кечки сабзавот экинлари ва картошка экишгача ва экилгач сўғорилади. Ундан кейин эса яна 1-2 марта уруғ суви берилади. Сабзавот экинларини ўз вақтида ва меъёрда сув билан таьминлаб, муттасил, мўл ҳамда сифатли ҳосил олиш кўп жиҳатдан суғориш режими ва техникаси (технологияси)ни ишлаб чиқиш ҳамда қўллашга боғлиқ. Суғориш режими деб суғориш сони, схемаси, муддати, нормаси ва мавсумий суғориш нормаси йиғиндиси тушунилади. Бу кўрсатгичлар ҳар бир экин учун, муайян тупроқ-иқлим шароити учун, ҳосилдан фойдаланиш йўналишига қараб ишлаб чиқилади.Бу ҳақда биз ҳар бир сабзавот экинини ўрганганда батафсил тўхталамиз. Суғоришлар ҳар хил мақсадларда қуйидагича ўтказилади: 1. Яхоб суви. Тупроқда нам тўплаш, яъни экинларни экиш вақтида тупроқда нам етарли бўлишини таьминлаш ва ўсув даврида кам суғориш учун берилади. Механик таркиби енгил, ер ости сувлари юза жойлашган жойларда яхоб суви гектарига 1000-1500 м 3 , оғир механик таркибли, сизот сувлари чуқур жойларда эса 2000-2500 м 3 гектарига сув қуйилади. 2. Ҳайдаш олди суғориш. Кузги ёки ёзги ҳайдаш олди тупроқни намиқтириш учун ўтказилади. Бунда гектарига 1000-1200 м 3 сув сарфланади. 3. Бегона ўсимликлар уруғини ёппасига ундириб олиш учун суғориш. Баҳор-ёзда бегона ўтлар босадиган далаларда ўт уруғлари униб чиқишини тезлаштириш мақса-дида суғорилади ва қийғос униб чиққач, ер юза юмшатилиб ёки культивация қилиниб, ўтлардан тозаланади. 4. Шўр ювиш. Шўрланган ерларда бостириб суғорилади. Суғориш нормаси тупроқнинг физик хосса-ларига ва шўрланиш даражасига қараб гектарига 1500-2000 дан 6000 м 3 гача ўзгаради. Сувнинг ерга яхши шимилиши учун юқоридаги норма ҳар 3-6 кун оралатиб, гектарига 1000-1500 м 3 ҳисобидан бўлиб берилади.Шўр ювиш одатда кеч кузда, қишнинг совуқ бўлмагаи кунларида ёки эрта баҳорда ўтказилади. Шўр ювилгач, дарҳол тупроқ нам йўқотмаслик ва қайта шўрланмаслиги учун ер боронала-нади.

5. Уруғ экиш ёки кўчат ўтказиш учун суғориш. Сабзавот экинлари майдонида нам тўплаш учун гектарига 400-600 м 3 ҳисобида эгатлар орқали суғорилади. 6. Уруғ суви бериш. Экинлар уруғи экилгач, қийғос ундириб олиш, кўчатлар яхши тутиб кетиш мақсадида эгатлар орқали гектарига 400-500 м 3 сув берилади. 7. Ўсув даврида суғориш. Бу ҳам эгатлар орқали, қисман ёмғирлатиб амалга оширилади. Лекин суғориш сони, нормаси, тартиби кабилар тупроқ- иқлим шароитига, экин биологияси экиш муддати ва бошқа омилларга боғлиқ. 8. Салқинлатиш учун суғориш. Ёзнинг жазирама иссиқ кунлари тупроқ ва ҳаво ҳароратини пасайтириш. ўсимликлар атрофида микроиқлим яратиш учун экинзорлар суғорилади. Бунга экинларни кам нормада (300-400 м 3 .га) ҳар 3-4 кунда суғориб эришилади. Салқинлатиш учун эгатлаб суғориш картошка ўсимлиги атрофидаги ҳаво ва тупроқ ҳароратини (10 см чуқурликда) 3-5 0 га пасайтиради. Шунинг учун ёзги жазирама иссиқни ёқтирмайдиган картошка, карам каби сабзавот экинлари учун салқин бериш мақсадида тез-тез суғориш тавсия этилади. Картошка ва сабзавот экинларини ўстиришда қўлла-ниладиган суғориш усуллари эгатлаб (инфильтрацион), ёмғирлатиб ва ер остидан суғоришлар ҳисобланади. Асосий кенг тарқалган усул эгатлаб ёки инфильтра-цион суғоришдир. Эгатлаб суғоришда ернинг қиялиги билан бирга суғориш техникаси, яъни суғориш эгатларининг узунлиги, чуқурлиги, эгатдаги сувнинг оқиш тезлиги тупроқнинг механик таркиби ва сув ўтказувчанлиги муҳим рол ўйнайди. Нишаблик катта ва ўртача (0,003-0,006 м) ҳамда сув ўтказиш хусусияти суст бўлган участкаларда эгатлар саёз (14-16 см), лекин узун (200-300 м) олинади. Агар участкалар нишаблиги 0,002 метрдан кам ва сув

ўтказувчанлиги яхши бўлса, эгатлар чуқур (20 см), узунлиги эса қисқа (80- 100 м) бўлгани мақсадга мувофиқ-дир. Эгатлардаги сув тезлиги жойнинг нишаблиги, тупроқ-нинг сув ўтказувчанлик хусусияти, эгатлар узунлиги билан аниқланади. Кўпчилик ҳолларда эгатлардаги сув тезлиги секундига 0,1-0,2 литр бўлгани маьқул. Участканинг нишаби катта бўлмаса, лекин тупроқни сув ювиб кетиш хавфи туғилса, бундай ҳолларда эгатлардаги сув оқимини камайтириш, нишаблиги кичик ерларда эса бир оз кўпайтириш тавсия этилади. Механик таркиби енгил, юмшоқ, сувни яхши ўтказа-диган ерларда эгатлардан оқадиган сув оқими оғир тупроқ-ларга нисбатан катта бўлиши, акс ҳолда сув ташлама (оқава)га чиқиб нобуд бўлиши мумкин. Ўсимликларнинг дастлабки ўсув даврида, яьни ҳали тупроқ зичлашмаганда эгатларга ўсув даврининг охиридагига нисбатан кўпроқ сув таралади. Эгатлардаги сув оқими эгат бошига чим босиш, қоғоз, полиэтилен плёнка қўйиш ёки эгилувчан сифон-трубалар орқали тартибга солинади. Эгатлар орқали суғоришнинг давомийлиги тупроқнинг нам сиғимига, сув ўтказувчанлик қобилиятига, суғориш нормасига, жойнинг нишаблигига ва сув оқими тезлигига қараб кескин ,яьни 5-6 соатдан 2 суткагача ўзгаради.Суғоришнинг давомийлигига ўсимлик-ларнинг ўсув даврида тупроқни аста-секин зичланиб бориши ҳам сезиларли таъсир кўрсатади. Шунга кўра, биринчи суғориш кейингиларига нисбатан қисқа муддат давом этиши лозим. Эгатлаб суғоришда сувнинг карта-лардан ташқарига олиб чиқиб исроф бўлишига иложи борича йўл қўймаслик, бунинг учун сув эгатлар охирига етиши билан оқими камайтирилиши шарт. Эгатлардан оқаётган сувнинг 10-15 %и оқавага чиқишга йўл қўйиш мумкин. Лекин бу сувлардан кейинги участкаларни суғоришда фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Экинларни суғоришда суғориш вақти катта аҳмиятга эга. Экинлар иссиқ кунларда суғорилганда, баъзан тупроқнинг совиши ва шу туфайли сувнинг ўсимликларга секин ўтиши натижасида уларда вақтинчалик сўлиш

кузатилади. Бунда ўсимликлар илдизи суриб олаётган сув транспирацияга сарфланаётган сувдан кам бўлади.Шу туфайли ўсимлик сўлиб, фотосинтез тўхтайди. Тунда, яъни транспирация тўхтаганда, нисбатан совуқ сув билан суғорилганда ўсимликлар сулимайди. Бундан ташқари, сув буғланишга сарфланмайди, тупроқ яхши намиқлади ва ундан ўсимлик тўлиқ фойдаланади. Бироқ, ҳамма вақт ҳам эинлардан кечаси суғоришга имкон бўлавермайди, чунки кўпчилик ҳолларда бу ишни ташкил қилишга боғлиқ. Шунинг учун экинлар кечаси-ю-кундузи суғорилиши керак, аммо уни ёзнинг иссиқ пайтларида кечки салқинда бошлаш лозим. Ёмғирлатиб суғориш усули. Экинларни бу усуда суғориш қатор афзалликларга эга. Бунда майда суғориш шохобчалари олишга эҳтиёж қолмайди, суғоришга сарфланадиган сув анча (20-40 %и) тежалади, нишаблиги катта ва микрорельефи мураккаб участкаларни ҳам суғоришга миконият яратилади. Ёмғирлатиб суғориш атрофида микроиқлим яратиб, ўсимликлар орасидаги ҳаво намлигини анча оширади. Бу усулда касаллик- зараркунан-даларга қарши курашишни, баргдан озиқлантиришни бирга қўшиб ўтқазиш мумкин. Экинларни ёмғирлатиб суғориш учун махсус ДДА-70 маркали узоққа отар осма қурилма ва ДДА-100 МА маркали икки консолли ёмғирлатгич агрегатидан фойдала-нилади. Ёмғирлатиб суғориш бизда кенг тарқалмаган. 5.Сабзавот экинларини ўғитлаш. Сабзавот-полиз экинлари ва картошка ҳосилининг миқдори ҳамда сифатини белгилайдиган асосий омиллардан бири ўғит-лардан самарали фойдаланишдир. Тажрибаларнинг кўрсатишича, ҳозирги вақтда барча экинлар ҳосилининг 40-50 % и ўғитлар эвазига олинмоқда. Суғориладиган ерларда экинларни ўғитлаш, айниқса самаралидир. Ўғитлар келиб чиқишига қараб маҳаллий (органик) ва минерал ўғитларга гуруҳланади. Маҳаллий ўғитларга гўнг, компост, торф, фекалия, парранда ахлати, яшил ўғитлар (сидеритлар) киради. Минерал ўғитлар эса ўз навбатида макро ва микроўғитларга бўлинади. Макро минерал ўғитлар

таркибидаги элемент миқдорига қараб оддий (азотли, фосфорли, калийли) ва мураккаб ўғитларга бўлинади. Мураккаб ёки комплекс ўғитлар таркибида 2-3 та элементларни сақлайди, булардан ташқари бактериал ўғитлар ҳам мавжуд. Ўғитлар таркибидаги озиқ элементлар ўсимликлар томонидан тупроқдан оксидлар, катион ва анионлар шаклида ўзлаштирилади. Ўзбекистон тупроқларида ўсимлик ўзлаштирадиган азот ва фосфор кам, аммо калий билан яхши таъминланган. Шу боисдан сабзавот экинлари биринчи навбатда азотли ва фосфорли ўғитларга эҳтиёж сезади. Одатда, фақат азотли ўғитлар билан ўғитлаш фосфорли ўғитлар билан ўғитлашга қараганда яхши самара беради. Лекин, тоғли районлардаги чириндига бой ерлар, шунингдек кўп йиллик ўтлардан бўшаган ерлар бундан мустасно бўлиб, бу ерларда ўстирилаётган экинлар биринчи навбатда фосфорли ўғитлар билан ўғитланиши керак. Бўз тупроқларда калийли ўғитлар кўпинча яхши самара бермайди. Бироқ, сурункасига мўл ҳосил бериб келаётган унумдор ва сувни яхши ўтказадиган ерларни калий билан ўғитлаш зарур. Сабзавот-полиз экинлари ва картошкадан юқори ҳосил олиш учун тупроққа минерал ўғитлардан ташқари органик ўғитлар беришни ҳам талаб этади. Бундай ўғитларга кўкат ва полиз экинлари, карам ва помидор жуда талабчан бўлади. Аммо органик ўғитлар билан минерал ўғитлар қўшиб, биргаликда қўлланилса, экинлар ҳосилдорлиги янада ортади ва энг кўп қўшимча ҳосил олинади. Органик ўғитлар одатда ер ҳайдаш пайтида солиниб анча чуқурликка кўмиб кетилади. Сабзавот экинлари тупроқдан озиқ моддаларни бутун ўсув даври давомида олади, лекин мева тугиш даврида уларнинг ўғитларга талабчанлиги, айниқса ортади. Демак, ўғитларни фақат экишдан олдин эмас, балки ўсув даврида ҳам қўшимча озиқлантириш сифатида бериш зарур. Озиқлантириш усулини аниқлашда экинларнинг биологик хусусиятларидан ташқари, ўғит сифатида ерга солинадиган озиқ моддаларнинг ўзгариш характерини ҳам ҳисобга олиш зарур.

Азот. ўғитлар таркибидаги азот бизнинг тупроқларда тезда нитрат шаклига, улар эса дарҳол бошқа бирикмаларга айланади. Нитрат шаклидаги азот қиш-баҳорда ёғинлар таъсирида, ёзда эса суғориш туфайли ювилиб, тупроқнинг чуқур қатламига тушиб кетади ва ўсимлик деярли фойдаланмайди. Ёзда бир суғориш билан иккинчи суғориш орасидаги муддатларда, тупроқдаги сув буғланиши натижасида нитратлар сув билан бирга ернинг юқори қатламларига, эгат пушталарига чиқиб қолади, бундай ҳолларда ҳам ўсимликлар ундан тўла фойдалана олмайди. Шунга кўра, кўпгина сабзавот экинлари ривожла-нишининг дастлабки даврларида (кўчатли экинларда кўчат ўтқазилгандан, пиёз, сабзи каби секин унадиган экинлар уруғи экилгач, уларни тез-тез суғориш керак. Агар бу экинлар экиладиган ерга уруғ экиш ёки кўчат ўтқазишдан олдин азотли ўғитлар солинса, нитрат ҳолидаги азот ювилиб, тупроқнинг ўсим ликлар илдизи етаолмайдиган чуқур қатламига тушиб кетиши, сизот сувлари юза жойлашган ерларда эса батамом йўқолиб кетиши мумкин. Шунинг учун азотли ўғитлар йиллик нормасининг асосий қисми (60-75 %и) ўсув даврида озиқлантиришда, 25-40 % эса экиш олди ёки экиш вақтида солинади. Помидор, карам каби кўчатли экинлар кўчати туггач, картошка, илдизмевали, пиёз тўла кўкариб чиққанда, полиз экинлари дастлабки чинбарг чиқаргач, биринчи марта азотли ўғитлар билан озиқлантирилади. Ўсимликлар ҳосил органлари пайдо бўла бошлаган даврда иккинчи марта озиқлантирилади. Агар карам ва помидор экилган ерларни катта норма билан ўғитлаш зарурати туғилса, ўсимликлар ёппасига мева тугаётган даврда учинчи марта озиқлантирилади. Ёзда азотнинг тупроқ юзасига кўтарилиб чиқишини камайтириш учун, суғоришлар ўртасида, экин қатор ораларини культивация қилиш, қатордаги туплар орасини чопиқ қилиш орқали тупроқни доимо юмшоқ ҳолда сақлашга тўғри келади. Фосфор. Тупроққа солинган фосфор сувда эримай-диган ҳолатга ўтиб тушган жойда ўрнашиб қолади. Шунга кўра, фосфорли ўғитлар ерни ҳайдаш

вақтида солинса, ундан ўсимликлар қатор ораларига солинганига нисбатан яхши фойдаланади, чунки улар қатор ораларига оолинганда етарлича чуқурликка кўмилмайди. Лекин экинларни ривожланишининг бошланғич даврида фосфор билан таьминлаш учун экиш вақтида ҳам фосфорли ўғитлар солиш тавсия этилади. Одатда, фосфорли ўғитлар йиллик нормасининг асосий қисми (60-75%) кузги шудгорлаш ёки ёзги экинларни экиш олди ер ҳайдашда ва қолган 25-40 % и уруғ экиш ёки кўчат ўтқазишда солинади. Агар фосфорли ўғитлар катта нормада бериладиган бўлса, унииг бир қисмини озиқлантиришда азотли ўғитлар билан бирга бериш ҳам мумкин. Экинларнинг фосфордан фойдаланиш коэффициенти жуда паст (15- 20%). Лекин, гранулланган ҳолда қаторлаб сепиш, органик ўғитлар қўшиб, унинг фойдаланиш коэффициентини ошириш мумкин. Калий. Тупроққа солинган калий ҳам, фосфор сингари, сувда тез эримайдиган бирикмага айланади. Калийли ўғитлар ерга солингач, унинг кўп қисми (80%) тупроқнинг сингдирувчи комплексига кириб, .сўнгра алмашинадиган калий ҳолида аста-секин ўсимликлар томонидан ўзлаштирила бошлайди. Шунинг учун калийли ўғитлар кузда шудгорлашда ёки ёзда экиш олди ҳайдашда берилади. Бир қисми экинларни биринчи озиқлантиришда солинади. Турли ўғитларни солиш муддатлари ва усуллари, формалари экин биологияси тупроқ шароити ва ўтмишдош экинларни ҳисобга олган ҳолда режалаштирилади. Ўзбекистон тупроқлари таркибидаги чиринди ва азот миқдорига қараб бир-биридан кескин фарқ қилади. Ўғитларнинг йиллик нормаларидаги озиқ моддалар нисбатини ҳисоблашда бу фарқни ҳисобга олиш зарур. Чиринди ва азотга бой ўтлоқ тупроқларга фосфорли ўғитлар кўпроқ солиниши керак. Кўп йиллик ўтлар (беда) экиш тупроқда чиринди ва азотнинг кўпайишига бошқа бирикмаларга айланадиган фосфор ва калий камайишига олиб келади. Шунинг учун бедапоя бузилгандан кейин биринчи йили азотли ўғитлардан фойдаланмасдан сабзавот-полиз экинлари ва картошкадан юқори

ҳосил олиш мумкин, лекин фосфорли ўғитлар солиниши шарт. Маьлум вақт ўтгач, азот нормаси ошиб, улар нисбати 1:1 атрофида бўлгани мақсадга мувофиқ бўлади. Агар экинлар катта нормада ўғитланадиган бўлса, ўсимликларнинг вегетатив массаси ҳаддан ташқари ўсиб кетиб, ҳосилга зарар етказмаслиги учун ўғитлар ўртасидаги нисбат фосфорни кўпайтириш ҳисобига ўзгартирилиши лозим. Ўзбекистон учун азот, фосфор ва калийнинг йиллик нормаларидаги нисбат қуйидагича бўлиши тавсия этилади (жадвал). жадвал. Солинадиган ўғитлар йиллик нормаларидаги NРКнинг нисбати Агротехника даражаси Сингдирадиган пастки қаватлари тўқ бўз ва ўтлоқ тупроқлар Тўқ-ўтлоқ ва ўтлоқ ботқоқ тупроқлар 70 см чуқурликда шағал қатламли бўз ва ўтлоқ тупроқлар Эскидан ҳайдалиб келинаётган ерлар, ўтрача агротехника ва ўғитлар нормасида 1:1:0 1:1,5:0 1:0,7:0,5 Эскидан ҳайдалиб келинаётган ерлар, юқори агротехника ва ўғитлар нормасида 1:1,5:0 1:2,0:0,75 1:1:0,75 Бедапоя ҳайдалгач, 1 ва 2 йиллар 1:1,5:1 1:2:1 1:1,5:1 Ўғитлар нормаси тупроқ хоссаси, агротехника даражаси, режалаштирилган ҳосил миқдорига қараб белгиланади, қўлланиладиган

агротехника даражаси қанча юқори ва ўғитлардан фойдаланиш шароити бирмунча қулай бўлса, ўғитлар нормаси шунча юқори бўлиши керак. Ўзбекистонда ҳар гектардан 150-200 центнер сабзавот ҳосили олиш учун гектарига 90-120 кг азот, 250-.300 ц. ҳосил учун - 120-150 кг азот, 400-500 ц ҳосил учун гектарига 180-200 кг азот солиш керак. Юқорида кўрсатилган нисбатларга қараб фосфор ва калийнинг миқдори белгиланади. Минерал ўғитлар органик ўғитлар билан бирга солинганда азотнинг йиллик нормаси тегишли даражада камайтирилади, фосфорнинг йиллик нормаси эса ерга солинаётган минерал ва органик формадаги ялпи азот миқдорига қараб аниқланади. Гўнг - асосий ўғит. У етарли миқдорда жамланмайди. Тўпланганларнинг кўп қисми кўчатхоналарни иситиш ва чириндили тувакчалар ясашга ишлатилади. Шунга кўра органик ўғитларнинг бошқа ресурсларидан (турларидан) фойдаланиш лозим. Ярим чириган қорамол гўнги кенг қўлланилиб, унинг таркибида 0,5 % азот, 0,2 % фосфор, 0,6 % калий ёки 1 тоннасида 5 кг азот, 2 кг фосфор, 6 кг калий мавжуд. Бир гек тар ҳайдаладиган ерни гўнг билан таъминлаш учун иккита қорамол сақлаш талаб этилади. Ўзбекистон сабзавотчилигида сидератлар-яшил ўғитлардан фойдаланиш истиқболи катта. Тупроқни органик моддалар, чиринди билан бойитиш мақсадида турли экинлар (одатда оралиқ экинлар) рапс, перко, хантал, горох, шабдар, мош, вика, жавдар, тритикали, сули, арпа кабилар ўстирилади. Уларнинг ер устки қисмлари баҳорда гуллагач, ўриб олиниб молларга берилади ёки ҳайдаб.майдаланиб тупроққа аралаштирилиб юборилади. 15-20 кун ўтгач асосий экинни экиш мумкин бўлади. Минерал ўғитлар. Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда азотли ўғитлардан аммиакли селитра, карбамид ва аммоний сульфат ишлатилади. Фосфор манбаи сифатида мураккаб ўғит аммофос қўлланилади. Калийли ўғитлардан калий хлорид ва 40 % ли калий тузи хўжаликларга келади. Бу ўғитлардан

самарали фойдаланиш учун ишлаб чиқариш ходимлари, деҳқон-фермерлар уларнинг хосса ва хусусиятларини яхши билишлари керак. Аммиакли селитра. Таркибида 34,6 % таъсир этувчи моддаси, яъни ўсимликнинг озиқланиши учун керак бўлган азоти бор. Бу ўғит жуда гигроскопик, яъни ўзига ҳаводаги сув буғларини тез шимиб олади ва натижада гранулалари эриб, бир-бирига ёпишиб қотиб қолади. Бундай ўғитни қўллашдан олдин майдалаб ғалвирдан ўтказишга тўғри келади. Буни олдини олиш учун аммиакли селитра нам ўтказмайдиган полиэтилен халталарида, қуруқ, нам бўлмаган бинода (омборхонада) сақланади. Аммиакли селитра барча азотли ўғитлар каби сувда яхши эрийди. Унинг таркибидаги азот аммоний ва нитрат шаклида бўлиб, сувда яхши эриганлиги учун ўсимликка бирдан таъсир кўрсатади. Бу ўғитни экишдан олдин, экиш билан бирга ҳам қўллаш мумкин. Лекин, ўсув даврида бериш энг яхши самара беради. Аммиакли селитрани кузда шудгор остига қўллаш ман этилади, чунки унинг таркибидаги азотнинг ярми нитрат шаклида бўлгани учун ювилиб кетади. Қумлоқ тупроқларда бу ўғит кам-кам, лекин тез-тез қўлланиши керак. Оғир қумоқ ва соз тупроқларда уни юқори дозада қўллаб озиқлантириш сонини камайтириш мумкин. Бу ўғитни шўрланган тупроқларда бемалол қўллаш мумкин, чунки у тупроқни шўрланишини оширмайди. Аммоний сульфат. Таркибида 20,5-21 % азот бор. Бу ўғитнинг гигроскоплиги унча катта эмас, сақлаш даврида кам эрийди ва бир-бирига унча ёпишиб қолмайди. Сувда яхши эрийди. Бу ўғитнинг таркибида 2,3-2,4 % олтингугурт мавжуд. Бу ўғит таркибидаги азот аммоний шаклида бўлганлиги учун, уни кузда шудгор остига ҳамда баҳорда экишдан олдин қўллаш мумкин. Аммоний сульфатни озиқлантиришда ҳам фойдаланиш мумкин. Бу ўғитни аммофос, калий хлорид ва 40 % ли калий тузи билан аралаштириш мумкин. Аралаштириш бу ўғитларни бевосита солишдан олдин бажарилади. Бу ўғитни сульфатли шўрланган тупроқларда қўллаш мумкин змас, уни карамгулдошлар оиласига мансуб экинларга қўллаш керак.

Карбамид. Таркибида 46 % азоти бор. Азот амид шаклида бўлганлиги учун ўсимлик ундаги азотни бирданига ўзлаштира олмайди.У тупроқда аммоний карбонатга айланади. Кейин ўсимликлар унинг таркибидаги азот ни ўзлаштиради. Бу жараён 4-5 суткада тугайди. Паст ҳароратда унинг гигроскоплиги паст, лекин 20 0 С дан юқори ҳароратда унинг гигроскоплиги кескин ортади. Шунинг учун бу ўғитни салқин ва нам бўлмаган жойларда полиэтилен халталарда сақлаш керак. Бу ўғит сувда яхши эрийди Карбамидни экишдан олдин кузда ва баҳорда қўллаш мумкин. Лекин бевосита экишдан олдин ва экиш билан қўллаш мумкин эмас. Чунки, у ўсимликларни униб чиқишига салбий таъсир кўрсатади. Мочевина камида 7-8 см чуқурликка кўмилиши керак. Ер юзасига солинганда ундаги азот аммиак ҳолида учиб кетади. Карбамид қўлланилган ерлар нам бўлиши керак, қуруқ ерга қўллаш- қатъиян ман этилади. 40 % ли калий тузидан бошқа ўғитлар билан аралаштириб қўллаш мумкин. Ерни шўрланишини оширмайди. Аммофос. Таркибида 10-12 % азоти ва 46 % фосфори бор, яьни 100 кг аммофос таркибида 10-12 кг азот ва 46 кг фосфор мавжуд. Аммофос фосфорли ўғит ўрнида ишла-тилади. Сувда қисман эрийди. Таркибидаги азот ва фосфор ўсимликка тез таъсир қилувчи шаклида. Бу ўғит яхши сақланади, гигроскопик эмас. Лекин ёғинлардан ҳоли жойда сақланиши керак. Бу ўғитни бошқа ўғитлар билан аралаштириш мумкин. Калий хлорид. Таркибида 60 % калий (К 2 О) бор. Сувда яхши эрийди, гигроскоплиги кам. Бошқа ўғитлар билан аралаштириш мумкин, фақат аммиакли селитра билан йирик кристалли калий хлорид аралаштирилиши керак. Бу ўғит ток, цитрус экинлари, тамаки, картошка ва ловияда қўлланмаслик керак. Бундан ташқари хлорли шўрланган ерларда ҳам қўллаш ман этилади. 40 % ли калий тузи. Таркибида 40 % калийси бор, кам гигроскопик модда. Идишда сақланмаслиги ҳам мумкин. Сувда яхши эрийди. Бу ўғит қанд, хашаки ва хўраки лавлаги, сабзи, карам, редиска учун яхши ўғит ҳисобланади. Бу ўғит экишдан олдин қўлланилиши керак, чунки таркиби да натрий хлорид бор.

Сабзавот экинлар ҳосилини оширишнинг воситаларидан бўлиб, бактериал ўғитлар ҳисобланади. Бундай ўғитларга нитрогин, ризоторфин, азотобактерин, фосфорбактерин, АМБ кабилар киради. Булар тупроқни азотга бойитиш хусусиятига эга ва ўсимликларнииг тупроқдаги фосфор билан озиқланишини яхшилашга ёрдам берадиган бактерияларни сақлайди. Бактериал ўғитлар суюқ препарат ҳолида ишлаб чиқарилади ва ярим литрли шиша идишларга солиб маҳкамлаб қўйилади. Бир гектарга экиладиган уруғни ярим литр препарат билан ишлаш, ҳўллаш (инокуляциялаш) кифоядир. Бор, марганец, мис, кобольт, рух, молибден каби микроэлементлар сабзавот-полиз экинлари ва картошка ҳосилига фойдали таъсир этади. Тажрибаларимизнинг таъкидлашича, картошка уруғ-лик туганаклари, карам ва помидор уруғлари микроэле-ментлар 0,02-0,05 % ли эритмаси билан экиш олди ишланганда ёки барги орқали озиқлантирилганда, ҳосилдорлик 10-23 % га ортганлиги сифати анча яхшиланганлиги маълум бўлди (Т.Э.Остонақулов, 1996). Сабзавот экинларида режалаштирилган ҳосилни олиш учун бериладиган ўғитларнинг нормаси бир тонна маҳсулот учун сарфланадиган ўртача азот, фосфор ва калий миқдорини, уларга тегишли тузатиш коэффициентларидан фойдаланиб, тупроқ шароитларини ҳисобга олган ҳолда белгиланади (2-жадвал). жадвал. Бир тонна маҳсулот учун сарфланадиган минерал элементларнинг нормаси ЭКИНЛАР Таъсир этувчи модда, кг ҳисобида N P K Картошка: хўраки Уруғлик 10,8 12,6 8,5 9,8 5,6 6,6 Помидор 7,3 5,7 3,4 Карам : эртаги кечки 5,7 6,8 4,0 4,5 2,2 2,9 Бодринг 11,3 8,2 5,0 Сабзи 7,3 5,4 3,0 Пиёз, саримсоқ 10,6 7,3 3,6 Қалампир, бойимжон 12,3 8,8 6,2

Полиз экинлари 5,8 5,8 2,9 Бошқа сабзавотлар 14,3 11,4 7,1 Сабзавот экинларини ўғитлаш муддатлари. Эртаги экинларга фосфорли ўғитлар 70-75 % ини, калий ўғитлар ҳаммаси кузги шудгорга, такрорий экинларни экишда эса ёзги ер ҳайдашда солинади. Карам ва помидорга бериладиган калийли ўғитлар тенг иккига бўлиниб бир қисми шудгорда, қолган қисми эса азотли ўғитларга аралаштирилиб иккинчи озиқлантиришда берилади. Картошкага азотли ўғит 20 %и ва фосфорли ўғитнинг 20 %и экиш даврида, азотнинг 30 %и униб чиқишда, 50 %и шоналаш даврида солинади. Илдизмевали ва пиёзбошли сабзавот экинларга фосфорнинг 25 %и экиш олди берилади. Азотли ўғитлар эса тенг иккига бўлиниб,1-2 чинбарг чиқарганда ўтоқдан сўнг 1-озиқлантириш, илдизмева ва пиёз шакллана бошлаганда 2- озиқлантириш сифатида солинади. Кўчат қилиб экиладигаи экинларда азотли ва фосфорли ўғитларнинг 20- 25 %и суғориш эгатларини олишда экиш олдидан берилса азотнинг қолган қисми тенг иккига бўлиниб, биринчи ярми кўчатлар тутгандан кейин, иккинчи ярми эса ёппасига мева тугишда ёки бош ўраётганда берилади. Юқори (гектаридан 50 тоннадан зиёд) ҳосил олиш учун ҳосил 3-4 марта йиғиштирилгач, З-марта озиқлантириш тавсия этилади.

жадвал. Бўз тупроқларда сабзавот ва полиз экинларига режалаштирилган ҳосилдорлик учун солинадиган минерал ўғитлар меъёри Экин тури ва режалаштирилган ҳосилдорлик, ц/га Таъсир этувчи модда килограмм ҳисобида Гектариг а калий азот фосфор 1. Помидор, қалампир, бойимжон: 300 400 500 200 250 300 150-190 190-240 240-300 75-100 100-130 120-160 2. Эртаги ва ўртаги карам: 250 300 350 150 180 210 80-110 100-130 110-150 50-70 60-80 70-90 3. Кечки карам: 300 400 500 200 250 300 110-150 140-190 180-240 75-100 100-130 120-160 4. Бодринг: 150 200 250 150 200 250 80-110 110-150 140-190 50-70 70-90 75-100 5. Бош пиёз: 200 250 300 200 250 300 110-150 135-180 165-220 60-80 70-90 75-100 6. Сабзи: 150 200 250 120 150 180 60-80 75-100 90-120 40-50 50-60 60-70 7. Қовун, тарвуз: 200 250 300 100 120 150 75-100 90-120 110-150 40-50 50-60 60-80 Бодрингга азот 20 %и, фосфорнинг 25 % суғориш эгатларини олишда экишгача берилади. Азотнинг қолган қисми 3 марта: 2-3 чинбарг чиқарганда, гуллашда ва ҳосил 2-3 марта йиғиштирилгач,озиқлантириб солинади.

Эртаги муддатларда ўғитлар ўсимлик илдизига яқин-роқ қилиб, кейинги озиқлантиришлар эса ундан 20 см қочириб ўтқазилади. Ўғитла ш да қўлланиладиган машина ва техникалар. Ерни шудгорлаш ва экиш олди ишлашгача органик ва минерал ўғитлар солиш учун РОУ-5, РТО-4 гўнг сепгичлар, минерал ўғитлар сепадиган РТТ-4, 1- РМГ-4, НРУ-0,5 маркали сепгичлардан, ИСУ-4 маркали ўғит майдалагичлар, ПЭ-8А маркали юклагичли эксковаторлардан фойдаланилади. Экиш ва қатор ораларига ишлов вақтида ўғитлаш учун турли сеялка ва кулбтиватор озиқлантиргичлар ишлатилади. жадвал. Картошкага режалаштирилган ҳосилдорлик учун солинадиган минерал ўғитлар меъёри № Экин тури ва режалаштирилган ҳосилдорлик, ц/га Таъсир этувчи модда, гектарига килограмм ҳисобида Азот Фосфор Калий Бўз тупроқлар шароитида 1. Эртапишар навлар: 150 175 200 150 175 200 85-110 120-150 135-180 60-70 75-100 95-125 2. Кечпишар навлар: 160 200 240 180 220 250 120-150 150-200 170-220 70-90 90-120 110-150 Ўтлоқ-бўз тупроқлар шароитида: 3. Эртапишар навлар: 150 175 200 120 150 175 90-120 120-150 130-175 50-60 70-90 80-100 4. Кечпишар навлар: 160 200 240 150 180 200 120-150 140-180 150-200 50-70 80-100 90-120

6.Сабзавот экинларини интенсив парваришлаш тадбирлари ва уларни ўтказишда қўлланиладиган машиналар. Сабзавот экинларини парваришлаш йўллари ниҳоятда турли-туман бўлиб, ўсимликларнинг биологик хусусият-лари ва уларни етиштириш усулларига боғлиқ: I. Қатқалоқ ва унга қарши курашиш. Сабзавот экинлари эрта баҳорда ёки кеч кузда экилса ёғинлар туфайли қатқалоқ пайдо бўлади. Натижада у вақтида юмшатилмаса, тупроқ бетида ёриқчалар ҳосил бўлиб, нам исроф бўлади.Картошка, маккажўхори, горох каби уруғи чуқур экилган экинларни қатқалоқ босганда зиг-заг ёки тўрсимон (БС-2, БСО-4) бороналар билан ишланади. Агар уруғлар униб чиқабошлаган бўлса, ўсимликларни кам шикастлаш учун бороналар ўрнига ротацион мотигалар қўлланилгани мақсадга мувофиқ. Сабзи, пиёз каби майда уруғли ва юза экиладиган экинлар даласидаги қатқалоқ суғориш, уруғ кўкариб қатор бўлган пайкалларда эса культивация қилиш, қатор ва тўп атрофлари мотигалар билан юза юмшатиш йўли билан йўқотилади. Қатқалоқ ҳосил бўлишининг олдини олишда экин экилгач, қатор устини (пуштани) гўнг, ёғоч қириндиси, плёнкалар ёрдамида мульчалаш истиқболли усул ҳисобланади. Қатқалоқ туфайли ниҳоллар хато кўкарса ёки кўчатлар нобуд бўлса, ундирилган уруғ ва чиринди-тувакчаларда ўстирилган кўчатлар ўтқазилиб, тез ундириб олишга ёки етилтиришга эришилади. 2. Ягоналаш. Бу парваришлашда энг масьулиятли ишлардан биридир. Ягоналаш кечиктирилса, ўсимлик илдизмеваси ёки пиёзбошлари майда, кўримсиз, шакли ўзгарган бўлиб, товар ҳосилдорлик кескин камаяди (4- расм). Сабзавот экинлари 2-3 марта ягоналанади. Биринчи навбатда нимжон, касал ўсимликлар юлиб ташланади. Экинлар кўпинча суғорилгандан кейин ягоналаниб, ортиқча ниҳоллар илдизи билан cуғуриб ташланади. Бунда қолдирилган ўсимликларнинг майда илдизчалари доим шикастланади.

Шунинг учун шикастланган илдизлари секинлик билан тикланадиган (регенерацияланади)ган қовоқдошлар оиласига мансуб экинлар ниҳоли илдиз бўғзига яқин жойдан чилпиш тавсия этилади. 3. Ўтоқ қилиш. Сабзавот экинлар парваришида ўтоқ ўтказиш муҳим тадбирлардан ҳисобланади. Пиёз, илдизмевали каби пастбўйли ва секин ўсадиган экинлар бегона ўтлардан, кучли қийналади. Агар экинлар бегона ўтлардан тез қисқа муддатда тозаланмаса, улар бутунлай нобуд бўлиши мумкин. Қаторлаб экилган экинлар қатор орасидаги бегона ўтлар культивация орқали, пиёз, саримсоқ, сабзи, лавлаги, турп, шолғом сингари қалин ўстириладиган экинлар орасидаги бегона ўтлар эса илдизи билан қўлда юлиб ташланади. Картошка, карам, помидор каби экинлар орасидаги ўтлар чопиқ ва эгатларни юмшатишда йўқотилади. Экинлар суғорилгандан сўнг ўтоқ қилинади ва бу ҳар 15-20 кун оралатиб, 2-3 марта такрорланади. Ўтоқ қилиш, кўпинча ягоналаш билан қўшиб олиб борилади. Қўлда ўтоқ қилиш, айниқса пиёз, илдизмевали сабзавот экинларни ўташ кўп меҳнат талаб қилиб, гектарига 30-40 ва ундан ҳам кўп киши куни сарфланади. Шунинг учун сабзавотчиликда экинларни гербицидлар ёрдамида - кимёвий усулда ўтоқ қилиш катта аҳамият ва самарага эга. Гербицидлар асосан ёппасига ва танлаб таъсир этувчи гуруҳларга бўлинади. Улар таъсир этиш хусусиятига қараб контакт (теккан жойини куйдирувчи) ва системали (аста-секин таъсир этувчи) гербицидларга бўлинади. Контакт гербицидлар бегона ўтларнинг теккан жойини кўйдиради. Системали гербицидлар эса ўсимлик тўқималари ширасига ўтиб, аста-секин нобуд қилади. Бунинг афзаллиги шундаки, герби цид бегона ўсимликнинг барча ер усткини нобуд қилиб қолмасдан, балки ер остки илдиз ва илдизпояларига ҳам ҳалокатли таъсир этади. Ёш ўсимликлар. айниқса майсалар, етук ўсимликларга нисбатан гербицидларга таъсирчан бўлади. Кўпчилик гербицидларни қўллашда 15-30° ҳарорат энг қулай ҳисобланади. Қуёшли қуруқ ҳаво бевосита таъсир этувчи

гербицидларнинг таъсирини кучайтиради, сернам ва яхши юмшатилган ерларда системали таъсир этувчи гербицидлар яхши самара беради. Гербицидларнинг бегона ўтларга ҳалокатли таъсири ва заҳарлилиги 30- 60 кун ёки бундан ҳам ортиқ давом этиши мумкин. Бегона ўтларни йўқотиш учун қўлланиладиган гербицидлар турлари, нормаси, тупрок, метеорологик ва бошқа шароитларга, йилнинг фаслига, сабзавот экинлар ёшига боғлиқ,. Бунинг учун ҳар қандай гербициддан фойдаланишгача, тавсия этилаётган нормани текшириш ва сўнгра қўллаш шарт. Сабзавотчиликда бегона ўтларни йўқотиш учун ҳозирги вақтда истиқболли бўлиб кўп тарқалган гербицид-лар прометрин, катаран, трефлан, залон, далапон, натро-фор, дефенамид, линурон, пропазин кабилар ҳисобланади. Гербицидлар сабзавот маҳсулотлари таъмини бузиши ва одамни заҳарлаши мумкин. Шунинг учун улар маьлум миқдорда ва белгиланган муддатларда барча хавфсизлик қоидаларига риоя қилинган ҳолда қўлланилиши лозим. Гербицидлар қўлланилганда, қўлда ўтоқ деярли ўтказилмай, кўпчилик ҳолларда сабзавот экинлари ҳосилдорлиги ошади. Гербицидлар тракторларга осиб ёки тиркаб ишлатиладиган турли маркадаги пуркагичлар ёки чангла-гичлар воситасида сепилади. 4. Мульчалаш. Тупроқ юзасини гўнг, торф, похол, қоғоз, полиэтелин плёнка ва бошқалар билан юпқа қилиб ёпиш мульчалаш дейилади. Мульчалаш бегона ўтларнинг ўсишига тўсқинлик қилади, тупроқ қатқалоқланишига йўл қўймайди, сувни кам буғлантиради ҳамда ҳарорат ўзгаришининг суткалик амплитудасини камайтиради. Қора материалли мульча тупроқнинг яхши қизишига ёрдам берса, оч тусдаги мульча эса қуёш нурини қайтариб, тупроқни ортиқча қизиб кетищдан сақлайди. Буларнинг ҳаммаси мульчалаш туфайли тупроқнинг сув, ҳаво ва ҳарорат режимини бошқариш, ундаги микроорганизмлар фаолияти учун энг қулай шароит туғдиришга имконият беради.

Ерларни мульчалаш, ўтоқ қилиш ва ўсимликлар атрофидаги тупроқни юмшатишга қилинадиган харажатларни камайтириш билан бирга, аксарият ҳолларда ҳосилдорликни сезиларли даражада оширади. Эртаги картошка, кузги пиёз, очиқ далага экилган помидор каби қатқалоқдан қаттиқ шикастланадиган майда экинлар экилган ерларда мульча сифатида ярим чириган гўнг ёки чириндидан фойдаланилади. Тупроқнинг қизиб кетмаслиги учун мульча сифатида бошоқли экинлар похолини ишлатиш мумкин. Шўр ерларда мульчалаш энг самарали ҳисобланиб, тузларнинг тупроқ юза қатламига кўтарилишини сусай-тиради, ҳосилдорликни эса оширади. Шу тадбир картошка ҳосилдорлигини гектаридан 25-40 центнергача ошишини таьминлади. Эртаги сабзавот, полиз ва картошкани ёруғлик ўтказувчи полиэти лен плёнкалар билан мульчалаш яхши натижалар бераяпти ва ишлаб чиқаришда кенг тадбир этилмоқда. Бунда тупроқнинг устки юза қатламида ҳарорат 2- З 0 га кўтарилиб, майсалар эрта кўкаради ва мўл, эрта ҳосил олиш имконияти вужудга келади. Шу туфайли картошкадан 20-25 майда гектаридан 15-18 тонна ҳосил олинади (Т.Э.Остонақулов,1996). 5. Касаллик ва зараркунандаларга қарши курашиш. Сабзавот экинлари ўстиришда ўсимлик касалликлари ва зараркунандаларига қарши олдини олиш ва ёппасига курашиш чораларини қўллаш энг зарур тадбирлардан ҳисобланади. Олдини олиш чораларига ҳосилни йиғиб олгандан кейин далада қолган ўсимлик қолдиқларини йиғиб олиш, уларни даладан чиқариб йўқотиш, ерни чуқур кузда шудгорлаш, касаллик қўзғатувчи ва зараркунандалар манбаи бўлган увот-ариқ бўйларини чопиш, ўтини куйдириш, гербицидлар билан дорилаш, алмашлаб экишга амал қилиш, уруғ ва кўчатларни дорилаш, даладаги бегона ўтларни ўз вақтида йўқотиш ҳамда соғлом ўсимликларни ўстиришга имкон берадиган юқори агротехникани қўллаш ва бошқалар киради.

Сабзавот, полиз экинлари ва картошкада касаллик-зараркунандаларга қарши курашишда амалга ошириладиган қириш чоралари жумласига ўсимликларга заҳарли моддалар пуркаш ва чанглаш, заҳарли тутунлардан ва хўраклардан фойдаланиш киради. Экинларга заҳарли моддалар қўллаш уларда касаллик, зараркунанда пайдо бўлиши билан бошланиб, бу тадбир бир неча марта такрорланиши мумкин. Лекин, ўсимликларни кимёвий ишлаш ҳосилни йиғишга 25-30 кун қолганда, карам бош ўрай бошлаганда тўхтатилади. Ўсимликни дорилашнинг энг мувофиқ муд-дати эрталабки, кечки ва тунги соатлар ҳисобланади, чунки иссиқ пайтларда заҳарли дориворлар ўсимлик органларини кўйдиради. Бундан ташқари шудринг тушганда чангланган дорилар ўсимлик органларига яхши ёпишади. Ўсимлик-ларни кимёвий дорилар билан шамол пайтида ёки ёмғир ёғишидан олдин ишлаш мумкин эмас. Пуркаладиган дорилар ишлатиш олдидангина тайёр-ланиши ва улар белгиланган концентрация ва меъёрларда ишлатилиши шарт. Ўсимликларнинг кўпчилик зараркунанда ва касалликлари барг орқа томонига жойлашиб олган бўлади. Шунинг учун ҳар бир ўсимлик тупи юқоридан пастга ва пастдан юқорига қ.аратиб дориланиши керак. Касаллик ва зараркунандаларга қарши курашишнинг биологик усули экологик жиҳатдан катта аҳамиятга эга ва истиқболлидир. Бегона ўт шумғияга қарши фитомиза пашшаси, карам битига қарши сирфид, ўргимчакканага қарши фитосейулюс, тунламларга қарши трихограмма, габрабракон каби энтомофаглардан фойдаланиш, бунинг учун уларни махсус биолабораторияларда суньий кўпай-тириш муваффақиятли амалга ошмоқда. Сабзавотчиликда касаллик ва зараркунанда ҳамда бегона ўтларга қарши курашищда ОПХ-14, ОВХ-14, ОВХ-80, ПГС-2,4, ОТН-8-16, ПОУ маркали чанглатгич, пуркагич, ўғитлагичлардан фойдаланилади. Ерлар Т-28х4, МТЗ тракторларига осилиб, тиркалиб имлатилади. Бу борада Голландиядан

келтирилган "Себеко" пуркагичи самарали ва истиқболли ҳисобланади. Чунки, унинг иш унуми жуда юқори, ишлаш кенглиги эса 25 метр. 6. Қатор ораларини ишлаш (культивация). Бу тадбир қатқалоқни бузиш, бегона ўтларни йўқотиш, тупроқни юмшатиш, унинг аэрациясини яхшилаш ва тупроқда намни сақлаб қолиш мақсадида ўтказилади. Биринчи ишлов майсалар кўкариб чиққанда ёки кўчатлар тутганда ўтказилиб, кейингилари ҳар суғориш ёки ёмғирдан сўнг амалга оширилади. Охирги культивация ўсимлик қаторлар бир-бирига туташганда бажарилади ва ўндан сўнг ишлов тўхтатилади. Кучли ўсувчи картошка, помидор, карам каби экинлар қатор орасининг туташиши нисбатан жадал боради. Шунинг учун картошканинг ёппасига туганак ҳосил қилиш ёки карам бош ўраш вақтига келиб культивация тўхтатилади. Кучсиз ўсувчи ўсимликлар (сабзи, пиёз, саримсоқ кабилар)да палаги ўсув даври охиригача қатор ораларини қопламаганлиги учун ишлов бериш узоқ давом этилади. Эскидан суғорилиб келинадиган бўз тупроқларда тупроқ намини сақлаш ва қулай сув-ҳаво режимини вужудга келтириш учун ер 10-12 см чуқурликда ишланади. Оғир механик таркибли тупроқларда енгил тупроқларга нисбатан қатор оралари чуқур (12-14 см ва ундан ҳам чуқур) ишланади. Ёш ўсимликларни кўммаслик ва шикастламаслик мақсадида қатор ораларига биринчи марта кейингиларига қараганда саёзроқ (5-6 см чуқурликда) ишлов берилади. 7. Мотига ва чопиқ қилиш. Мотигалаш бегона ўтларни йўқотиш ва туп атрофидаги тупроқни юмшатиш мақсадида ўтказилади. Бу тадбир ўсимлик кўкариб чиққандан ёки кўчатлар тўла тутиб олгач бошланиб, 2-3 марта такрорланади. Қатор оралари ўсимликлар билан қопланиб, экиннинг ёппасига ҳосил тўплаши бошланган даврда тўхтатилади. Чопиқ қилиш, кўпинча тупроқни юмшатиш ва ўсим-лик атрофига тупроқ тортиб кетиш билан боғлаб олиб борилади. Натижада тупроқ ҳаво режими яхшила-ниб.поянинг ер устки кўмилган қисмида қўшимча илдизлар

чиқишига сабаб бўлади. Бу эса ўз навбатида ўсимликнинг яхши озиқланишига ёрдам беради. Чопиқ туфайли ўсимлик (бўғзи) тупи атрофига тупроқ бериш маккажўхори, икки йиллик экинлар иккинчи йил уруққа ўстирилганда уларнинг шамолдан ётиб қолишига чидамлигини оширса, бошҳа ҳолларда тупроқнинг (картошка туганак тугиш даврида) ортиқча қизиб кетиши-дан сақлайди. Айрим ҳолларда, чопиқ қилиш экиннинг истеьмолга ишлатиладиган органларини оқартириш мақсадида ўтказилади. Бунда уларга қуёш нури тегмаганлигидан ранги оқ бўлиб, нозик консистенцияли ҳамда мазали сифатга эга бўлади. Чопиқ қилиш ўсимликларни паст ҳароратдан ҳимоя воситаси, баьзан экинларнинг касаллик-зараркунандаларига қарши курашишда фойдаланилади. Тупроғи юмшок, механик таркиби енгил, бегона ўтлардан тоза бўлган ерларни чопиқ қилиш культиватор окучниклар ёрдамида амалга оширилади. Ўт босган ва механик таркиби оғир тупроқларда ерлар механизациядан ташқари, албатта қўлда ҳам чопиқ қилинади. 8. Суғориш режими ва техникаси. (185-190 бетларда баён этилган). 9. Озиқлантириш. Ҳосилнинг миқдори ва сифатига сезиларли таъсир этувчи тадбирлардан бири ҳисобланади. Сабзавот экинлари 2-3 марта, яьни униб чиқиш ҳосил туплашдан олдин ва ёппасига ҳосил туплаш даврида озиқлантирилади. Оэиқлантиришда ўғитлар илдиз асосий қисми жойлашган зонага берилиши шарт. Шунинг учун биринчи озиқлантиришда ўғитлар қатор оралари ёнига 6-8 см чуқурликда, иккинчи ва учинчи озиқлантиришларда қатор ораларининг ўртасига 12-15 см чуқурликда солинади. 10. Микроэлементлар ва ўстирувчи стимулятор-ларни қўллаш. Микроэлементлар барча физиолого-биокимёвий жараёнларда, моддалар алмашинувида ниҳоятда муҳим рол ўйнайди. Ўсимликлардаги барча кимёвий элементларнииг атиги 0,05 % игина микроэлементлар ҳиссасига тўғри келади. Улар ниҳоятда кам бўлишига қарамай, ўсимликларда кечадиган

барча жараён-ларда фаол иштирок этади, оксидлар, витаминлар ва ферментлар таркибига киради. Экинларнинг ўсиш, ривожланишини яхшилашда, уруғлар сифатини оширишда касалликларга қарши чидамли қилишда ва ҳосилдорликни кўтаришда бор кислота, марганец сульфат, рух сульфат, мис сульфат кабилар кенг қўлланилади. Буларнииг 0,05-0,1 % ли сувдаги эритмасига сабзавот- полиз экинлари ва картошка уруғлари экиш олди ивитилади. Ўсув даврида эса ўсимлик гуллагач, юқоридаги концентрацияли микроэлементлар эритмаси пуркалади ва бу иш ёппасига мева тугиш даврида такрорланади. Натижада.ҳосилдорлик 20-30 % гача ошади. Ўстирувчи стимуляторлар ҳосил етилишини тезлаштириш, мева тугиш ва ранг ҳосил бўлишини яхшилаш, гул тўкилишига йўл қўймаслик, туганаклар, пиёзбош, карам-бошлар кўринишини, сақланувчанлигини ошириш каби мақсадларда қўлланилади. Сабзавотчиликда асосан гиббереллин, гибберсиб, гидрел, ТУР, ГМК-1, Ивин, М-1, тиомочевина, радонли калий, қаҳрабо кислота, рослин каби препаратлар 0,001-0,1 % ли сувдаги эритмаси кенг қўлланилади. 11. Қора совуққа ва дўл ўришга қарши экинни парваришлаш. Бизда кеч баҳор ва эрга кузда бўладиган қора совуқлар сабзавотчиликка жиддий зарар келтиради. Бу асосан март-апрел, ҳатто май ойларида, куз да эса октябр - ноябр ойларида кузатилади. Бунга қарши энг оддий ва қулай усул бевосита экинни бостириб суғоришдир. Суғориш туфайли ўсимликни ўраб олган ҳаво сув буғи билан тўйинади. Натижада ҳаво ҳарорати 2-3° ошади. Бироқ, қора совуққа қар ши курашишда суғориш кузда ҳаво ва тупроқ қуруқ бўлган-дагина самарали намгарчил тупроқда эса бефойда. Қора совуққа қарши сунъий усулда ёмғир ёғдириш ҳам яхши натижа беради. Бундан ташқари тутун чиқарадиган шашкалар ёки аҳамияти бўлмаган ўсимлик органик қолдиқлари (похол, дарахт шохлари, бегона ўт, анғиз қолдиклари.супуринди кабилар) ёқиб тутатилади.

Баҳорда, ёз бошларида экинлар айрим йиллар дўлдан қаттиқ зарарланади. Полиз экинлари, томатдош сабзавотлар қаттиқ зарарланиб қайта экилади. Пиёз, сабзи, картошка шунингдек карам бош ўраганда дўл урса, тезда қайта ўсади. Бунинг учун дўл оқибатларини тез бартараф этиш учун азотли ўғитлар билан қўшимча озиқлантириш, қатор ораларини ишлаш, юмшатиш, чопиқ қилиш, суғориш тавсия этилади. 12. Шўр ерларда сабзавот экинларини ўстириш технологиясининг хусусиятлари. Ўзбекистон тупроқ-ларининг 60 % майдони у ёки бу даражада шўрлангандир. Бу эса сабзавот, полиз экинлари ва картошка ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлигига салбий таъсир кўрсатади. Шўрланиш тупроқ сингдирувчи комплекси таркибидаги катион ва анионларга қараб асосан шўртоб ва шўрҳокларга бўлинади. Агар тупроқ сингдирувчи комплек-сида (ТСК) натрий, қисман магний,калий катионлари бўлса шўртоблар дейилиб,бундай тупроқлар мелиорацияси гипслашдан иборат. Шўрхокли шўрланган тупроқлар таркибида хлор, сульфат, анионлари ва бошқа тузлар бўлиб, бундай ерлар мелиорациясига сизот сувлар сатҳининг кўтарилишига йўл қўймаслик, зовурлар қазиш, ерни бостириб суғориш орқали амалга оширилади. Ўзбекистонда асосан шўрхокли шўрланиш кенг тарқалган бўлиб, хлор ва сульфат анионлари экинлар уруғининг кўкаришига заҳарли таъсир этиб,туп сони сийрак бўлиб қолади. Ҳосилдорлик пасаяди. Тупроқнинг шўрланиши умуман ўсимликдаги физиологик жараёнлар-нинг нормал кечишига катта таъсир кўрсатади. Фотосин-тез, нафас олиш издан чиқиб,моддалар сарфи кўпаяди. Шўр ерларда ўсаётган ўсимликлар ҳужайра ширасининг концентрацияси юқори, баргларнинг сўриш кучи катта бўлгани учун транспирация тезлигининг кичиклиги билан фарқланади. Шўрланиш тупроқдаги микроорганизмлар, айниқса азотобактер ва нитрификацияловчи бактериялар фаолия-тини тўхтатиб қуяди.Бу эса ўз навбатида ўсимликнинг озиқланишига.вегетатив ва генератив органларининг шаклланишига салбий таъсир этади.

Тупроқнинг шўрланишига қарши курашишнинг асосий воситалари сизот сувларининг ер бетига кўтарили-шига йўл қўймайдиган агромелиоратив тадбирларни қўллаш (дренажлар қуриш, беда экиш ва х,.з.).ҳамда ернинг ўсимлик илдизи жойлашган қатламидаги тузларни пастга кетказиш мақсадида шўр ювишдан иборат. Шўрланишга қарши курашишдаги асосий мелиоратив усулларга қўшимча, кучсиз шўрланган ерларда бир қатор мелиоратив тадбирларни амалга оширгандан сўнг сабзавот-полиз экинлари ва картошка ўстиришга имкон берувчи агротехнологик тадбирлар тизимини академик В.И.Зуев ишлаб чиққан. Булар: 1. Экинларнинг шўрга нисбатан чидамли тур ва навларини танлаш. 2. Уруғни шўрланган ерларда ўстирилган экинлардан тайёрлаш. 3. Уруғларни экиш олдидан 3 % ли NaCI эритмаси ёки зовур сувларида ивитиб экиш. 4. Шўр кўтарилишгача етарли ҳосил олиш (тўплаш) учун иложи борича эрта муддат экиш, уруғни ундириб ёки уруғлик туганакларни нишлатиб экиш. 5. Мульчалаш ғоят самарали тадбир ҳисобланиб, намнинг буғланишига, шўрнинг кўтарилишига йўл қўймайди. 6. Экинларни зич қилиб экиш. Бунда тупроқ юза сояланиб.буғланиш камаяди. 7. Қатор ораларини юмшатиш (культивация қилиб туриш) шўрнинг кўтарилишига имкон бермайди. 8. Кам нормада (400-500 м 2 .га) тез-тез суғориб туриш кабиларни ўз ичига олади. 13. Парваришлашни механизациялаштириш. Сабзавот-полиз экинлари ва картошканинг парвариши тупроқни юмшатиш, қатор ораларидаги бегона ўтларни йўқотиш, ягоналаш ва ўтоқ қилиш, касаллик ва зараркунандалардан ҳимоялаш кабилардан иборат. Қатор ораларини ишлаш учун турли культиватор ва фрезалар қўлланилади. Умуман, экинлар

парваришида ишлатиладиган машиналар қисқача техник таърифи 35- жадвалда келтирилган. 7.Қишки сабзавотчилик хусусиятлари. Қишки сабзавотчилик деб қишда очиқ далада совуққа чидамли сабзавот экинларини етиштириш тушунилади. Бу экинлар ўсув даври кеч куз, қиш ва илк баҳор кунларида ўтиб, натижада эрта ҳосил беради. Ўзбезистон маркази, айниқса жанубий вилоятлар табиий шароити, қишки сабзавотчилик учун катта имкониятларга эга. Лекин бу ерларда қишнинг қуруқ ва совуқ келиши, қорнинг кам ёғиши хатарли ҳисобланади. Шунинг учун совуққа чидамли экин тур ва навларини танлаш қишки саб - завотчилик учун катта аҳамиятга эга. Қишки сабзавотчилик учун кўкат экинлар (шивит, петрушка, салат кабилар), саримсоқ, эркакланиб кетишга бардошли икки йиллик экинлар (бошпиёз, кўкпиёз, батун пиёз, порей пиёз, кўп ярусли пиёз), карам ҳамда илдизмевалилар кабилар истиқболли ҳисобланади. Жанубий вилоятларда кузда оддий карамнинг совуққа чидамли тезпишар навлари Навруз, Дербентская местная, Апшеронская озимая, сабзининг Нантская-4, Мирзои красная 228, хўраки лавлагининг Бордо 237 нав ларини экиш самарали. Қишки сабзавотчилик учун экиш муддатини экинларга тўғри танлаш асосий омиллардан бири ҳисобланади. Бунинг учун улар (саримсоқ, пиёз, карам, кўкат сабзавотлар) август охири-сентябр ойида экилиши шарт. Шунда бу экинлар ўсимлиги етарли илдиз отиб, совуқ урмайди. Бундай эрта кузда экилган экинлар ўсув даври куз, қиш, ва илк баҳор илиқ кун ларида ўтиб, эрта баҳорда экилган экинларга нисбатан 40-50 кун эрта ҳосил беради. Кеч кузда (ноябр - декабр ойларида) қишки қилиб экилган экинлар эрта баҳор кўкаради. Булар ҳосили баҳорда экилган экинларга қараган да 15-30 кун эрта пишади. Эрта ва кеч кузда экилган қишки сабзавот экинлар бегона ўтлар ва тупроқ қатқалоғидан кўп зарарланади. Шунинг учун улар бегона ўтлардан

тоза, енгил механик таркибли ёки қум, сизот сувлари чуқур жойлашган тупроқларга экилади. Рельефи эса паст-баландликлардан иборат бўлса, қишки сабзавот экинлари учун албатта, участканинг яхши қизийдиган жанубий қияликлари ажратилади. Эрта кузда экиладиган экинлар экишгача ва кейин суғорилади. Шунинг учун улар олдиндан суғорилган пушталарга экилади ёки бир вақтнинг ўзида эгат олиниб, экилгач дарҳол суғорилади. Кеч кузда экилган экинлар табиий намликлар ҳисо-бига униб чиқади. Шунинг учун улар баҳорда текис далага экилиб, суғориш эгатлари ўсув давридаги биринчи сув бериш олдидан олинади. Қишки экилган сабзавот экинларига табиий ноқулайликлар (совуқ уриш, қатқалоқ кабилар) хавфи борлиги учун экиш нормаси 10-25 % га оширилади. Уруғлар одатдагидан саёзроқ экилади. Совуқ уриш ва қаткалок босиш олдини олишда чиринди,қум ва полиэтилен плёнкалар билан мульчалаш фойдали бўлгани учун тавсия этилади. Баҳорда ёш ўсимликлар яхши ўсиши учун азотли ўғитлар билан озиқлантирилади. Эрта кузда экилган, тез униб чиқиши учун кузда 1-2, ўсув даврида эса 2-3 марта суғорилади. Кеч кузда экилган экинлар тўла кўкаргач баҳорда суғориш бошланади. Қишки сабзавот экинларида ягоналаш баҳорда ўтказилади ва юлиб олинган ўсимликлар барра ҳосил сифатида ишлатилади. Экинни кейинги парвариш ишлари эрта баҳорда экилган экинларникидан фарқ қилмайди. 8.Ҳосилни йиғиш ва сақлаш. Сабзавот экинларида ҳосилнинг пишиши 2 хилга бўлинади : 1. Техник ёки хўжалик жиҳатдан пишиш. Бунда маҳсулот сотиш, сақлаш, ташиш ва қайта ишлашга яроқли бўлган даври. 2. Биологик ёки физиологик пишиш. Бунда эса уруғ тўла етилиб, ўсимлик ривожланиши тўла ўтилиб бўлган давр. Экинларда техник (хўжалик) ва биологик (физиологик) пишишлар бир вақтда ёки турли муддатларда кузатилади.

Масалан, Қизил помидор техник пишган бўлса, яшил мева уруғи ҳаётчан, унувчан бўлади. Демак, помидорда биологик пишиш олдин кузатилади. Полиз экинларида биологик ва техник пишиш бир вақтда кузатилади. Бодрингда биологик пишиш уруғчилик участкаларида кузатилади.Истеьмол учун техник пишиш-даги барра мевалари ишлатилади. Кўпчилик сабзавот экинларининг ҳосили техник пишганда йиғишга киришилади.Бу вақтда улар маьлум истеьмол ва товарлик сифатига эга. Аҳолини ёз бошиданоқ, янги сабзавот, картошка, полиз билан таъминлаш учун уларнинг ҳосили тўла пишмасдан йиғиб олинади. Ҳаддан ташқари пишириб юборилса, кеч йиғиштирилса, зарарли бўлиб, ҳосил дағаллашади, вазнини йўқотади, ёрилади, зараркунандалар зарарлайди. Қишда узоқ сақлаш учун сабзавот-полиз ва картошка ҳосили тўла пишганда йиғиштирилиши керак, чунки пишмаган мева, пиёз, карам, илдизмева яхши сақланмайди. Ҳосилни йиғишда экинларнинг паст ҳарорат-га бардошлилиги ҳисобга олинади. Бунда биринчи навбатда пиёз ҳосили йиғиштирилади, чунки узоқ вақт қуритилади. Пиёздан сўнг озгина совуққа чидайолмайдиган экин-лар бодринг, томатдошлар, полизлар йиғиб олинади. Сўнгра картошка, лавлаги, турп, сабзи ва карам ҳосили йиғиштирилади. Даладаги ҳосилини йиғиштириб олиш бўйича сабзавот экинлари 3 гуруҳга бўлинади: 1. Ҳосили бир мартада бутунлай йиғиштириладиган экинлар (кечки карам, илдизмевалилар, пиёз, саримсоқ, қовоқ, картошка); 2. Бир ёки бир неча марта саралаб териладиган экинлар (эртаги карам, гулкарам, қовун ва тарвуз тезпишар навлари); 3. Ҳосили техник пишгандан бошлаб кўп марта териладиган экинлар (помидор, қалампир, бодринг, ловия кабилар).

Сабзавот экинлар ҳосилини йиғиш, саралаш ва ташишда эҳтиёт бўлиш, шикастланиш, кесилишдан сақлаш лозим. Акс ҳолда улар чирийди ва бузилади. Сабзавотлар ҳосилини йиғиштириш кўп меҳнат талаб қилади. Умумий меҳнатнинг 65-75 %и шунга тўғри келади. Ҳосилни йиғиб-териб олишда турли машина ва мосламалардан фойдаланилади. Булар ичида кўп ишлатиладиганлари УРД-8, палак ўриш машинаси ва КИР-1,5 Б ротацион майдалагич - косилка картошка илдизмева, ем-хашак ўтларини йиғиб олишга мўлжалланган. ОПКШ-1,4 , ЕМ-11, ЛКГ-1,4 , МСК-I маркали машиналар илдизмевали.пиёз ва карам ҳосилини йиғишда қўлланилади. Улар Т-1б,Т-25,Т-40, Беларусь тракторларига агрегатланади. Платформалардан эса ПОУ-2, ПТ-3,5 кенг қўлланилади. Картошка ковлащда КГН-2Б, КСТ-1,4 ковлагичлар МТЗ-80 тракторига осилиб ёки тиркалиб ишлатилади. Йиғиб олинган сабзавотлар ҳосили қуритилади ва давлат стандартлари (ГОСТ)га мувофиқ товар маҳсулотига ҳамда чиқитга ажратилади. Картошка. Шакли ва ранги бир хил ёки ҳар хил стандарт туганаклар бутун, қурук, тоза, соғлом, ўсиб кетмаган, сўлимаган, кечки навларининг пўсти қалин бўлиши керак. Тугунакларнинг диаметри эртаги картошканинг юмалоқ-овал шакли учун 30 миллиметрга, кечкисини 35 миллиметрга, чўзиқ шаклдагиси учун эса шунга мувофиқ равишда 25-30 миллиметрга тўғри келиши керак. Белгиланган ўлчамлардан кичик 10-20 миллиметр-лилар кўпи билан 5 процент бўлишига йўл қўйилади. Ҳўл, қуруқ, ҳалқали чириш касалликлари ва фитофтора билан зарарланган туганакларнинг бўлишига йўл қўйилмайди. Совуқ урган, нами қочган тугунакларнинг аралашиб қолишига ҳам йўл қўйиб бўлмайди. Помидор. Истеьмол учун етказиб бериладиган янги узилган ҳолатларда, тоза, яхлит, пишган, тўғри шаклли, ўрилиб шикастланмаган ва офтоб куйдирмаган, етилиш даражаси жиҳатидан қизил ҳамда пушти рангда

бўлиши лозим. Меваларнинг кўндаланг диаметри: олхўрисимонлар учун камида 4 ва майда мевали навлар учун 3 сантиметр бўлиши керак. Маҳсулот партиясида пўкакланган мевалар 15 процент, белгиланган ўлчамлардан кичик мевалар 5 процент, упаковка қилиш, транспортда ташилганда бироз эзилганлари ва босилганлари 10 процент бўлишига йўл қўйилади (кўк мевалар юкланмайди). Консервация учун майда мевали ва узунчоқ шаклли помидор навларидан фойдаланилади. Пишиб етилмаган (пуштиранг) помидорнинг аралашишига йўл қўйилади. Очиқ ерда етиштирилган помидорлар тузланади. Унинг етилиш даражаси қизил, пушти ва оқиш бўлиши мумкин. Ширин қалампир. Мевалари тоза,соғлом бўлиши, шакли ва ранги жиҳатидан навга мос келиши.ширинроқ ва сал аччиқроқ мазали бўлиши, мева банди чўзинчоқ шаклли навларида камида 6 ва юмалоқларида 4 сан - тиметр бўлиши керак. Маҳсулот партиясида сал сулиган, лекин буришмаган ёки сал тирналган мевалар кўпи билан 10 процент, шунингдек,белгиланган ўлчамлардан фарқ қиладиган меваларни 5 процентгача аралашишига йўл қўйилади. Оқбош карам. Карам бошлари янги узилган яхлит, тоза, ўсиқсиз, битта бо таник навга мансуб зараркунандалар шикастламаган, обдон пишган бўлиши даркор. 15 июнгача етилган эртаги карам бошининг тозалангани камида 0,3, ўртаги ва кечкиси 0,8 килограмм бўлиши керак. Стандартлар карамни партиялаб топшириш ва қабул қилишни кўзда тутади. Ҳар бир партияда (ҳаммаси бўлиб) ўстириш, сақлаш ва транспортда ташиш шароитлари туфайли ҳар хил нуқсонли, уриниш натижасида сиртқи барглардан учтаси шикастланган, шу жумладан ёрилган, кўклаган, чириган, нами қочган, совуқ ўрган ва ич томон-дан сарғайган, қорайган, қўланса ҳидли карам бошлари-нинг кўпи билан 5 процент бўлишига йўл қўйилади. Гулкарам (янги узилгани). Гулкарам бошининг кўндаланг диаметри камида 8 сантиметр бўлиши белгиланган. У миқти, оқ ёки сарғиш барра, тоза касаллан-маган, ёрилмаган, ички барглари кўкламаган, қўланса ҳидсиз,

шикастланмаган, ўзаги кўпи билан 2 сантиметр бўлиши керак. Маҳсулот партиясида бироз шикастланган карам 10 процент ва диаметри 6-8 сантиметрлигини 5 процентгача бўлишига йўл қўйилади. Бошпиёз. Етилган, 5 сантиметргача узунликдаги бўғзи қуриган, шунингдек умумий пўст остидаги икки бўлакка ажраладиган соғлом бошпиёз тўла қимматли ҳисобланади. Овал шаклдагиларининг кўндаланг диаметри камида 3 ва қолганлариники 4 сантиметр бўлиши керак, маҳсулот партиясида белгиланганидан кичик, яланғоч-ланган ва шикастланганлари 5 процентгача бўлишига йўл қўйилади. Баҳорги сотишда (I апрелгача) 1 сантиметргача ва баҳор-ёз мавсумида (I апрелдан 1 августгача) кўпи билан 2 сантиметр ўсимтали пиёз 10 процентгача бўлиши, бўғзи сентябргача етарлича қуримаганлари (барча навлар учун) кўпи билан 15 процент, сентябрдан кейин кўп деганда 5 процент бўлиши мумкин. Бодринг . Янги узилган ҳолда истеъмол этиладиган мевалар касалланмаган, зараркунандалардан зарарлан-маган, урилиб шикастланмаган, мева бандли ва бандсиз, қалин этли, чала етилган, серсув уруғли бўли ши керак. Эртаги навлар мевасининг узунлиги (май-июн) II ва қолган даврларда 14 сантиметр, узун мевалиларники 25 ҳамда кўндаланг диаметри 5,5 сантиметр бўлади. Айниган шаклли, лекин бошқа барча кўрсатгичлари билан стандарт талабларга жавоб берадиган бодринглар барралигича савдо шохобчаларига (теплица маҳсулотидан ташқари) реализация этилмайди, консервалашга юборилмайди. Урилиб шикастланган серсув уруғли бодринглар стан дарт ҳисобланмайди, дағал уруғли сарғайганлари (уруғликлари) чиқитга чиқарилади. Хўраки лавлаги. Янги ковланган, яхлит, қуруқ, касаллик белгилари, лойи, ёриқлари йўқ, зараркунанда тушмаган, битта ботаник навга мансуб,

бандининг узунлиги кўпи билан 2 сантиметр, сершира, тўққизил этли лав лаги стандартга мос келади. Кўндаланг кесик диаметри камида 5 ва кўпи билан 14 сантиметр бўлганлари стандарт деб белгиланган, механик шикастланган, битиб кетган ёриқли, бошлари кесикли сал сўлиган илдизмевалар 5 процентдан ошмаслиги шарт. Сулиган, буришган шунингдек чириган, нами қочган совуқ ўрган ва кемирувчилар шикастлагач илдизмевалар стандарт ҳисобланмайди. Сабзи. Илдизмеваларни сифати жиҳатдан товарбоп навларга ажратишни стандарт кўзда тутмайди ва уларга алоҳида талаблар қўяди. Улар ташқи кўриниши жиҳатидан барра, қуруқ, сўлиш касаллиги ва ифлослик белгилари бўлмаган, яхлит, зараркунандалар шикастламаган, тўғри шаклли, шу ботаник навга мансуб рангли, барг бандлари кўпи билан 2 сантиметр бўлиши керак. Энг кўп кўндаланг диаметри юзасидан энг кичиги 2,5 ва энг кўпи 6 сантиметр қилиб белгиланган. Маҳсулот партиясида кўпи билан 10 про цент, илдизмеваларда белгиланган ўлчамлардан 0,5 сантиметр тафовут бўлиши мумкин, ёрилган, шакли айниганлар 5 процентдан ошмаслиги керак. Консерва корхоналарига етказиб бериладиган маҳсулот орасида ёрилганлари 2 процентдан ошмаслиги лозим. Тарвуз . У (етилган, яхлит, сершира, миқти этли, пўстининг ранги, ярқироқлиги) шу навга мос келиши керак. Энг катта тарвузнинг диаметри камида 15, эртаги навлар учун камида 12 сантиметр белгиланган. Юклаб жўнатиладиган жойларда пишиб ўтиб кетган ва етилмаган тарвузларни 3 фоизгача бўлишига йўл қўйилади. Енгил зарарланган тарвузлар ортилмайди. Манзилдаги жойларда қисилиш туфайли енгил шикаст-ланган тарвуз 8 процентгача бўлишига рухсат этилади. Маҳсулот партиясига кўп деганда 10 процентгача, бир муддатда пишадигаи бошқаа навлар аралашган бўлиши мумкин. Босилган, ёрилган, эзилган, зараркунанда ва касалликлардан зарарланган, чириган тарвуз лар брак қилинади.

Қовун. Пишган, касаллик белгилари йўқ қовунлар тўла қимматли қовунлар қаторига киради. Эртаги, майда мевали, дуксимон навларнинг диаметри камида 10 ва ўртаги, кечки.шунингдек юмалоқ овал шаклдагиларники 15 сантиметр бўлиши керак. Қирқилган ва тирналган жойлари юмилиб қолган қовунлар яроқли ҳисобланади. Маҳсулот партиясида енгил зарарланган қовунлар 5 фоизгача бўлишига ва бир хил муддатда пишадиган бошқа навлардан 10 фоизгача аралашишига йўл қўйилади. Етилтириш . Айрим сабзавотлар меваси йиғиб олингач, сақлаш жараёни да муайян сунъий шароитда туриб етилиш хусусиятига эга. Хом узиб олинган помидор, қалампир, яхши пишмаган қишки қовун навлари ва бошқалар узиб олингандан кейин пишиб етилади. Уларнинг етилиши учун ҳарорат 20-25 0 ва ҳавонинг нисбий намлиги 80-85 % бўлиши керак. Етилиш қоронғида секин, ёруғда эса тез боради. Бу жараён табиий шароитда, ҳатто ўртача ҳароратда ҳам секин бориб, кўплаб нам сарфлайди, натижада мевалар бужмайиб сўлийди. Масалан, помидорнинг етилиши учун 12-15 кун, қовун учун 25-30 кун керак бўлади. Кўплаб тадқиқотларнинг кўрсатишича, помидор ва қовунлар этиленли атмосферада табиий шароитга нисбатан 2-3 марта тез етилади. Сабзавот-полиз ва картошканинг сақланувчанлиги сақлаш режимига, усулига, йиғимга, қўлланилган агротех-никага ва етиштириш шароити каби омилларга боғлиқ. Улар кўплаб зарарли микроорганизмларнинг ривожланиши учун кўп нам, шакар, органик моддаларга бой субстрат ҳисобланади. Шунинг учун механик шикастланишдан асраш сабзавотларни яхши ва узоқ сақлаш шартларидан биридир. Механик шикастланиш натижасида нафас олиш, қуруқ модда сарфи кучаяди. Натижада маҳсулот вазни камаяди, касалланади ва чирийди. Сабзавотлар ва картошка йиғишда, ташиш, ортиш-туширишда, сортларга ажратищда идишлардан (сават, яшик, контейнер, қоплардан) фойдаланиш, уларни 20 см баланддан ташлаш ман этилади. Уларни қоронғи

жойда сақлаш лозим. Омборга келтирилган сабзавот .полиз ва картошка ҳосили сақлаш олди навларга тозалиги, вазни ва пишиш даражаси бўйича ажратилади. Яхши ва узоқ сақланувчанликнинг зарурий омиллари-дан бири-паст (1,5-5 0 ) ҳароратда сақлашдир. Бу нафас олишдаги қуруқ модданинг кам сарфланишини таъминлаб, маҳсулот кўкаришининг олди олинади, ҳамда чиритувчи микроорганизлар фаолияти сусайтирилади. Кўпчилик сабзавотлар, картошка омборхоналарда сақланганда ҳавонинг нисбий намлиги 85-95 % бўлиши шарт. Намликнинг бундан паст бўлиши сабзавотларда намнинг кўплаб исроф бўлиши ва сўлишига, юқори бўлиши эса микроорганизмлар кўпайишига сабаб бўлади. Сабзавотлар, полиз маҳсулотлари ва картошка асосан траншея, уюм ва омборхоналарда сақланади. Ўзбекистонда илдизмевали сабзавотлар ва картошка қишки-баҳорги муддатларда траншея усулида сақланади. Траншеялар сизот сувлари чуқур жойлашган ва ниша-би шимол томонга қараган участкаларга жойлаштирилади. Траншеялар узунасига қаторлаб, қаторлар орасини 2-2,5м қилиб жойлаштирилади. Траншея-ларнинг ўлчами катта бўлмаслиги, кенглиги 60-80 см, чуқурлиги 70-100 см бўлиши керак. Бунда уларнинг ўлчами катта бўлса, сабзавотлар ўз-ўзидан қизиб, оғирлигини тез йўқотади ва барвақт кўкариб кетади. Траншеяларнииг узунлиги ихтиёрий бўлиши учун ҳар 2-4 метрда тўсиқ қилинади. Траншеянинг усти тупроқ ёки икки қават қилиб похол ва тупроқ билан беркитилади. Траншеянинг устини ёпиш қалинлиги (қирраси бўйича) 50-60 см, асосининг кенглиги траншеянинг кенглигидан 30-40 см ортиқ бўлиши керак. Бундан ташқари қишки-баҳорги муддатда картошка ва илдизмевалар кенглигини 1,5-2 м, баландлигини 1 м, узунлигини 15-20 м қилиб уюм (бурт)ларда ҳам сақланади. Буртларнинг асоси котлован шаклида 30-40 см чуқур-латилади. Буртни шамоллатиш учун котлован тубига узунаси бўйлаб ва вертикал йўналишда вентиляцион трубалар қўйилади (расм).

Буртнинг усти майин қамиш ёки похол билан 15 см қалинликда ва тупроқ билан 40 см қалинликда ёпилади. Картошка ва сабзавотлар буртларда траншеядагига нисбатан ёмон сақланади. Шунга кўра уларни бурт ҳолда сақлашдан кам фойдаланилади. Картошка ва сабзавотлар траншеяда ёки бурт ҳолида фақат куз ва қиш ойларида сақланиши мумкин. Мартнинг бошлари ва апрел ойида кунлар исий бошлаши билан ўралардаги картошка ҳам кўкара бошлайди. Шунинг учун картошка апрел ойи бошида траншея ва буртдан олиниб салқин ер ости биноларига кўчирилади. Уларнинг туганаклари юпқа қават (25-30 см) қилиб полга ёки махсус қурилган сўкчакларга ёйиб қўйилади. Картошка ва сабзавотларни суньий усулда шамолла-тиладиган ертўла ёки ярим ертўла типида қурилган доимий картошка-сабзавот омборларида сақлаш сабзавот сақлашнинг энг такомиллашган усулларидан бири ҳисоб- ланади. Бу хилдаги омборлар ёғочдан қилинган панжарали хандуклар ва сўкчаклар билан жиҳозланган бўлади. Омборларда картошка ва илдизмевалар 0,7-1,5 см қалин-ликда тўкиб сақланади. Омбордаги сўкчакларга карам, пиёз, полиз экинлари ва бошқалар ёйиб қўйилади. Сабзавот сақлашнинг энг яхши усули маҳсулотларни тўр халталарга солиб сақлаш бўлиб, улар штабел қилиб уюб қўйилади ёки катталиги 400 - 500 кг келадиган ёғоч контейнерларга солиб қўйилади. Контейнерларга сабзавот бевосита даланинг ўзида солиниб, улар сабзавот сақланадиган жойга олиб келинади ва шу ерда сақланади. Ишни ана шу тартибда ташкил қилиш ортиқча ишлардан ҳоли қилади, сабзавотларнинг исрофланиши ва шикастланишини кескин қисқартиради, юклаш-бўшатиш каби ишларни туда механизациялаш имконини беради, сақлашга қилинадиган харажатларни анча камайтиради. Доимий сабзавот омборларида сақланаётган маҳсулотларни кузатиб бориш осонлашади, ёппасига чириш ҳодисаси рўй берганда ириётган саб - завот ва картошка тугунакларини чиқариб ташлаш мумкин бўлади.

Ертўла типида қурилган ва ҳаво табиий равишда кириб-чиқиб турадиган сабза вот сақланадиган омборларда шамоллатиш таъсирида Ўрта Осиёда баҳор-ёзги ойларда ҳавонинг ҳарорати 20-25 0 га, намлиги эса 65-70 %га тушади. Натижада сабзавотлар ўз оғирлигини йўқотади, ирийди ва кўкариб кетади. Бироқ табиий вентиляция таъсирида ҳаво алмаши-ниши жуда суст борганлигидан сабзавотларнинг тез совишини таьминлай олмайди ва омбордаги ҳароратни етарли даражада ўзгартиришга имкон бермайди. Омборга ҳавони вентилятор ёрдамида мажбурий бериб шамоллатиш яхши натижа бермоқда. Агар омборга киритилаётган ҳаво сақланаётган маҳсулот қавати орқали ўтказилса, ҳаво хар бир тугунак ёки илдизмева орасидан ўтади, бунга мажбурий-актив шамоллатиш дейилади. Мажбурий- актив шамоллатиш маҳсулотни тез шамоллатиш ёки сақланаётган сабзавотларни керак бўлганда қуритиш имконини беради. Сабзавотларнинг барча қалинлигида ҳароратнинг бир хил бўлишини таъминлаш, уларнинг терлашига ва ўз-ўзидан қизиб кетишига йўл қўймайди. Актив шамоллатиладиган омборларда сақланадиган сабзавотларнинг қалинлиги 3-4 м ва ундан ортиқ бўлиши мумкин. Ўрта Осиёда ва бошқа жанубий районларда актив шамоллатиш сабзавотларни фақат кузги-қишки даврларда сақлашга қулай шароит яратади. Баҳорда ва, айниқса, ёзда, ҳаво ҳарорати 40° га ва ундан юқори кўтарилганда омборлардаги қулай ҳароратни суньий совитишни қўллаш йўли билан вужудга келтириш мумкин. Омборларда ҳароратни 2-5 0 атрофида ушлаш ёзги мавсумда экиладиган уруғлик картошкани баҳорги-ёзги ойларда сақлаш муаммосини ҳал этади. Экиш учун мўлжалланган уруғлик саримсоқ пиёз ва илдизмевалар нобудгарчилигини кескин камайтиради, уларнинг уруғлик ҳосилдорлигини бирмунча оширади. Маҳсулотни сунъий совитиладиган омборларда сақлаш ёзги муддатларда йиғиб олинадиган картошка ва сабзавот ҳосилини сақлашда ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Демак, сабзавотларни сақлашда паст ҳароратдан фойдаланиш бутун ёз давомида кечки сабзавотларни йиғиб олишга қадар эртаги картошка, карам ва илдизмевалар ҳосилини сақлаш ҳамда тез бузулувчан помидор, бодринг, кўкат сабзавотларни сақлаш муддатини узайтиришга имкон беради. Айниқса, узоқ ерларга юбориладиган мева ва сабзавотларни жўнатиш олдидан сақлашда паст ҳароратдан фойдаланиш зарур. Картошка ва сабзавот маҳсулотларини узоқ муддат сақлашга совуқхоналарга қўйищдан олдин, бир қанча физиологик процессларнинг тўгалланиши ва механикавий шикастланган жойлари битиши учун йиғиб- териб олингандан кейин бир неча кун юқори ҳарорат шароитида ушлаб турилади. Сабзавот маҳсулотлари ва картошка, одатда, контейнерларда, яшикларда, канопдан тўқилган тўр халта ва бошқа идишларга жойланган ҳолда сақланади. Совуқхо-наларда сақланганда хонадаги ҳарорат ва ҳаво намлигини мунтазам равишда назорат қилиб туриш мумкин. Шунинг учун сабзавотлар, картошка сақлашнинг энг истиқболли усули совутгичли омборхоналарда контейнер, яшик, тўр ва полиэтелин халталарда сақлаш ҳисобланади.

Адабиётлар : 1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

Похожие

Ҳимояланган ер сабзавотчилигининг аҳамияти, ҳолати ва ривожлантириши

Дала экинлари биологияси етиштириш технологиясининг назарий асоси

Дала экинларининг ахамияти, гурухлари, келиб чикиш марказлари

Илмий тадқиқот ишларида дала ва ишлаб чиқариш тажрибаларини қўйиш. Дала тажрибаларини ўтказиш услуби асосида ўтказишни ўрганиш

Дала тажрибаларининг статистик таҳлилини Б.А.Доспехов услуби бўйича ҳисоблаш