Чорвачиликнинг асосий тармоқлари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Чорвачиликнинг асосий тармоқлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

Ч орвачиликнинг асосий тармоқлари Режа: 1. Хусусий чорвачилик. 2. қорамолчилик, уни халқ хўжалигида ахамияти. 3. қорамолнинг биологик хусусияти. 4. Ўзбекистонда тарқалган асосий қорамол зотлари. 5. қорамолларнинг классификацияси ва тарқалиши.

Таянч сўз ва иборалар: Хусусий чорвачилик, тармоқ, биологик хусусият, асосий йўналишлар, қорамол зотлари, қўш махсулдорлик, зоологик хусусияти, зотлараро классификация, маданийлаштирилган зотлар. 1. Хусусий чорвачилик Хусусий чорвачилик чорвачиликнинг махсус қисми хисобланади. Агар умумий чорвачилик турли хилдаги қишлоқ хўжалик хайвонлари ва паррандаларнинг умумий қонуниятларини, биологик хусусиятларини, уларни боқиш, урчитиш, кўпайтириш, асраш, усуллари ва қоидаларини ўргатса, хусусий чорвачилик хар бир тур хайвон ва паррандаларнинг барча хусусиятларини (биологияси, озиқланиши, кўпайиши, қочиши, насл бериши, махсулоти, самарадорлиги ва хоказоларни) алохида-алохида ўргатади ва хар бир тармоқ учун муайян қонун-қоидалар яратади. Хусусий чорвачилик йилдан йилга хам миқдор (тармоқлари бўйича), хам сифат (барча сохасининг махсулдорлиги ва самарадорлиги) жихатидан тобора ривожланиб бормоқда. Хусусий чорвачиликнинг асосий тармоқлари: қорамочилик, қўйчилик, эчкичилик, чўчқачилик, паррандачилик, йилқичилик, туячилик, буғучилик, асаларичилик, ипакчилик (тут ипак қурти) бўлса, сўнги йилларда халқимизнинг тобора ўсиб бораётган эхтиёжига кўра, унинг таркиби бир қанча тармоқ (мўйначилик, кўл балиқчиилиги каби) лар билан бойитилди ва бойитилмоқда. Умумий чорвачилик хусусий чорвачилик билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, фақат уларни ўрганиш жараёнлари қулайлиги учунгина шартли холда хар бири мустақил холда ўтилади. 2. қорамолчилик, уни халқ хўжалигида ахамияти қорамолчилик чорвачиликнинг мухим ва етакчи тармоғи хисобланади. Халқ хўжалиги учун қимматли махсулотлар (гўшт, сут, ёғ, тери ва хоказолар) етказиб беришда қорамолчилик мухим ахамиятга эга.

Маoлумки, сут ва гўшт халқимизнинг кундалик хаётида салмоқли ўрин эгаллайди. Бинобарин, республикамизда етиштириладиган сутнинг деярли 95% дан кўпроғи сигирлардан олинади ва гўштнинг 50-55% қорамол хисобига тўғри келади. Ўзбекистонда бу кўрсаткичлар янада юқоридир. Сут ёш болалар, қариялар ва айниқса беморлар учун энг мухим озиқ хисобланади. У ўзининг бой химиявий таркиби ва тез хазм бўлиш хусусияти билан бошқа махсулотлардан фарқ қилади. Сутдан хар хил махсулотлар (сариёғ, қаймоқ, сметана, пишлоқ, творог, қатиқ, простокваша) тайёрланади. Шунингдек, ундан узоқ муддат фойдаланиш ва сут етишмайдиган ўлка ва зоналар учун қуюлтирилган сут консервалари, қаймоқ аралаштирилган кофе, какао ва сут уни тайёрланади. Сигир сутининг енгил саноат учун хам ахамияти катта. Ундан казеин моддаси олинади. Казеиндан эса тугма, киноплёнка, сунoий жун, клей ва хоказолар ишлаб чиқарилади. Молларнинг териси енгил ва пойафзал саноатлари учун қимматли хомашё хисобланади. Мол гўнги экин майдонларининг хосилдорлигини оширишда қимматли ўғит сифатида ишлатилади. Шунингдек, қорамолларнинг қони ва айрим гормонлари медицинада турли хил дориворлар (қон зардоби, гемоглабин, гематин, гематоген ва адренокортикотроп - “АКТГ” гормони ва хоказолар тайёрлашда фойдаланилади. Молларнинг инсон учун унча ахамияти бўлмаган ички органлари, калла-почаси, қони ва суяклари майдаланиб (ун холида), айрим турдаги хайвонларга (чўчқа, паррандалар, мўйнали хайвонлар; норка, нутрия, ондатра, тулкиларга) минерал озиқ сифатида берилади. қорамолларнинг шохи, туёғи ва суяклари галантерея ва безак ишларида хамда дурадгорлик елими тайёрлашда ишлатилади. қорамолларнинг шохи, туёғи ва суяклар галантерея ва безак ишларида хамда дерадгорлик елими тайёрлашда ишлатилади.

Шундай қилиб, қорамолларнинг бирор қисми хам чиқитга чиқмайди. Бинобарин, чорвачиликнинг етакчи хисобланган бу тармоғи хар томонлама катта халқ хўжалик ахамиятига эга. 3. қорамолнинг биологик хусусияти қорамол қўлга ўргатилгач, уларнинг биологик хусусиятлари, махсулдорлиги, вазни ва ташқи кўриниши тубдан ўзгариб кетди. Асрлар мобайнида олиб борилган танлаш, саралаш ва наслчилик ишлари натижасида уларнинг сут ва гўшт махсулдорлиги ошди, улар тез етилувчан бўлди, серпуштлиги ортди, экстерpери ва конституцияси хам ўзгарди, шунингдек, нерв системасида хам катта ўзгаришлар юз берди. Улар организмида эски рефлекслар йўқолиб, янги рефлекслар вужудга келди. Умуман улар танасида кўплаб морфологик, физиологик ва биохимиявий ижобий устунликлар ва фазилатлар ўз аксини топди. Буюк табиатшунос олим Ч.Дарвин таoкидлаб ўтганидек, барча организмларда юз берадиган турли ўзгаришлар кўплаб органлар фаолиятида ва шакл-формасида хам намоён бўлди. Масалан, қорамоллар қўлга ўргатиб хонакилаштирилгач, уларнинг елини катталашиб кетди, сут безлари яхши ривожланди ва кўп миқдорда сут соғиб олиш имкониятига эга бўлинди. Маoлумки, қадимда қорамолларнинг қўлда боқишнинг дастлабки даврларда хар бир сигирдан 2-4 кг дан сут соғиб олинган бўлса ва елинининг оғирлиги қарийб 1 кг атрофида бўлган бўлса, хозирда комплекс тадбирлар (боқиш, асраш, танлаш, озиқлантириш, парваришлаш) асосида серсут сигирландан кунига 70-80 кг дан сут соғиб олинмоқда ва олинмоқда ва елиннинг вазни 15 кг га етказилди. Бинобарин, бундай ажойиб хусусиятлар наслдан-наслга ўтишига эришилди. Молларни хонакилаштириш натижасда уларнинг жинсий (кўпайиш) органлари фаолиятида хам катта ўзгариш вужудга келди, яoни сигирлардан исталган фаслда бузоқ олишга эришилди хамда серпуштлиги яхшиланди. Ьўнажинлардан эрта бузоқ олишга эришилди, яoни уларнинг жинсий

жихатдан балоғатга етиши тезлаштирилди. Шундай қилиб, узоқ эволюция натижасида, инсоннинг актив фаолияти ва таoсири туфайли қорамоллар аввалги ёввойи вакилларидан мутлоқо фарқ қилувчи шакл-форма, нерф типлари жихатидан анча ювош, сермахсул, тез етилувчан, серпушт тур ва группаларга эга бўлди. Бунинг натижасида қорамолчиликда турли йўналишлар ва зотлар вужудга келди. Бу эса инсоннинг эхтиёжи учун, онгли равишда, асрлар мобайнида олиб борган ва хозирда хам олиб бораётган амалий мехнат фаолияти ва чора тадбирлари натижасидир. 4. Ўзбекистонда тарқалган асосий қорамол зотлари Республика хўжаликларида кўпайтирилаётган серсут сигирларнинг деярли хаммаси бошқа республикалардан турли даврларда келтирилган бўлиб, иссиқ иқлим шароитига анчагина мослаштирилган. Ўзбекистон Ўрта Осиё республикалари ўртасида салмоқли ўринэгаллаган бўлишига қарамасдан, асрлар мобайнида ўз махсулоти унча юқори бўлмаган ва сўнги вақтларда сони жуда камайиб кетган жайдари - зебусимон қорамолларни хисобга олмаганда бу ерда қорамолнинг фақат битта бушуев зоти бўлган. Бу зотнинг яратилишида жайдари сигирлар четдан келтирилган моллардан қочирилиб, танлаш ва саралаш ишларини маoлум план асосида олиб борилиши натижасида вужудга келган. Бу тўғрида кейинроқ тўхталиб ўтамиз. Умуман, серсут сигир зотлари қандай бўлишидан қатoий назар, тана тузилиши, яoни экстерpери, конституцияси, қайси мақсадда боқилишини акс эттирувчи хусусиятлари ва бошқа белгиларига кўра гўштдор қорамоллар зотидан катта фарқ қилади. Юқорида айтилганидек, Ўзбекистондаги серсут сигирларнинг танаси узун, лекин унча семиз эмас, кўкрак қисми бир оз торайган, лекин яхши ривожланган, қовурғалари бир-биридан узоқ жойлашган, қорин қисми катта, иштахаси яхши, оёқлари узун, ингичка, териси юпқа, эластик ва ялтироқ бўлади. Бундан ташқари уларнинг елини катта, сурғичлари учун цилиндр

шаклида ва яхши ривожланган. Бу хусусиятлари наслдан-наслга бериладиган ижобий белгилар хисобланади. қуйида республикамиздаги серсут сигир зотларининг айримлари билан танишамиз. қора-ола зоти . қора-ола зотчи барча республикаларда, жумладан, Ўзбекистонда кўп тарқалган, серсут қорамоллар ичида салмоқли ўрин эгаллайди. Бу зот махаллий сигирлар голланд ва остфриз зот буқалардан қочирилиб, танлаш ва саралаш ишлари, барча наслчилик ишларидан тўғри фойдаланиш натижасида чиқарилган. Бу зотнинг вакиллари йирик, мускуллари яхши ривожланган бўлиб, тез етилувчанлиги ва серсутлиги билан бошқа зот қорамоллардан фарқ қилади. Бушуев зот. Бу Ўзбекистонда яратилган ягона серсутқорамол зоти бўлиб, у иссиқ иқлим шароитига, шунингдек, айрим қон касалликларига чидамли хайвон хисобланади. Бу зотнинг яратилишига рус агрономи М.М.Бушуев асос солган. У Мирзачўл зонасидаги махаллий сигирларни четдан келтирилган голланд ва швиц зот буқалардан қочириб, олинган дурагайларни яхши тарбиялаш ва парвариш қилиш натижасида етиштирган. Бу зотнинг ранги асосан оқ, лекин танасининг айрим жойлари - боши, оёғи, қулоғи, қорни ва бошқа жойлари қора, жигар ранг, қизил бўлади. Баoзан уларнинг ранги бутунлай оқ бўлиши мумкин. У асосан Сирдарё ва қисман Жиззах областлари хўжаликларда, шунингдек, Тошкент области колхоз-совхозларида учрайди. Сигирларнинг тирик вазни 400-450 кг, буқаларники 600-700 кг ва ундан ортиқ бўлади. Улар соғин даврида 2500-3000 кг, рекордчи сигирлар 5000-5200 кг сут беради. Сутидаги ёғ миқдори ўртача 4,1-4,4% ни ташкил этади. Сигирларнинг сути серқаймоқлиги билан бошқа зот сигирларининг сутидан фарқ қилади. Ўзбекистон хўжаликларида юқорида номлари айтиб ўтилган гўштдор зотларнинг фақат айримлари (қозоқи оқбош, санта-гертруда, абердин-ангус, герефорд ва жуда оз миқдорда қалмоқ зотлари) кўпайтирилади. Чунки республикамизда табиий яйловлар оз бўлиши туфайли уларнинг хаммасини

кўпайтириш имкони йўқ. Бу зот моллар асосан яйлов ўсимликларини ўзлаштиришга мослашган. Умуман, Ўзбекистонда гўштдор қорамоллар зоти атиги 5% ни (1980 йил) ташкил этади. Улар асосан тоғли ва тоққа яқин районлар хўжаликларида хамда чўл зоналарида кўпайтирилмоқда. 5. Қорамолларнинг классификацияси ва тарқалиши. қорамоллар махсулот йўналиши ва хўжалик жихатидан афзалликлари билан бирга, зоологик хусусиятларига кўра бир неча группага бўлинади. Шуни таoкидлаш керакки, хозирги вақт бундай группаларга бўлиш аниқ натижа бериш анча мураккабдир. Чунки кўп зотлар асрлар мобийнида бир-бири билан чатишиши, уларни асраш, боқиш ва сақлаш шароити турлича бўлиши туфайли асосий фарқлари йўқолиб кетмоқда. Айрим адабиётларда қорамолларни яшаш ва кўпайиш усулига кўра турли хил географик зоналарга тавсия этилади. Масалан, пасттекислик, тоғ ва чўл зоналарга ажратиш мумкинлиги кўрсатилган. Лекин бундай усул хам ижобий натижа бермайди. Чунки айрим зотлар (масалан, голланд зоти) пасттекислик районида вужудга келгани билан хозирги вақтда ер юзининг хамма жойидаучрайди. Нихоят қорамоллар подасида олиб бориладиган селекция ва наслчилик ишларига кўра, зотларни группаларга ажратиш тавсия этилган. Бунда хар бир муайян группани барча биологик, хўжалик, миқдор ва ирсий хусусиятлари ва кўрсаткичлари асосида уч (ибтидоий, маданийлаштирилган ва оралиқ) группага ажратиш маoқулланган. Ибтидоий қорамоллар группаси асосан асрлар мобайнида, зоти яхшиланмаган холда, табиий шароитга чидамли бўлган махаллий моллардан ташкил топган. Масалан, Кавказ,қирғиз, қозоқи, Ўзбекистон, қорақалпоқ ва Сибирp махаллий қорамоллари ана шу группага киради. Улар кеч етилиши, вазни кичиклиги, жун қатлами қишда ўсиқ ва қалин, ёзда сифрак ва калта бўлиши, турли хилдаги дағал озиқларни бемалол имтеoмол қилиши, айрим касалликларга чидамлилиги билан бошқа группалардан фарқ қилади.

Маданийлаштирилган қорамол зотлари инсон томонидан асрлар оша танлаш, саралаш, хиллаш (жуфтлаш), яхши шароитла сақлаш, асраш, парвариш қилиш ва боқиш натижасида яратилган. Бинобарин, уларнинг махсулдорлиги юқори, тез етилувчан, ўзига хос экстерpер ва коснтитуция типига эга ва бу хусусиятларни наслига ўтказадиган бўлади. Бунга мисол қилиб барча зот қорамолларни ва биринчи навбатда симметал, голланд, холмогор, герефорд, абердин-ангус каби зотларни кўрсатиш мумкин. Чунки бу зот вакиллари бошқа зотлар билан чатиштирилганда доминантлик (устунлик) хусусиятига эга эканлиги кўп тажрибаларда аниқланган. Оралиқ зотлар, биринчидан, маoлум даражада инсон томонидан (танлаш, саралаш, асраш, боқиш ва парваришлаш натижасида) махсулдорлиги анчагина яхшиланган бўлса, иккинчидан, ташқи мухит таoсирига мослашган, анчагина чидамли бўлса-да, бу хусусиятлари хали мустахкмланмаган холда бўлади. Истобен ва лебедин зот қорамолларни бунга мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Бундай зотлар селекционерлар томонидан бир неча йиллар давомида олиб бориладиган наслчилик ишлари туфайли маданийлаштирилган зотлар қаторидан ўрин олиши мумкин.

Адабиётлар: 1. Г.Г.Иванович; Б.П.Дмитриевич и др. Животноводство М. “Колос”, 1978. 2. С.Н.Вқшелескин; С.Н.Муровцев; Н.В.Лихачев и др. Частная Эпизоотология М. Селғхозгиз, 1978. 3. В.К.Игнатов. Практическое руководство по методике санитарино- гигиенических исследований Биомедгиз. М. 1975. 4. Э.Х.Эргашев; Ж.Ш.Ўопулатов. Паразитология “Укитувчи” Т. 1981. 5. Т.Х.Икромов. Чорвачилик. Т. “Мехнат” 1985. 6. Г.С.Нога. Шелководство. Т. “Укитувчи” 1986. 7. П.А.Коволев; А.А.Шевелева. Тут ипак курти уругчилиги ва селекцияси. УзССР. “Урта ва Олий мактаб” Давлат наришриёти. Т-1982. 8. А.Г.Авизов; Р.Х.Хамрокулов. Чорвачиликдан амалий машгулотлар. Тошкент- “Укитувчи” - 1980.

Похожие

Тусувчи зах қочириш тармоқлари

Чорвачилик тармоқлари самарадорлигини оширишнинг умумий муаммолари

Чорвачилик тармоқлари самарадорлигини оширишнинг умумий муаммолари

Кириш. Чорвачиликни мақсади ва вазифаси

Чорвачилик тармоғида ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва режалаштириш