Бегона ўтлар уларнинг зарари ва биологик хусусиятлари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Бегона ўтлар уларнинг зарари ва биологик хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

Бегона ўтлар уларнинг зарари ва биологик хусусиятлари Режа: 1. Бегона ўтлар ҳақида тушунча, уларнинг деҳқончиликка келтирадиган зарари. 2.Бегона ўтларнинг биологик хусусиятлари. .(серуруғлилиги, уруғлар унувчанлигининг ўзоқ йиллар сақланиши, уруғларни ҳар ҳил муддатларда униб чиқиши). 3.Бегона ўтларнинг кўпайиши ва тарқалиш йўллари.

Таянч тушунчалар : бегона ўт, ҳақиқий ва шартли бегона ўтлар, мослашган бегона ўт, тупроқни қуриб қолиши, соялашиш, ўраб олиши, касаллик ва зараркунандалар, заҳарланиш, гербицидлар, кўп қиррали, бир ёки икки йилликлар, серуруғлилик, сув ва шамол ёрдамида кўпайиши, уруғидан ва вегетатив кўпайиш. 1. Бегона ўтлар ҳақида тушунча ва уларни деҳқончиликка келтирадиган зарари Инсон томонидан экилмайдиган, аммо, экинлар орасида ўсувчи ва ҳосилнинг миқдори ҳамда сифатига ёмон таъсир қилувчи, яъни зарар келтирувчи ўсимликлар, бегона ўтлар дейилади. Бегона ўтлар икки гуруҳга хақиқий ва шартли бегона ўтларга бўлинади: 1. Хақиқий бегона ўтлар экинлар орасида ўсадиган ёввойи ўсимлик- лардир. Масалан, ғўза ва бошқа экинлар орасида ўсадиган печак, ёввойи гултожихўроз; 2. Шартли бегона ўтлар етиштирилаетган экиннинг у ер бу ерида учрайдиган маданий ўсимликлардир. Масалан, буғдой орасида учрайдиган арпа, пахтазорда учрайдиган маккажўхори, тарвуз, помидор шартли бегона ўт ҳисобланади. Баъзи бегона ўтлар алохида экин орасида ўсишга мослашган. Масалан, курмак шолипояда, зарпечак дуккакли дон экинлари ва дуккакли экинлар, беда орасида ўсишга мослашган. Бундай бегона ўтлар мослашган бегона ўт дейилади. Бегона ўтларни йўқотиш учун кўп маблағ ва мехнат талаб қилинади. Бегона ўтлар қишлоқ хўжалигига жуда катта зарар етказади. Улар ҳосил миқдори ва сифатини пасайтиради. Бегона ўтлар туфайли дунеда ҳар йили 20 миллиард доллар атрофида зарар кўрилади. Ўзбекистонда эса ҳар йили 15-20 % пахта, 10-20 % сабзавот ҳосили кам олинмокда. Ғўза қатор ораларидаги бегона ўтларни йўқотиш учун гектарига 25 ишчи куни йўқотилмокда. Пахта етиштириш учун сарфланган ялпи ҳаражатнинг

тахминан 40%, маккажўхоричиликда эса 25 % бегона ўтларни йўқотишда қўл меҳнатига сарфланишига тўғри келади. Бегона ўтларнинг қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришига келтирадиган зарарига қўйидаги омиллар сабаб бўлади: а) Тупроқ унумдорлигини камайиши : Бегона ўтлар тупроқнинг ҳайдалма қатламида, яъни ўсимликлар ўзининг ўсиб ривожланиши учун озиқ оладиган қаватида бақувват илдиз тизими ҳосил қилади ва озиқа моддаларни ўзлаштиради. б) Тупроқнинг қуриб қолиши: Тупроқда нам етарли бўлмаса маданий ўсимликлар ривожлана олмайди, уларнинг кўп қисмини бегона ўтлар ўзлаштиради. Масалан, Ф.И.Мальков маълумотларига кўра, Туркманистонда янтоқ босиб кетган 1 га ерда 1 ой ичида 653 м 3 , қуйпечак босиб кетган далада эса 503 м 3 , нам сарфланган. в) Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини механизациялаш- тиришдаги қийинчиликлар: Масалан, бегона ўтлар комбайннинг ишчи органларига тиқилиб қолиб нормал ишлашига ҳалақит беради. Илдиз тизими бақувват бўлган бегона ўтлар ҳайдаш вақтида плугга тупроқ қаршилигини оширади ҳамда плугни ишдан чиқаради, иш сифатини пасайтиради. г) Экинларни соялатиши: бегона ўтларнинг поя ва барглари ўсишда маданий экинлардан ўтиб кетади, ва уларни соялатиб қўйади. д) Ғўза, ғалла ва бошқа экинларни ўраб олиши: Масалан, қўйпечак, чирмашиб ўсадиган бошқа ўтлар уларни еткизиб қўйиб ҳосилни нормал йиғиб олишни қийинлаштиради ва ҳосилини пасайтириб юборади. е) Текинхўр бегона ўтларнинг ёпишиб олиши: шумғия ва зарпечак маданий ўсимликларнинг илдиз ва пояларига ёпишиб олиб, уларни шираси билан озиқланади. ж) Экинларда ҳар-хил касаллик ва зараркунандаларнинг тарқалиши: Масалан, карамгулдошларга мансуб ёввойи турп, рангўт ва бошқа бегона ўтлар текинхўр замбуруғларнинг ривожланиши учун манба бўлиб хизмат қилади (карам кили, сохта ун-шудринг касаллиги). Ғалла

экинларига туша-диган занг ва бошқа замбуруғ касалликлари буғдойиқ каби энг хавфли бего-на ўтларда ривожланади. Ғўза зараркунандаси карадрина баҳорда қуйпечакка жойлашиб, сўнгра маданий ўсимликларга ўтади. з) Ҳайвонларнинг заҳарланиши: кўпгина ўтлар уруғида ва ўсув органларида заҳарли моддалар бўлади, булар ҳайвон ва одам организмини заҳарлайди. Шунинг учун кампирчапон, аконит, бангидевона, мингдевона, туяқорин, сутчуп, сутлама, темиртикан, чирмовуқ, ғумай, какра, қорамиқ ва бошқаларнинг уруғи аралашган ғалла маҳсулотларини одам ва ҳайвонлар истеъмол қилиши ман этилади, чунки ундан заҳарланиш мумкин. Бегона ўтлар уруғи аралашган дон қизиб кетиб, тез бузилади ва сифати ёмонлашади. к) Суғориш тармоқларида, ариқ, каналларнинг ифлосланиши: Бу сувнинг нормал оқишига тусқинлик қилади ва кўплаб ерга шимилиб исроф бўлади. Бегона ўтлар дала ишларини мураккаблаштиради. Илдизпояли кўп йиллик бегона ўтлар экинларни сифатли парвариш қилишни ва ҳосилни йиғиштириб олишни қийинлаштиради. Натижада қўшимча меҳнат ва маблағ сарфлашга, яъни ерларни бороналаш, культивациялаш, шудгорлаш, уруғликни тозалаш ва уларга қарши гербицидларни қўллаш каби тадбирларни амалга оширишга зарурият туғдиради. Пахта териш вақтида эса ёввойи гултожихўроз, олабута, итузум, қуйпечак ва бошқалар пахта толасини, қуйтикан, қариқиз ва бошқалар эса, қуй жунига илашиб унинг сифатини ёмонлаштиради. Ҳар хил ўт уруғларининг донга аралашиб кетиши (рандак, какра) ун сифатини бузади. Кўриниб турибдики, бегона ўтлар қишлоқ хўжалигига жуда катта зарар етказади. Бегона ўтларга қарши кураш энг муҳим вазифа бўлиб, улар йўқотилса, мавжуд ерлардан сифатли ва барқарор мўл ҳосил олиш имкони беради. 2.Бегона ўтларнинг биологик хусусиятлари . Бегона ўтлар кўп қиррали биологик хусусиятга эга бўлгани учун ҳам уларга қарши курашиш бирмунча қийин. Шунинг учун уларнинг биологик хусусиятларини ҳар тарафлама ўрганиш, уларнинг тарқалишни олдини олиш ёки қириб ташлаш тадбирларини қўллашни анча енгиллаштиради. Бегона

ўтларнинг биологик хусусиятларидан бири уларнинг серуруғлилигидир. Масалан, бир туп ёввойи жадвал Ўзбекистонда ўсадиган баъзи бегона ўтлар уруғининг сони Бегона ўтлар Ўсув даврида бир тупдаги уруғлар сони (дона) Юлдуз ўт Окшўра Жағ-жағ Семиз ўт Кўк итқуноқ Оқ итқуноқ Майин Эшакшўра Ёввойи гултожихўроз Печак Туяқорин Какра Ғумай Қашқарбеда Бангидевона Шумғия Бузтикан Ажриқ Саломалайкум Қамиш Шувоқ 15-25000 1000-150000 1250-73000 1750-74100 700-6000 150-6000 167-1600 130-600000 500000 250-5000 260000 25-7000 500-236000 1500-20000 500-55000 100-175000 950-11000 300-20000 500-10000 50000 150000 гултожихўроз-500000, олабута-150000, туяқорин-200000, итузум-45000 та айримлари эса миллиондан ортиқ уруғ ҳосил қилади, маданий ўсимликларнинг кўпчиллигини уруғлари сони эса 200-300 тадан ошмайди (7-

жадвал). Бегона ўтларнинг уруғи унувчанлик қобилиятини узоқ вақтгача сақлайди. Тажриба маълумотларига қараганда, семизўт уруғи 40 йилдан, тугмачагулники 57 йилдан кейин ўнувчанлик қобилиятини 6-18,2 % сақлаган, итқўноқ уруғи-29 0 С совуқда, янтоқники +85-95 0 С иссиқ сувда ўнувчанлигини йўқотмаган. Буни уларнинг уруғи сув, ҳаво ўтказмайдиган махсус қобиққа ўралганлиги билан изоҳлаш мумкин. Бегона ўтларга қарши курашишдаги қийинчиликлардан бири улар уруғининг бир текис униб чиқмаслигидир, чунки улар ҳар хил намлик ва температура талаб этади. Масалан, юлдузўт уруғи ўртача 3 0 С да, ялтирбош метланики 10- 12 0 С да, ёввойи гултожихўроз, курмакники 23-27 0 С да, қўйпечак, ғумайники 25-30 0 С да униб чиқади. Эшакшўра уруғининг униши учун ўзининг қуруқ оғирлигига қараганда 60 %, қўйпечак – 100%, итузум –271,42 % сув талаб қилади. Олабута етилганлик даражаси ҳар хил бўлган уруғ ҳосил қилади. Оқ рангли, йирикроқ уруғлар қулай шароит бўлса, пишиб тўкилган йили униб чиқади, майда жигаррангли уруғлар иккинчи йили, майда қалин пустли қора ялтироқ уруғлар эса учинчи йили униб чиқади. Бегона ўтларнинг уруғи ҳар хил муддатларда униб чиқаверади, шунинг учун далаларда йил давомида бегона ўтларни учратиш мумкин. Агар улар бир вақтда униб чиққанда эди, уларни йўқотиш анча осон бўлар эди. Маданий ўсимликларга қараганда бегона ўтлар уруғининг барвақт етилиши ва пишиши уларга хос хусусиятдир. Ҳосил йиғим-терими бошлангунча бегона ўтлар уруғи пишиб, ерга тўкилади ва бир қисми ҳосилга қўшилиб кетиб уни ифлослантиради. Агар бегона ўтларнинг уруғи пишиб тўкилгандан кейин бир текисда униб чиққанда эди, уларга қарши кураш бир мунча енгиллашган бўлар эди. 3. Бегона ўтларнинг кўпайиши ва тарқалиши. Бегона ўтларга қарши курашда аввало уларнинг кўпайиши, тарқалиши, яьни далаларни ифлослантирувчи манбаларини аниқлаш катта аҳамиятга эга.

Бир йиллик ва икки йиллик бегона ўтлар асосан уруғлари билан кўпаяди. Кўп йиллик бегона (ғумай, ажириқ, қамиш, саломалайкум, қўйпечак, янтоқ, какра каби) ўтлар уруғлари ва вегетатив органлари поя булаклари, бачки илдизи ва илдиз пояларидан ҳам кўпаяди. Бегона ўтларнинг уруғлари шамол, сув, гўнг, ҳайвонлар, қушлар ва уруғлик билан тарқалади. Қамиш, илон ўт, оқ бош, бўз тикан, қушқўнмас ва бошқаларнинг уруғлари асосан шамол ёрдамида тарқалади, чунки уларнинг уруғларида турли мосламалар (зонтиксимон, парашютсимон учмалар, қанотчалар ва бошқалар) бор. Улар шу мосламалари ёрдамида ҳавога бемалол кўтарилади ва ҳаво оқими, шамолнинг йўналиши бўйича учиб юради. Шувоқ, қуйтикан, шўра каби бегона ўтлар ўсув даврининг охирида кузда юмалоқ шар шаклига киради ва илдиз буғзидан узилади, натижада, улар шамол ёрдамида кенг далалар буйлаб юмалаб юриб йўл-йўлакай уруғини тўкиб кетади. А.Журақулов (1987) маьлумотларига кўра, бегона ўтлар шамол ёрдамида энг кўп октябр ва ноябр ойиларида тарқалиши кузатилган. Ғумай, қуйпечак, оқ шўра, ёввойи гултожихўроз, итқўноқ, курмак ва бошқаларнинг уруғлари экинлар суғориладиган сувда оқиб келади ва тарқалади. Бир м 3 ариқ сувида 100 тагача курмак ва итқуноқ уруғи оқиб келиши аниқланган. Жиззах вилояти, Пахтакор тумани Пахтакор хўжалигида А.Журақулов (1987 й) маьлумотларига кўра, 1 м 3 сувда 26 та гача бегона ўтлар уруғи оқиб келиши аниқланган. Қўйтикан, ғўзатикан, ёввойи сабзи каби бегона ўтларнинг уруғларини илашувчи мосламалари бўлиб, улар ҳайвонлар жунига ёки оёқларига, одамлар кийимига илашиб ёки ёпишиб ўз ўзидан тарқалади. Қора ва қизил итузум чуғурчуқлар ёрдамида тарқалади. Ғалла экинлари орасидаги бегона ўтлар эса, уруғни яхши тозаланмаслиги натижасида тарқалади. Кўпинча бегона ўтлар далаларга солинган, айниқса, чиримаган гўнг билан тарқалади. Гўнгда бегона ўтлар уруғи қаттиқ пўстли бўлиб

ҳайвонларнинг меьда ичагидан ўтганда ҳам ҳаётчанлигини йўқотмайди ва гўнг билан далага қайтади. Зарпечак кўпинча янтоқда текинхўрлик қилади шунинг учун ҳам янтоқли жойларда боқилган қўй ва эчкиларнинг гўнгини беда, полиз, сабзавот экинлари экиладиган ерларга солиш ана шу экинларни зарпечак босишга олиб келади. Ажириқ, ғумай қамиш каби бегона ўтларнинг илдизпояларининг қишлоқ хўжалик машиналарининг ишчи органларига илашиб тарқалиши ҳам мумкин. Ана шу ўтлар бор жойларда дискли бороналарда бороналаш илдиз пояларини майда бўлакларга бўлиниши ва бир қанча, янги ўсимликлар пайдо бўлишига олиб келади. Бегона ўтларнинг биологик хусусиятларини, кўпайиши ва тарқалиши ҳар томонлама пухта ўрганиш уларга қарши кураш чораларини самарали ўтказишга ёрдам беради.

Хулоса: Бегона ўтлар қишлоқ хўжалигига катта зарар келтириб, у экинлар ҳосили ва сифатини пасайтиради, маҳсулот етиштириш сарф-харажатларини ошириб юборади. Бегона ўтлар тупроқ унумдорлигини пасайтиради, уни қуриб қолишига сабаб бўлиб, қишлоқ хўжалик ишларини механизациялаштиришни қийинлаштириб, суғориш тармоқларини ифлослантиради. Бегона ўтлар серуруғ, уруғлари кўп йиллар унувчанлигини йўқотмаслиги, турли йўллар билан кўплаб тарқалиш хусусияти хос бўлиб, уларга қарши самарали курашиш чора-тадбирларини ишлаб чиқишда, энг аввало уларни кўпайиш ва тарқалиш хусусиятларини билиш керак.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Vorobyov S . A ., К ashtanov A . N ., Likov A . M ., Makarov I . P . Zemle - delie . M .: Agropromizdat . 1991. 2. Ermatov A . Q . Sug ’ oriladigan dehqonchilik . T .: O ’ qituvchi . 1983. 3. Ermatov A . Q ., G ’ aniyev V . Dehqonchilik . T.: Mehnat. 1990. 4.Zaurov E.I. Dehqonchilikdan laboratoriya ishlari va amaliy mashg’u-lotlar T:. «O’qituvchi»,1979 . 5. Tursunxujaev Z., Bolkunov A. Nauchniyi osnovi xlopkovix sevooborotov. T.: Mehnat, 1987. 6.H.Sheraliev. M.Shodmanov Dehqonchilik. Ma’ruzalar matni T.:2004 7. Astanov R., Shodmanov M., Madraimova S. Sistema zemleldeliya .Tekst leksiy. T.: 2004. 8. O’zbekiston Respublikasining "Suvdan foydalanish to’g’risida"gi qonuni, T.1993. 9. U.Norqulov, X.Sheraliev «Qishloq xo’jaligi melioratsiyasi» T.2003.

Похожие

Бегона ўтларнинг биологик гуруҳлари ва ҳисобга олиш усуллари

Эрозия ва уларнинг турлари ва дехкончиликда етказадиган зарари

ББегона утларнинг биологик хусусиятлари ва классификацияси

Мўйна ҳайвонларининг хўжалик, фойда ва биологик хусусиятлари

Ғўзанинг биологик хусусиятлари, ўсиш ва ривожланиш фазалари