Таълим ва тарбия муаммолари когнитив мактаб вакиллари нуқтаи назаридан

Таълим ва тарбия муаммолари когнитив мактаб вакиллари нуқтаи назаридан

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48.861328125 KB

Таълим ва тарбия муаммолари когнитив мактаб вакиллари нуқтаи назаридан Режа: 1. Интериоризация. 2. Психологик ҳимоя механизмлари ва хулқ-атвор

Таълим ва тарбия муаммолари когнитив мактаб вакиллари нуқтаи назаридан Психологияда шахсга доир когнитивистик ёндашувни амалга оширган олимлардан бири Жан Пиажедир. Пиаже концепциясига биноан билишга доир фаоллик организмнинг яшаб кетиш учун оптимал бўлган шартшароитларни яратишга хизмат қилади. Яъни билиш жараёнлари организмга теварак-муҳит билан муваффақиятли ўзаро таъсирга кириш имкониятини беради. Муҳит ва организм муттасил ўзгариб тургани боис улар ўртасидаги “интеллектуал” ўзаро таъсир ҳам ўзгариши лозим. Билишга оид акт организмни мавжуд муҳитда яшаб кетишига оптимал шарт- шароитларни яратишга қаратилган. Демакки, Пиаже учун интеллект динамик табиатга эга, зотан билишга оид акт мазмуни организмнинг биологик тараққиёти ва тажриба эгаллаши билан узвий боғлиқ. Пиаже учун интеллект ҳар қандай тирик жонзотнинг интеграл қисмидир, чунки ҳар қандай жонли организмлар яшаб кетишга имкон берадиган оптимал шароитларни қидиради, бироқ интеллектнинг намоён бўлиши шарт-шароитлар ўзгаргани боис вақтнинг турли палласида турлича бўлади. Асосий назарий тушунчалар. Схемалар. Гўдак сўриш, ушлаш, эришиш, кўриш каби юқори даражада уюшган рефлексларга эга. Пиаже у ёки бу рефлексларни намоён бўлишидаги индивидуал хусусиятларини муҳокама этгандан кўра сўриш, ушлаш, эришиш, кўриш актларини амалга ошириш имкониятини берадиган умумий қобилиятлар ҳақида мушоҳада юритишни маъқул кўради. Мазкур йўсинда ҳаракат қила олиш имконияти схема номини олган. Масалан, ушлаш рефлекси схемаси нарсаларни ушлаб олишга доир умумий қобилиятларга оиддир. Схема – ушлаш рефлекси намоён бўлишининг бирдан ортиқ ифодасидир. Ушлаш схемаси дейилганда ушлашга доир барча актларни белгилайдиган когнитив тузилма назарда тутилади.

Ушлашга доир ҳаракатнинг хусусий ифодасини кўздан кечириш пайтида муайян стимулга муайян жавоб қайтариш категорияларидан келиб чиқиш лозим. Схема нинг ҳар қандай хусусий ифодасининг бундай жиҳати мазмун деб номланади. Яъни схема муайян хулқни намоён этишнинг умумий қобилиятларига доир бўлса, мазмун умумий қобилиятларнинг хусусий ифодаларида устивор шарт-шароитларни тавсиф этади. Схема Пиаже назариясининг ўта муҳим атамасидир. Уни организм когнитив тузилмасининг алоҳида элементи сифатида тасаввур қилиш мумкин. Организмга хос схемалар унинг теварак-муҳит билан ўзаро таъсирга кириш услубларини белгилайди. Улар нафақат ташқи хулқий ифодаларда акс этишлари, балки яширин тарзда ҳам ўз таъсирини кўрсатиши мумкин. Яширин тарзда таъсир кўрсатувчи схема сифатида тафаккурни олса бўлади. Аниқки, боланинг олам билан ўзаро муносабатга кириш усуллари унинг улғайиши билан ўзгариб боради. Организмнинг муҳит билан ўзаро таъсирга киришнинг янгича услубларини ишлаб чиқиш учун болага хос схема лар қайта уюшуви (реорганизация) зарур. Ассимиляция ва аккомодация. Вақтнинг маълум даврида организм тасарруфидаги схемалар миқдори унинг когнитив тузилмасини ташкил этади. Организмнинг муҳит билан ўзаро таъсирга кириш сифати унинг когнитив тузилмаси кўриниши билан боғлиқ. Муҳитдан келаётган ахборотнинг идрок ҳажми ва ҳаттоки, организм жавоб бераётган унинг қисми, организмда мавжуд турли схемалар томонидан белгиланади. Бошқачасига айтадиган бўлсак, когнитив тузилма муҳитнинг қайси жиҳатлари организм учун “мавжуд” эканини белгилайди. Ташқи стимулларга когнитив тузилма чиғириғи орқали берилаётган реакция ассимиляция деб номланади, у теварак муҳит билан когнитив тузилмалар ўртасидаги мувофиқликларни ўрнатишдан иборат. Вақтнинг муайян палласида ишга тушадиган когнитив тузилмалар организм ассимиляция қилиш мумкин бўлган нарсаларга чеклов қўяди. Масалан,

мабодо болада сўриш, кўриш, эришув ва ушлаш схемалари мавжуд бўлса унинг барча тажрибаси мазкур схемалар томонидан ассимиляция қилинади. Когнитив тузилма ўзгарар экан болада теварак оламнинг турли жиҳатларини ассимиляция қилиш имконияти пайдо бўлади. Аниқки, ассимиляция интеллектуал тараққиётни белгилайдиган ягона когнитив жараён эмас, чунки организм ўз тажрибасини шунчаки мавжуд когнитив тузилмага ассимиляция қилиб борган бўларди. Нима бўлган тақдирда ҳам интеллектуал тараққиётни таъминлайдиган бошқа яна бир муҳим жараён аккомодациядир; мазкур жараён ёрдамида когнитив тузилма модификацияси амалга ошади. Инсоннинг янги вазият билан ҳар бир тўқнашуви ўз ичига ассимиляция ва аккомодацияни қамраб олади. Организмда жавоб схемалар мавжуд ҳодисалар ассимиляция қилинади, бироқ бундай тайёр схемалар мавжуд бўлмаган тақдирда аккомодацияга эҳтиёж туғилади. Демакки, ҳар қандай ўзлаштирилиши лозим тажриба аҳамиятлилик даражаси бир хил бўлган икки жараённи қамраб олади; ассимиляция жараёнига нисбат қилинадиган танимоқ (ёки билим), ва пировардда когнитив тузилма модификацияси амалга ошадиган, аккомодация жараёнлари. Бундай ўзгаришлар натижаларини шартли равишда ўрганиш деб номлаш мумкин. Агар вазиятга бошқа томондан қаралса, биз олам билан ўзаро таъсирга ўтмиш тажрибага (ассимиляция) мувофиқ равишда киришамиз, лекин ҳар бир янги кечинма биз олдин тўқнаш келмаган жиҳатларни ўзида жо этган бўлади. Мазкур тажрибанинг уникал қисми когнитив тузилмаларда (аккомодация) ўзгаришларни ҳосил қилади. Аккомодация интеллектуал тараққиётни таъминлайдиган асосий воситадир. Ассимиляция ва аккомодацияни функционал константаларга нисбат қилишади, зотан улар интеллектуал тараққиётнинг барча босқичларида иштирок этишади. Мувозанатлаштириш. Интеллектуал тараққиётни ҳаракатга келтирувчи куч нима? Деган табиий савол туғилади. Пиаже концепциясида бу саволга жавобни мувозанатлаштириш тўғрисидаги қараш беради. Пиаже

фикрига кўра, ҳар қандай организм теварак муҳит билан уйғун муносабатларни яратишга табиий мойилликка эга. Бошқачасига айтсак, организм оптимал даражадаги адаптацияга йўналтирилган. Мувозанатлаштириш – организмнинг максимал адаптацияга эришишга қаратилган тажрибани уюштиришга бўлган туғма мойиллигидир. Қўполроқ қилиб айтсак, мазкур жараённи уйғунлик ва мувозанатга муттасил интилиш жараёни сифатида тушуниш мумкин. Пиаже учун мувозанатлаштириш тушунчаси Фрейднинг гедонизми ёки Маслоу ва Юнгнинг аутоактуализацияси сингаридир. У мотивацияни тушунтиришга қаратилган асосий ғоя бўлиб хизмат қилади ва ассимиляция ҳамда аккомодация жараёнлари билан бирга болаларда кузатиладиган муттасил интеллектуал тараққиётни тушунтиришда қўлланилади. Аввал айтганимиздай, ассимиляция организмни жорий вазиятга ўтмиш тажрибага мувофиқ тарзда жавоб қайтариш имкониятини беради. Вазиятнинг уникал жиҳатларига шу пайтгача тўпланган билимларга таяниб жавоб бериш имконияти бўлмагани боис, стимулнинг нотаниш жиҳатлари когнитив диссонансни ҳосил қилади. Уйғунликнинг туғма эҳтиёжи борлиги сабаб организмнинг ментал тузилмалари янги тажрибани қабул қилиш учун ўзгаради шунинг билан зарурий мувозанатни ўрнатади. Мувозанатни ўрнатиш организм муҳит билан турлича ўзаро таъсирга кириш йўлларини очади. Аккомодация ментал тузилмалар ўзгариш сабабларини тушунтиради, ва агар муҳитнинг азалдан нотаниш бўлган жиҳатларига тўқнаш келинадиган бўлса энди улар дисбалансни пайдо қилмайди; организм уларни мавжуд когнитив тузилмаларга ассимиляция қилишга тайёр бўлади. Мазкур билишнинг янги механизми қўшимча равишда навбатдаги ўзгаришлар негизини яратади, зотан аккомодация ҳамиша дисбаланс натижаси бўлгани боис, дисбалансни пайдо қилган нарса доимо организмнинг мавжуд когнитив тузилмасига тааллуқли бўлади. Секин-аста адаптация жараёнида аввалдан ассимиляция қилиш имконияти мавжуд бўлмаган ахборот “ҳазм” қилина бошланади. Ассимиляция ва аккомодациянинг эгиз жараёнлари

мувозанатлаштиришнинг ҳаракатга ундовчи кучи билан биргаликда интеллектуал тараққиётни асталик билан амалга ошишини таъминлайди. Ушбу механизм таъсири қуйидагича ўз ифодасини топади. Интериоризация. Болаларнинг муҳит билан дастлабки ўзаро таъсирга кириши қатъий сенсомотордир; бу улар муҳитнинг бевосита стимулига рефлектор мотор реакциялари билан жавоб қайтаришади дегани. Боланинг олам билан илк алоқаларида ушлаш, сўриш, кўриш ва эришиш каби туғма схемалар иштирок этади. Илк тажриба натижалари когнитив тузилмаларда қайд этилади ва уларни секин-аста ўзгартиради. Тажриба ўзлаштирилиши билан боланинг когнитив тузилмалари кенгаяди, шунинг билан миқдоран кўпаяётган ҳодисаларга мослашиш имконияти ошиб боради. Болалар когнитив тузилмаси такомиллашуви муҳитнинг мураккаб стимулларига жавоб бера олиш қобилиятини ҳам кучайтиради. Шу билан бирга улар “ҳозир ва айни дамда” вазиятига тобеликдан қутулишади. Масалан, улар айни дамда уларнинг кўз ўнгида бўлмаган объект ҳақида “ўйлаш” имкониятига эга бўлишади. Энди уларнинг тажрибаси теварак муҳит ва дастлабки тажрибани акс эттирадиган когнитив тузилмалар таъсири Жисмоний муҳит Ўрганишнинг когнитив тузилмалари Перцепция Ассимиляция Аккомодация

остида шаклланади. Теварак муҳит таъсирининг пасайиши ва когнитив тузилмалардан фойдаланиш имкониятининг ошиши интериоризация деб номланади. Когнитив тузилмалар тараққиёти уларнинг адаптация жараёнидаги ролини оширади. Масалан, когнитив тузилмалар такомиллашуви мураккаб муаммо ечимини топиш имкониятини оширади. Тажрибанинг интериоризациялашуви натижасида тафаккур муҳитга мослаштириш воситасига айланади. Тараққиётнинг дастлабки босқичида боланинг мослашув реакциялари содда ва ўйланмаган бўлади. Бироқ интериоризация жараёни давом этади, ва боланинг адаптив реакциялари яширин тус ола бошлайди; улар ташқи эмас, балки ички фаолият билан боғланади. Пиаже мазкур яширин ҳаракатларни операция деб номлаган; демакки, “операция” тушунчаси “тафаккур” тушунчаси билан айнанлашади. Энди муҳит предметлари билан бевосита манипуляция қилиб ўтирмасдан бола ушбу хатти-ҳаракатларни операциядан фойдаланган холда тафаккурда амалга ошира бошлайди. Ҳар қандай операциянинг асосий хусусияти – ортга қайтарилишидир. Ортга қайтарилиш деганда бир марта амалга оширилган тафаккурий хулоса дастлабки ҳолатга қайтариш мумкинлигини назарда тутади. Масалан, 3 га 5 ни қўшиб 8 жавобини олгандан кейин ундан 3ни олиб ташлаб 5 ни ҳосил қилиш мумкин. Кўриб турганимиздек, боланинг муҳитга мослашуви тафаккур иштирокисиз бевосита амалга ошади. Кейинги босқичда болада мураккаб когнитив тузилма шакллангач тафаккур етакчи ўринга кўтарилади. Операциялардан дастлабки фойдаланиш боланинг перцептив майдонида мавжуд нарсаларга боғлиқ бўлади; у ўзи кўриб турган предметлар тўғрисидагина фикр юрита олади. Пиаже уларни конкрет операциялар деб номлаган, зотан улар муҳитнинг конкрет ифодаларига қаратилган. Кейинчалар операциялар жисмоний стимуляцияга боғлиқ бўлмай боради,

шунинг билан улар болага гипотетик масалаларни ечиш имкониятини беради. Пиаже уларни формал операция деб номлаган. Шундай қилиб, интериоризация – бу адаптив фаолиятни ички лойиҳага ўтказиш имкониятини берадиган жараёндир. Пиаже таълим ўқувчининг когнитив тузилмаси доирасидаги тажриба ёрдамида амалга оширилиши керак дейди. Бола шахсининг когнитив тузилмаларига киритиш имкони йўқ ўқув материали унинг учун ҳеч қандай мазмунга эга бўлмайди. Ўқув материалини тўлиқ ассимиляция қилгани билан таълим олгани савол остида қолади. Таълим амалга ошиши учун материал қисман таниш, қисман – нотаниш бўлмоғи керак. Таниш қисми ассимиляция қилиниб, нотаниш қисми боланинг когнитив тузилмасини бироз ўзгаришига олиб келади. Бундай когнитив тузилма модификациясини Пиаже аккомодация деб номлайди. Пиаже нуқтаи назаридан оптимал таълим ўқувчи учун зарурий даражада мураккабликка эга тажриба бўлиши жоиз, шу боис ассимиляция ва аккомодациянинг таъсири остида тафаккурда ўсиш ҳосил бўлади. Бунинг учун эса таълим жараёни индивидуаллаштирилиши лозим. Психологик ҳимоя механизмлари ва хулқ-атвор Эркинлик, эрк муаммоси фалсафий категория сифатида вужудга келгани боис, асосан, мазкур соҳага доир ишларда муаммо сифатида кўтарилган. Фалсафада “эркинлик” категориясининг кўплаб талқинлари мавжуд. Ҳозирги даврда эркинлик хусусидаги тасаввурларни умумлаштириш ва унинг назарий таҳлилига бағишланган илмий ишлар сони ортиб бормоқда; таҳлилнинг категориал аппаратини аниқлаштириш босқичи амалга оширилмоқда. Ушбу муаммонинг асосий дихотомияларига: “эрк ва мажбурият”, “ташқи ва ички” эркинлик, “конкрет ва мавҳум” эркинлик, “нисбий ва мутлақ” эркинлик, “эрк ва масъулият” каби тушунчилар киритилган. Психология фан сифатида фалсафадан яқиндагина ажралиб чиққанини инобатга оладиган бўлсак, унда мазкур соҳаларнинг мазмуний умумийлиги ва генетик боғлиқлиги таъминлаган эркинликни тушунтиришга қаратилган

фалсафий ва психологик қарашлардаги узвийликни эътироф этмай иложи йўқ. Эркинликнинг психологик изоҳи ўз ичига нафақат алоҳида олинган конкрет хатти-ҳаракатлар, балки инсоннинг оламдаги воқеълиги каби бутун бир ҳаётий фаолиятини ҳам қамраб олсагина фалсафий теранликка эга бўлиши мумкин. Фалсафа эркинликни психологик англашга ёрдам берадиган бир қатор муҳим муаммоларни кўтариб чиққан. Шулардан бири- детерминизм муаммосидир. Эркинлик ва детерминизм муносабатлари хусусидаги масала турли нуқтаи назарлардан кўздан кечирилган: 1) психологик тамойилларни белгилашда (С.Л.Рубинштейн); 2) иродавий ҳаракат моҳиятини ўрганишда (Л.С.Виготский); 3) эркин қарорларни қабул қилиш ва масъулиятни тадқиқ этишда (Э.Фромм, В.Франкл); 4) инсон эрки ва унинг тақдири ўртасидаги муносабатлар таҳлилида (Р.Мэй); 5) ички ва ташқи детерминантлар таъсирини ўрганишда (Ж.Эстербрук). Сўнги пайтларда детерминизм хусусидаги масала катта баҳсмунозараларга сабаб бўлмоқда (Л.Хьелл, Д.Зиглер, Т.А.Флоренская, В.П.Зинченко). баъзи бир тадқиқотчилар детерминизм, хоҳ яққол, хоҳ яширин бўлсин эркка зид деб ҳисобласалар, бошқалари эса буткул детерминациялашган оламда ҳам инсон эркин бўлиш имкониятига эга деб таъкидлайдилар. Фалсафада фарқланган эркинликнинг таҳлилий категориялари, шунингдек, унинг фалсафий мазмуни психологиянинг илмий тилига ўгирилишга ва қайта англанилишга муҳтож. Бунда улар ўз мазмунини йўқотмайди, балки конкрет фаолиятда рўёбга чиқарилишга нисбатан

муносабатларини назарий ҳамда эмпирик жиҳатдан ўрганиш жараёнида психологик мазмун касб этади. Фалсафадан фарқли равишда психология диққат марказида жамиятдаги реал муносабатлар оламига киритилган конкрет одам туради. Бироқ фалсафада минг йиллар давомида тўпланган бой тажрибасиз инсон эркининг психологик мазмунини тушунтириб бўлмайди. Фалсафий манбаалар таҳлили эрк феноменини тушунтирувчи қуйидаги назарий қарашларни фарқлаш имконини берди: 1. эркинликни тушунишда онг ва фаолият бирлиги тамойили (ислом дини намоёндалари, Р.Декарт, Г.Гегель, экзистенциал файласуфлар, рус файласуфлари). Макон ва замон континуумига тааллуқли “воқелик- онг” (Р.Декартнинг “онг” ва “фаолият” координаталари тизими) - эркинлик феномени мавжуд ҳудуддир. Англанилишсиз эрк бўлмайди. Эркка: - Хулқ-атворнинг хусусий мотивларини ва ҳодисалар сабабларини англаш жараёнида ва пировардида (ҳадислар, Платон, Б.Спиноза, Г.Лейбниц); - Заруриятни тушуниш ва англашда (ҳадислар, Р.Декарт, Б.Спиноза, И.Кант, И.Фихте, Г.Гегель); - Ўз-ўзини эркин шахс сифатида англашда (Ж.П.Сартр) - эришиш мумкин. Эрк – реал англанилган ҳаракатлар натижасидир. Агар замонавий психология онг структурасига: билиш фаолияти, илм (тажриба), “Мен”ни англаш, ўзига ва оламга муносабат, мотивацион соҳа кабиларнинг киришларини эътиборга оладиган бўлсак,- унда мазкур компонентларнинг ҳар бирини онг ва фаолиятнинг ягона тизими ичида кўздан кечириш имконияти вужудга келади. 2. рефлексия - эркинликка эришиш имкониятларини берадиган онг (ўзликни англаш) функцияси сифатида (ислом дини намоёндалари, Платон,

Р.Декарт, Ж.Локк, И.Кант, Г.Гегель, И.Фихте, М.К.Мамардашвили). Рефлексия тизимида қуйдагилар рўй беради: “Мен” ва “Мен эмас” ўртасидаги ҳолат ва зиддиятлар қайд этилиши, мазкур зиддият ечими эркинликка эришишнинг муҳим жиҳати саналади; - Хоҳиш ва ният, ният ва мақсад ўртасидаги номувофиқликни англаш, шунингдек, ҳаётдаги реал эркинлик ва унинг идеал мазмунини тушуниш. Рефлексия натижасида инсон эркинликнинг нисбий эканини кашф этади. Тафаккур, билиш, ижод- эркинликка эришиш шартлари сифатида (Қуръони Карим, ҳадислар, Р.Декарт, Б.Спиноза, Г.Лейбниц, И.Кант, И.Фихте, Г.Гегель, А.Шопенгауэр, Ф.Ницше, С.Кьеркегор, Ж.П.Сартр, М.Хайдеггер, К.Ясперс, А.Камю, Вл.Соловьёв, И.Бердяев, С.А.Левицкий, М.К Мамардашвили). Уларнинг фикрига кўра, инсон тафаккур орқали ўзининг алоҳидалигини енгиб ўтади, жузъий, субъективдан четлашиб умумийнинг бўлагига айланади (ислом динидаги “тавҳид”га эришиш). Унинг “Мен”и эркиндир, зотан табиийлик позициясини енгиб- умумий доирасига киради, у ҳам ўзининг, ҳам ўзгаларнинг эркини эътироф этади. Ақл онг ва ўзликни англаш негизида ётади, фикр юритаётган одам ўзини англайди (ҳадис, Г.Гегель). Ақл инсонни аффектлар таъсиридан халос этади. Инсон фикр юритар, англар экан аффектни ақлга бўйинсундиради (Р.Декарт, Б.Спиноза, Ф.Вольтер, И Кант, И.Фихте). У билиш фаолияти пировардида ҳодисаларнинг ички сабабларини тушуниш, уларни ташқи сабаблардан фарқлаш натижасида, ўзини англаш жараёнида аффектлардан халос бўлади. Тафаккур туфайли киши ўз хатти-ҳаракатлари ва хоҳишларининг эгасига айланади (Ислом дини намоёндалари, Р.Декарт, И.Кант, И.Фихте, Ж.П.Сартр, М.К.Мамардашвили). Фикрловчи “Мен” ҳар қандай моддиятга тобъе эмас, у фақатгина ўзига тобъе (Р.Декарт). Ақл ҳар қандай ҳиссий

мотивлар ундовидан чиқариб кишини мустақил қарор қабул қилишга кўмак беради (И.Кант). Эрк – кишининг мавҳумликни енгишга тайёрлигидир (М.Хайдеггер, М.К.Мамардашвили), уни ойдинлаштириш, ҳақиқатга яқинлаштириш, тафаккур стеретипларини синдиришдир (Р.Декарт, Ф.Ницше). Узлуксиз жараён сифатидаги тафаккур туфайли субъект ҳадсиз воқелик чегараларини кенгайтира олади. Реал эркинлик инсоннинг ички, ижодий қувватидир: эрк орқали у янги ҳаётни ярата олади (И.Бердяев), эрк бевосита ижодда ўз ифодасини топади: ижодкор инсон- муҳитнинг ташқи таъсир доирасидан чиқиб, маънавий даражага кўтарилади (С.Левицкий). ҳар қандай ижод ҳожани ҳам, қулни ҳам инкор этади (А.Камю). эркин инсоннинг етакчи хусусияти озод тафаккуридадир. Озод тафаккур бу- куч, тиришқоқлик, холис мулоҳаза, тафаккур қолипларини енгиб ўтишга қодирликдир (Ф.Ницше). Тафаккурга оид жараёнлар ҳаққа яқинлаштиради (И.Кант, А.Шопенгауэр, С.Кьеркегор, Ж.П.Сартр, К.Ясперс, Вл.Соловьёв). ақл инсонга эркинликнинг объектив қонуниятларини кашф этиш имкониятини бериш билан бирга нима рўй беришини ҳам кўрсатади. (И.Кант). Ақл англанган мотивлар ва уларни вужудга келтирадиган сабаблар ўртасидаги алоқаларни адекват акс эттириш имконини яратади (А.Шопенгауэр). Чет эл психологиясида ҳам автодетерминация хусусидаги масала ўрганилган кўплаб тадқиқотлар мавжуд. Мазкур психологларни икки гуруҳга ажратиш мумкин: Биринчи гуруҳга инсон ҳаёти, хусусан, хулқ-атвори муайян даражада эркин ёки ташқи кучлар томонидан идора қилиш манбаига эга сифатида талқин қиладиган шахс концепцияларини яратган муаллифлар ташкил қилса (А.Адлер, Ж.Келли, А.Маслоу, К.Роджерс, Г.Олпорт, К.Юнг, Э.Фромм, А.Бандура, Э.Эриксон, З.Фрейд, Б.Скиннер); Иккинчи гуруҳга эркинлик феноменини тадқиқотнинг бевосита мақсади қилиб олган тадқиқотчилар тааллуқлидир (Ж.Истербрук, Р.Мэй, Ж.Рейчлак, Т.Тулку, Ю.Козелецкий, И.Дейтч, М.Весткотт ва ҳ.к.).

А.Хьелл ва Д.Зиглерларнинг фикрига кўра, З.Фрейд ва Б.Скиннерлар инсон хулқ-атвори қатъий белгиланган (кучли детерминациялашган) деб ҳисоблайдиган психологлар сирасига киради. З.Фрейд яратган шахснинг психоаналитик назариясига биноан (1856- 1939), киши: либидо ва агрессия- каби хулқ-атворнинг ғайришуурий мотивлари томонидан идора қилинади. У психологлар ичида биринчилардан бўлиб индивид эркинлиги ва жамият аъзоси сифатидаги шахс эркинлиги ўртасидаги зиддиятни ёрқин очиб берган. У индивиднинг эркинликка бўлган интилишини эътироф этади: “...индивид ўз майлларини қондиришга халақит берадиган ҳеч қандай чек-чегараларни қўйилишини истамаган бир пайтда, жамият аъзоси сифатида уларни чеклаш заруриятини ҳам ҳис қилади. Инсон табиатини чумоли- термитлар табиатига айлантиришга қодир бирон-бир восита топилмаса керак; зотан у ҳамиша индивидуал эркни омма иродасига қарши қўйишга бўлган хоҳишини ҳимоя қилади”. (З.Фрейд. Психоанализ. Религия. Культура.- М.: Ренессанс, 1991. С. 93.) Бироқ, инсон ўз табиатига “ғайри” (враждебная) маданий шароитларда яшар экан, Фрей фикрига кўра, унда эркин бўлиш имконияти ҳисобда қолмайди- “эркинлик маданият тараққиёти билан чекланиб боради”- майлларни таъқиқлаб яшашга маҳкум қиладиган маданият инсондан, нафақат шахвонийликни, балки агрессив мойилликларини ҳам қурбонликка келтиришини тақозо қилади. У “Мен” тобъе бўлишга зарур чекловларнинг барчасини ўз ичига олган “Идеал-Мен”ни яратади ва қўрқувни, айбдорлик ҳиссини уйғотади. Кишининг маданий тараққиёти ташқи ундовчи кучлар интроекция қилинишига олиб келади- ташқи ундовчи куч инсоннинг ички оламига сингиб ўзига хос психик марказ, инсоний “Олий-Мен” (айб ҳисси, виждон) кишининг барча хатти-ҳаракатлари ва ўй фикрлари узра муттасил назоратни олиб бориб, хаттоки, тушлар ҳам унинг цензурасидан ўтказилади: “...виждон цензор сифатида ҳаракат қилар экан “Мен”нинг барча ўйлари ва ҳаракатларини назорат қилади. Айб ҳисси, Олий-Мен қатъийлиги- “Мен”

томонидан ҳис қилинаётган, “Мен” хоҳишлари ва “Олий-Мен” талаблари ўртасидаги ўзаро таранг муносабатлар идорасидир” (126 бет.). Иккинчи Жаҳон урушидан кейинги йилларда америка психологиясида “Янгича нигоҳ” номли йўналиш вужудга келган. Дарҳақиқат, бу инсон психологиясига янгича назар эди. Зотан мазкур йўналиш, илгари сунъий равишда бир-биридан айриб ташланган психик жараёнлар ва шахсни қайта уйғунлаштирган. Когнитивистлар кишининг қадриятлар тизими оламни англашнинг индивидуал хусусиятларини детерминация қилувчи омиллардан бири эканини исботлашган. Мазкур феномен Дж.Келлининг шахсга доир конструктлар назариясида алоҳида қайд этилган когнитив услубнинг когнитив мураккаблик каби параметри билан белгиланади. Когнитив мураккаблик деганда оламни кўпўлчамли кўра билиш қобилияти назарда тутилади. Когнитив мураккабликка эга шахслар объектларни идрок этиш ва баҳолашда кўплаб аломатларга таянишса, когнитив содда шахсларнинг тасаввурлар тизими яхши уюшмаганлиги боис бир-икки стереотипик ишоралар билан кифояланишади. Ҳар бир одам турли соҳаларда ментал маконнинг турли когнитив мураккаблигига эга бўлиши мумкин. Масалан: шахслараро муносабатлар соҳасида юқори когнитив мураккабликка эга бўлса, санъат соҳасида когнитив соддалик кузатилиши мумкин. Когнитивистлар когнитив мураккаб шахслар психологик жиҳатдан когнитив содда кишилардан кўра анча эркин қарорлар қабул қилишлари мумкинлигини, психологик барқарор ва фрустрацион холатлардан холис бўлишларини таъкидлайдилар. Психологияда психологик эркинлик муаммоси рус олими В.Лефевр томонидан ҳам тадқиқ этилган. Мазкур холис субъект концепцияси мазмунига кўра, ҳолис инсон рефлексия жараёнида оламни яратади. С.Ю.Степанов ва И.Н.Семёновларга биноан эса, рефлексия нафақат инсоннинг хусусий бетакрор тақдирининг ижодкори сифатида, балки кенгроқ

ижтимоий-маданий контекст шарти сифатида намоён бўлади. Мазкур таъриф бўйича тушуниладиган инсоннинг ижодий ўзига хослигини ривожлантиришда иштирок этадиган рефлексия, маълум шароитларда унинг ижодий салоҳиятини оширишга ёрдам бериб, бу ҳол, ўз навбатида, яратувчанлик қобилиятини ривожлантириш имконияти каби муҳим психологик манбаага йўл очиб беради (Е.П.Варламова, С.Ю.Степанов. Психология творческой уникальности. – М.: ИП. РАН.2002. с.7). А.В.Карпов (А.В.Карпов. Психология рефлексивных механизмов деятельности.- М.: ИП РАН, 2004) рефлексия концепциясини психикани метатизим даражасига олиб чиқиш имкониятини берувчи восита, фаолиятнинг назорат қилиш механизми сифатида тушунишни таклиф этади. Ўзаро муносабатларга киришиш шароитларида рефлексия доираси кенгаяди ва ўз ичига бошқа бир одам билан ўзаро таъсирга киришиш имкониятларини ҳам ола бошлайди. Натижада рефлексив бошқарув, предметли-рефлексив муносабатлар вужудга келади. Мазкур ўзаро акс этиш каби мураккаб жараёнда нафақат ҳаракатдаги субъектнинг ўзи, унинг ўзи хусусидаги тасаввурлари, балки бошқа бир субъект ҳам, унинг ҳаракатлари ва фикрлари ҳам рефлексия объектига айланади. “Рефлексия- бошқа бир “иштирокчи” ҳаракатлари ва фикрларига нисбатан тадқиқий нуқтаи-назарга ўтиш қобилияти ҳамдир” (В.А.Лефевр. Рефлексия- М.: Когито-Центр, 2003. С.16). В.Лефевр математик таҳлиллар асосида ҳолислик мазмуни, ҳолис танлов ва ундаги рефлексия аҳамияти хусусида қатор эвристик таҳминларни илгари сурган. Эркинликка эга ва ҳолис танловни амалга оширишга қодир субъект математик формуласининг илк кўриниши мазкур тушунчанинг ошкор мазмунини, аниқроқ айтадиган бўлсак- “Мен ўзим хоҳлаган қарорни қабул қила оламан” деган таъкидда ўз аксини топган ва қуйидагича ифодаланган: Х1 = ƒ (Х 1 , Х 2, Х 3 ), бунда Х 1 , Х 2, Х 3, Х1 € [0, 1];

Х1 - субъектнинг қарорни қабул қилиш пайтидаги ҳолати (хулқ-атвори), кишининг реал воқеликнинг ижобий томонига тааллуқли қарорни қабул қилиш эҳтимоли; Х1- ташқи оламнинг субъектга таъсири, оламнинг субъектни ё ижобий, ё салбий қарорни қабул қилишга ундаётган босимини ўлчови; Х2- ё ижобий, ё салбий қарорни қабул қилишга ундаётган олам босими хусусидаги субъект тасаввурлари; Х3 – субъект интенцияси (интилиши) унинг ижобий қарорни қабул қилишга мойиллиги эҳтимоли. Мазкур функция асосида Х1 ва Х2 маълум бир қийматларида субъектнинг ҳар қандай интенцияси (интилиши) унинг тайёрлигига айланади деган хулосани бериш мумкин: Х1=Х3 Бироқ бу субъект холислигини тушунишга олиб борувчи илк қадамдир. Математик қайта ишлашлардан кейин Лефевр бирламчи тенгламани мураккаблаштириб унинг ичига холис қарор қабул қилиш моделини киритади. Юқоридаги айният Х1=0, Х2=0 бўлсагина амалга ошиши мумкинлигини инобатга олсак, унда ҳолис субъектни акс эттирувчи айният: Х1 = ƒ (0, 0, Х 3 ) =Х3 Кўринишига эга бўлади, бунда Х3 € [0, 1]дир. Мазкур қиёс қуйидагича интерпретация қилинади: “...агар олам салбий қарорни қабул қилишга ундаса (Х1=0) ва субъект бундан огоҳ бўлса (Х2=0), унда унинг ҳар қандай интенцияси ( Х3 €[0, 1]) қарор қабул қилишга тайёрликка айланади ( Х1=Х3). Ижобий интенцияга эга бўлса холис субъект ҳамиша ижобий қарорни қабул қилади. Ахлоқий қарор танлови вазиятида у яхшиликни (эзгуликни) танлайди. Мабодо субъект ёмонликни танласа, демак унинг интенцияси ижобий бўлмаган деган хулосани чиқариш имконини беради, яъни: 0< Х3 <1 ва ташқикузатувчида холис субъектни айблашга асослар мавжуд. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, холис субъект ўз қарори учун масъулдир.” (В.А.Лефевр. Космический субъект.-М.:ИП РАН; Ин-кварто, 1996, с.41).

Лефеврга кўра холислик тамойили моделдан мантиқий хулоса чиқариш воситаси эмас. Унинг аҳамияти, у уни қониқтирмайдиган моделларни назарий саралаш имкониятини беришидадир. Бундан ташқари, у муқобил қарорлар инсон учун бир ҳилдаги манфаатга, шунингдек, турфа ахлоқий маънога эга бўлган мураккаб вазиятларда қарорларни қабул қилиш жараёнларни таҳлил қилишда расмий-психологик метод сифатида илгари чиқишидадир. Лефевр ўз моделида субъектни холис бўлиш имкониятини берувчи сифатлар билан хослайди. Субъект рефлексияга қодирдир, яъни ўзини ва бошқа бировни холис қарор қабул қилиш вазиятида кўп маротаба акс эттира олади (рефлексиянинг турли даражаларида). Субъект “оламни тобе қилиш- яъни Х1 ва Х2 қийматларини детерминация қилиш (ўзи белгилаши) билан бирга воқеликдан узилмаслик” салоҳиятига эгадир (В.А.Лефевр. Космический субъект.-М.:ИП РАН; Ин-кварто, 1996, с.95). Холис субъектда виртуал (ҳаёлий) олам автогенерация қилиш (ўзи яратишга қодирлик) қобилияти мавжуд. “...салоҳиятан холис субъект...икки режимда иш юритиши мумкин. Биринчи режимда (Х1, Х2) қийматларининг конкрет жуфтлиги ташқи олам томонидан детерминация қилинади: Х1+ Х2- Х1х Х2=С. Иккинчи режимда холис қарорлар қабул қилиш ихтиёрига эга бўлиб Х1, Х2 қийматлари унинг иродасига бўйинсунади” (В.А.Лефевр. Космический субъект.-М.:ИП РАН; Ин-кварто, 1996, с.150). Инсоннинг оламга қаршилик қилишга қодирлигини инобатга оладиган холда Лефевр инсофга эга индивид моделини таклиф этади. Субъект нафақат ўзини кўриш қобилиятига, балки ўзини кўраётганлигини кўра олиш ҳам қодир бўлмоқда, яъни олам ичидаги ўзига нисбатан ҳам ташқи кузатувчи нуқтаи-назарига-да эга (ўтмиш, бугун, келажакдаги). Индивид “...онгли равишда ўзининг бўлажак хулқ-атвор дастурини тузади ва танлайди- бўлажак қарорларини амалга ошириш чоғида риоя қиладиган қоидаларни олдиндан ифода этади”.(В.А.Лефевр. Алгебра совести.- Когито-Центр, 2003, с.7).

Бундай қоида танловини Лефевр интенционал метақарор дея атайди ва ушбу қарорни қабул қилиш чоғида инсон холис бўлади деб ҳисоблайди.

Адабиётлар: 1. Сайидаҳмедов Н. Педагогик маҳорат ва педагогик технология. – Т.: ОПИ, 2003. 2. Султонова Г.А. Педагогик маҳорат. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2005. 3. Маркова А.К. Психология профессионализма. – М.: Знание, 1996. 4. Муслимов Н.А. Бўлажак касб таълими педагогларини касбий шакллантириш / Монография. – Т.: Фан, 2004. 5. Муслимов Н.А., ва бошқалар. Касб таълими педагог-ларининг касбий компетентлигини шакллантириш технологияси/ Монография. – Т.: “Фан ва технология” нашриѐти, 2013. 6. Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Ҳ., Сайфуров Д.М., Тўраев А.Б. Педагогик компетентлик ва креативлик асослари – Тошкент, 2015. 7. М.М. Ахмеджанов, Б.Қ.Хўжаев, З.Д. Ҳасанова. Педагогик маҳорат- Бухоро Давлат университети, 2014 8. З. Т. Нишонова. Психологик хизмат.- Низомий номидаги ТДПУ,2005

Похожие

Шахснинг гуманистик назарияси

Шахс ривожланишининг умумий қонуниятлари

Мотив ва мотивация тушунчасининг мазмуни

Мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг психологик диагностикаси ва коррекцияси

Болалар психологиясининг тарихи ва психик тараққиёт муаммолари