Шахснинг гуманистик назарияси - Психология - Рефераты

Шахснинг гуманистик назарияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

30.1533203125 KB

Шахснинг гуманистик назарияси Режа: 1. Шахсга доир бихевиорал-когнитив назариялар 2. Скиннер назариясининг асосий ғоялари 3. Респондент ва оперант хулқ тушунчалари.

Шахснинг гуманистик назарияси Шахсга доир гуманистик назарияда икки асосий йўналишлар фарқланади. Биринчиси, “клиник” (клиникага йўналтирилган) америкалик психолог К.Роджерс қарашларида ўз ифодасини топган йўналиш. Иккинчиси “мотивацион” йўналиш. Унинг асосчиси америкалик психолог А.Маслоудир. мазкур икки йўналиш ўртасида муайян тафовутлар бўлса-да, уларни боғлаб турган жиҳатлар кўп учрайди. Гуманистик психология йўндашуви вакиллари шахс тараққиётининг асосий манбаи деб автоактуализацияга бўлган туғма мойилликларни назарда тутадилар. Шахс тараққиёти деб ушбу туғма мойилликларнинг намоён бўлишига айтишади. К.Роджерсга фикрига кўра, инсон психикасида икки туғма мойиллик мавжуд. Биринчиси, муаллиф томонидан “автоактуализация тенденцияси” деб номланган мойиллик инсон шахсининг бўлажак хусусиятлари негизини ўзида жо этган. Иккинчи туғма мойиллик – “организмик назорат жараёни” – шахс тараққиётини идора этувчи механизмдир. Мазкур мойилликлар асосида одам тараққиёти давомида “Мен”нинг алоҳида шахсга доир тузилмаси пайдо бўлади. У ўз ичида “идеал Мен” ва “реал Мен”ни қамраб олади. “Мен” тузилмасининг ушбу осттузилмалари мураккаб муносабатда бўлади: тўкис уйғунлик ҳолатидан (конгруэнтлик) тўлиқ номувофиқлик (дисгармоник) даражасигача (Роджерс К., 1994). К.Роджерсга биноан, ҳаёт мақсади – туғма салоҳиятни тўкис намоён этишдир, “ўз вазифаларини тўлиқ рўёбга чиқариш”, яъни ўз қобилиятлари ва талантидан фойдаланадиган, ўз салоҳиятини рўёбга чиқариш давомида ўзини, ўз кечинмаларини англаш сари ҳаракат қилувчи, ўзининг асл табиатини ифодалашга интилувчи одам бўлишдир. А.Маслоу шахс тараққиёти негизида ётадиган эҳтиёжларнинг икки кўринишини ажратиб берган: уларни қондириш мобайнида ўз-ўзидан йўқолиб кетадиган «дефицитар» эҳтиёжлар ҳамда қондирилиши уларни кучайтирувчи “ўсишга доир” эҳтиёжлар.

Маслоу фикрига кўра, мотивациянинг беш даражаси мавжуд: 1) физиологик (озиқланиш, ухлаш эҳтийжлари); 2) ҳимояланганлик эҳтиёжи (уй-жойга эга бўлиш, иш жойига эҳтиёж); 3) бир инсоннинг бошқа бир инсонга нисбатан эҳтиёжини ифодаловчи мансублик эҳтиёжи, масалан, оила қуришга; 4) ўзини-ўзи баҳолаш эҳтиёжи (ўзини ҳурмат қилиш, ўз ғурурини сақлаш); 5) автоактуализация эҳтиёжи (ижод қилиш, гўзалликка интилиш, тўкис бўлиш каби метаэҳтиёжлар). Рўйхат бошидаги икки эҳтиёж дефицитар, учинчиси – оралиқ эҳтиёж, тўртинчи ва бешинчи эҳтиёжлар ўсишни таъминлайдиган эҳтиёжлар сирасига киритилган. Маслоу мотивациянинг мантиқий кетма-кетликда ривожланиш қонунини ифода этган. Унга кўра одам мотивацияси қуйидан юқорига қараб ривожланади, агарки қуйи даражадаги эҳтиёжлар қондирилмас экан шахснинг юқори даражадаги эҳтиёжларининг шаклланиши амри маҳол бўлади. Бошқачасига айтадиган бўлсак, одамнинг бош суқадиган уй-жойи бўлмас, қорни тўймас экан у оила қуриш имкониятидан маҳрум бўлади, оиласи йўқ экан ўзини-ўзи ҳурмат қилолмайди ёки ижод билан шуғулланишига монелик қиладиган омиллар кўпаяди. Инсон учун энг муҳим эҳтиёжлар сирасига автоактуализация тааллуқлидир. Автоактуализация – одам камолотининг пировард ҳолати эмас. Ҳеч бир инсон барча мотивларни инкор этиш даражасида автоактуаллашган бўла олмайди. Ҳар бир одамда ҳамиша тараққиётни давом эттириш имкониятини берадиган қобилиятлари ва иқтидори бўлади. Бешинчи даражага етган одам “психологик жиҳатдан соғлом” саналади (Маслоу А., 1999). Мазкур ёндашув вакиллари инсон тараққиётида ҳал этувчи ёш даврлари мавжуд эмас, шахс бутун ҳаёти давомида шаклланади ва тараққий этади.

Бироқ ҳаётнинг илк даври (болалик, ўмирлик, ўспиринлик) шахс тараққиётида алоҳида ўрин эгаллайди. Шахсда рационал жараёнлар устиворлик қилади, онгсизлик вақти-вақти автоактуализация жараёнига тўсқинлик қилиб у ёки бу сабабларга кўра вужудга келиб туради. Гуманистлар шахс ирода эркинлигига тўлиқ эгадир деб ҳисоблайдилар. Инсон ўзини, ўз хатти-ҳаракатларини англайди, режалар тузади, ҳаёт мазмунини қидиради. Инсон – ўз шахси ва ўз бахтини ни ўзи яратувчисидир. Инсоннинг ички олами, унинг ўй-фикрлари, туйғулари ва эмоциялари воқеликнинг тўғридан-тўғри акс этиши эмас. Ҳар бир одам реалликни ўзининг субъектив идрокига мувофиқ талқин этади. Ботиний олам унинг ўзигагина тўлиқ кашф бўлиши мумкин. Одам ҳатти-ҳаракатлари негизини субъектив идрок ва субъектив кечинмалар ташкил этади. Фақатгина субъектив тажриба конкрет шахс хулқ-атворини тушуниш имкониятини беради. Шахснинг гуманистик моделини концептуал “бирликлари” сифатида қуйидагилар илгари сурилади: 1) «реал Мен» — “айни дам ва шу ерда”ги ўй-фикрлар, туйғулар, кечинмалар йиғиндиси (Роджерс К., 1994); 2) «идеал Мен» — инсон ўзининг шахсий салоҳиятини намоён қилиши учун зарурий санаган ўй-фикрлар, туйғулар, кечинмалар йиғиндиси. 3) автоактуализацияга бўлган эҳтиёж — шахс тараққиёти ва камолотини белгилайдиган туғма эҳтиёжлар (Маслоу А., 1997). “Реал Мен” ва “идеал Мен” аморф (мавҳум, ноаниқ) тушунчалар сирасига тааллуқли бўлсада, уларнинг конгруэнтилигини (ўзаро мувофиқлигини) ўлчаш имкониятлари мавжуд. Конгруэнтликнинг юқорилиги “реал Мен” ва “идеал Мен” ўртасидаги нисбий уйғунлик белгисидир (ўзига берилган юқори баҳо). Конгруэнтликнинг қуйи даражаси (ўзига берилган паст баҳо) хавотирлилик, депрессия аломатлари белгисидир. Туғилиш пайтида “Мен”нинг иккала осттузилмалари тўкис конгруэнт бўлгани боис, одам фитратида эзгулик мавжуд. Кейинчалар, ташқи муҳит

билан ўзаро таъсирга кириш натижасида “реал Мен” ва “идеал Мен” ўртасида номувофиқлик вужудга келгани сабаб реалликни янглиш идрок этиш – субцепция – ҳосил бўлади. “Реал Мен” ва “идеал Мен” ўртасидаги давомий ва кучли номувофиқликда психологик муаммолар пайдо бўла бошлайди. Шахс тараққиётига тўсқинлик қилувчи блоклар сифатида А.Маслоунинг эҳтиёжлар шажараси илгари сурилади. Шахс тўкислигини “реал Мен” ва “идеал Мен” ўртасидаги конгруэнтлик таъминлайди. Улар ўртасидаги нисбат бирга яқин бўлиши лозим. Шахс тўкислиги – ўз имкониятларини тўлиқ рўёбга чиқараётган шахснинг асосий сифатидир. Тарбия мазмуни ва шахс коррекцияси унинг тўкислигини таъминлашдан иборат. Тўкис шахс, биринчидан, ўз яқинлари ва дўстлари билан қониқарли психологик алоқа ўрнатишга ҳаракат қилади, ўз ҳис-туйғуларини ошкор қилишдан қўрқмайди, сир-синоатлари ҳисобда мавжуд эмаслиги билан ажралиб туради; иккинчидан, аслида ким эканини (реал Мен) ва ким бўлишини (идеал Мен) аниқ билади; учинчидан, янги тажрибани ўзлаштиришга максимал даражада очиқ ва ҳаётни “айни дамда ва шу ерда” қандай бўлса шундайлигича қабул қилади; тўртинчидан, барча одамзотга шартсиз ижобий муносабатни намоён қилади; бешинчидан бошқа одамларни тушунишга, ўзида эмпатияни ривожлантиришга, оламга ўзга одам нигоҳи билан қарашга интилади. Тўкис шахс сифатлари: 1) реалликни самарали идрок этади; 2) хулқи табиий ва содда; 3) муаммони ва вазифани ҳал этишга йўналган; 4) оламни “болаларча”идрок этади (ҳайрат); 5) олий кечинмаларни бошдан ўтказади, шавқ туяди;

6) одамзотга самимий ёрдам беришга интилиш; 7) чуқур шахслараро муносабатларни ўрната олиш; 8) юқори даражадаги ахлоқий мезонлар. Демакки, гуманистик ёндашувга биноан, шахс – одамий Меннинг ботиний оламидир, у эса – автоактуализация натижасидир. Шахс тузилмаси - “реал Мен” ва “идеал Мен” ўртасидаги нисбатнинг индивидуал кўринишидир; шунингдек, эҳтиёжлар ва автоактуализация тараққиётининг индивидуал даражасидир. Шахсга доир бихевиорал-когнитив назариялар Бихевиоризм Британ эмпиризми номи остида машҳур бўлган 16 асрда вужудга келган фалсафий мактаб ғояларига таянади. Эмпиристлар барча ғоя ва билимлар эмпирик йўл – сезги аъзоларидан келадиган тажриба орқали пайдо бўлади деб ҳисоблаганлар. Джон Локк (1632-1704) инсон тафаккури азалдан tabula rasa, “оқ қоғоз”дай бўлади, бизнинг тажрибамиз унда ўз изларини қолдириш натижасидир дея эътироф этган. Демакки, одамлар теварак муҳит босимига биноан ўзини тутадилар. Эмпиристлар билимлар асосини тафаккурдан кўра мустаҳкамроқ кузатув орқали олинган тажриба ташкил этади деган ақидаги ишонганлар. Мазкур ғоя тадқиқий методлари эмпирик кузатувга таянадиган фан сифатида маълум бихевиоризм тараққиётига катта таъсир кўрсатган. Бихевиоризм – хулқ-атвор тўғрисидаги фандир. Бихевиоризм шахс назарияси сифатида дастлаб АҚШда пайдо бўлган. Бихевиоризм асосий формуласи S – R бўлган стимул-реактив назариялар сирасига тааллуқли. Мазкур назариялар муайян даражада ўхшаш бўлсаларда, уларнинг ҳар бирини ўзига хос жиҳатлари мавжуд. Психологияда бихевиорал йўналиш асосчиси деб Джон Уотсон (19781958) тан олинган. Унинг ғоялари Иван Павлов томонидан ўрганишнинг мумтоз шартланиши сифатида маълум илмий ғояларига таянади.

Дж.Уотсон ўзини-ўзи кузатиш асосида онг тузилмаларини кашф этувчи фан сифатидаги психологияни кескин танқид остига олган. У психология хулқни ўрганиши лозим деб ҳисоблаган. 1913 йилда у “Психология бихевиорист нуқтаи назаридан” номли мақолани чоп этган. Ушбу мақолада хулқ психология фанининг предмети бўлиши лозимлигига алоҳида урғу берган. Мазкур мақола шахсни ўрганишга доир психологиядаги бихевиористик йўналишга асос солди. Уотсон психология фанининг предметини кузатиш имконияти мавжуд бўлмаган онг эмас, “туғилишдан ўлимгача” бўлган одам хулқи бўлиши лозим деб ишонган. Хулқ-атвор бошқа табиий фанлари объектлари каби объектив методлар (ташқи кузатув ва эксперимент) ёрдамида тадқиқ этилиши керак. Онг – биз объектив методлар ёрдамида назар ташлашимиз имконияти мавжуд бўлмаган “қора қути” бўлгани боис психологлар мазкур ҳодисалар билан шуғулланмаслиги керак. Уотсон фикрига кўра одамлар – тажриба ҳосиласи бўлгани сабаб улар хулқи теварак муҳитни идора этиш орқали тўлиқ бошқарилиши мумкин. Мумтоз бихевиоризмнинг асосий қарашлари. Бихевиоризм предмети – одам хулқи: хоҳ ўзлаштирилган, хоҳ туғма бўлган хатти-ҳаракатлар, сўзлар, амаллардир. Хулқ, бихевиористлар қарашига кўра – унинг ёрдамида ташқи муҳитга мослашиш амалга оширилаётган, ташқи стимулга жавобан ҳар қандай реакция. Бунга ҳар қандай реакция тааллуқли: шу жумладан, вегетатив ва горманал ўзгаришлар. Бихевиористлар фикрига кўра шахс – одам ўз ҳаёти давомида ўзлаштираётган тажриба – ўрганилаётган хулқ моделлари туркумидир. Улар одам хулқини одам организмида кечаётган ички тузилмалар ва жараёнлар эмас, унинг теварак-атрофи (ижтимоий муҳит) шакллантиради деб ҳисоблайдилар. Иван Павлов ғояларига таянган ҳолда Уотсон кузатилаётган хулқ стимуллар (S) ва реакциялар (R) шаклида тавсиф этилиши мумкин дея

таъкидлаган. Уотсон оддий схема S - R кузатилаётган хулқ тавсифи учун етарли деб ҳисоблаган. Психология фанининг вазифаси – стимулларга қараб реакцияни прогнозлаш, реакцияларни кузатиш орқали улар қандай стимуллар таъсири натижасида пайдо бўлганини аниқлашдир.

Бихевиоризмнинг асосий вазифаси Уотсон нуқтаи назарига кўра – одам хулқини қуйидаги мақсадларда кузатишдир: А) айни ҳолатдаги айни стимулга (вазият) қандай реакция бўлишини кузатиш; Б) берилган айни холатдаги реакцияда, у қандай вазият томонидан пайдо бўлганини аниқлаш. Бихевиористларнинг асосий формуласи - R = f (S). Уотсон хулқдаги қуйидаги реакцияларни фарқлаган: 1) ташқи ёки ошкора ўзлаштирилган – ҳаракатли кўникмалар – пол ювиш, футбол ўйнаш ва ҳ. 2) Ботиний ёки яширин ўзлаштирилган (мушакларга доир ёки ташқи нутқ); 3) Ташқи (кўзга ташланадиган) ирсий реакциялар (кўз пирпираши, акса уриш); 4) Ботиний (яширин) ирсий реакциялар (ички секреция безлари фаолияти, юрак-қон томир тизимидаги ўзгаришлар); Уотсон организмнинг ташқи муҳитга мослашуви учун зарур туғма реакциялар унчалар кўп бўлмаганлиги боис одам хулқ-атвори таълим-тарбия ҳосиласи деб ҳисоблаган. Кўникма – индивидуал ўзлаштирилган ёки ёд олинган ҳаракатдир. Кўникмаларга эга бўлиш жараёни бихевиоризмда механик талқин этилади. Б.Ф. Скиннернинг оперант ўрганиш назарияси. Скиннер назариясининг асосий ғоялари Уотсон ғояларини тараққий ва давом эттирган олим Беррес Ф.Скиннердир (1904-1990). У необихевиоризм етакчиси саналади. Скиннер психоаналитик назарияларни ўта мавҳум, яъни тахминларга асосланган деб ҳисоблайди. Психоаналитиклар эмпирик текшириш имконияти бўлмаган интрапсихик (майллар, онгсизлик) омиллар мавжудлигини тахмин этишади. Скиннер одам хулқини уни шакллантирувчи муҳит нуқтаи-назаридан тадқиқ этилиши лозим деб ҳисоблаган. Инсоннинг

барча хатти-ҳаракатлари ва унинг хулқи муҳит таъсири билан тушунтирилади. Инсон организми Скиннер томонидан “қора туйнук” дея эътироф этилади. Унинг мазмунини (эмоциялар, мотивлар, интрапсихик зиддиятлар, майллар) объектив текшириш имконияти мавжуд бўлмаганлиги сабаб эмпирик кузатув доирасидан чиқариб ташланиши лозим дейди. Инсон хулқини объектив ва ишончли тарзда ўрганиш мумкин. Шу тарзда назария эмпирик (илмий асосланган) назарияга айланади. У хулқ-атвор тўғрисидаги фанни табиий (мақсади ўрганилаётган ҳодисани назорат қилиш ва олдиндан айтиб бериш бўлган фактларга таянган) фанлар қаторига қўшган. Хулқнинг функционал таҳлилини Скиннер хулқ-атворни тадқиқ этиш методи сифатида таклиф қилган. У хулқни ўрганишнинг энг мақбул йўли бу унинг ўтмиш ҳодисалар билан қандай муносабатда эканини аниқлаш деб ҳисоблаган. Функционал таҳлил хулқни идора этадиган ошкора хулқ (реакция) билан ташқи муҳит шарт-шароитлари (стимуллар) ўртасидаги шартланган ўзаро алоқаларни аниқлаш имкониятини беради. Функционал таҳлил хулқ- атвор билан теварак муҳит ўртасидаги сабабий-оқибатли боғланишларни кашф этади. Ташқи муҳит ўзгарувчиларини бошқариш ёрдамида (мустақил ўзгарувчи) одам хулқини (тобе ўзгарувчи) прогнозлаш ва ўлчаш мумкин. Скиннер одам хулқини йўналтирадиган ёки стимуллайдиган ўзлик ёки шахс тўғрисидаги ғояни қабул қилмаган. У хулқ-атвор индивид ичидаги (чизгилар, эҳтиёжлар, ўй-фикрлар, туйғулар) кучлар томонидан вужудга келади деган фикрдан одамзотдан ташқарида бўлган кучлар тўғрисидаги ғоя фойдасига воз кечишимиз лозим деб ҳисоблайди. Респондент ва оперант хулқ тушунчалари. Респондент хулқ – стимул тақозо қилаётган реакция. Стимул реакциядан аввал келади. Респондент хулқнинг икки кўриниши фарқланади: 1. шартли рефлектор 2. шартсиз рефлектор.

Қўллаб-қувватланиш респондент хулқ шаклланишига, респондент хулқ сақланишига масъулдир. Оперант хулқ – бу турли вазиятлар ўртасидаги алоқаларни кашф этишга қаратилган теварак олам билан фаол экспериментлар ўтказиш жараёнида организм томонидан ишлаб чиқилган хатти-ҳаракатлардир. Оперантлар – бу улар пайдо бўлишига сабаб бўладиган дастлабки стимуллар бўлмаган ихтиёрий хатти-ҳаракатлар. Агар оперант хулқ оқибатлари организмга ёқадиган бўлса, унда ушбу хулқни намоён қилиш эҳтимоли ортиб боради. Масалан, тушликка биронбир хали йўлингиз тушмаган кафега борган бўлсангиз ва улар томонидан тайёрланган таом таъбингизга ўтирган бўлса ўша жойга яна бир бор келишингиз эҳтимоли кучаяди. Скиннер ўзининг кўплаб тажрибалари асосида қуйидаги хулосаларни чиқарган: 1.Оперант хулқ ўрганиш давомида шаклланади 2. Оперант хулқ: • Синовлар ва хатолар йўли билан; • Реакцияларни ҳосил қилиш йўли билан; • Кузатув йўли билан – шаклланади. 3. Оперант хулқ пайдо бўлишига қўллаб-қувватлаш масъулдир. Қўллаб-қувватлаш — хулқдан кейин келадиган ва реакцияни кейинчалар пайдо бўлиш эҳтимолини оширадиган ҳаракатлар. Қўллаб-қувватланиш кўринишлари: 1. бирламчи - объект ёки ҳодисанинг ўзи қўллаб-қувватловчи хусусиятларга эга бўлади (таом, жинсий алоқа). 2. иккиламчи - объект ёки ҳодисалар қўллаб-қувватловчи хусусиятларга эга бўлиши учун улар бирламчи қўллаб-қувватлаш кучига эга объект ёки ҳодисалар билан муштараклашуви зарур.

Масалан: а) пул – унинг ёрдамида турли эҳтиёжларни қондириш мумкин; б) ижтимоий табиатга эга қўллаб-қувватловчилар-мақтов, лаганбардорлик, тобелик, эътибор; в) ижтимоий маъқулланиш мода – маъқулланиш предмети сифатида Яхши ўқиш – маъқулланиш предмети сифатида Скиннер қўллаб-қувватловчиларни қуйидагиларга бўлади: 1. позитив қўллаб-қувватлаш – улар мавжудлиги зарурий хулқ- атворни мустаҳкамловчи ҳар қандай стимул. Позитив қўллаб-қувватлаш бу ижобий стимулни тақдим этиш . 2. Негатив қўллаб-қувватлаш – уларни бартараф этиш зарурий хулқатворни мустаҳкамловчи ҳар қандай стимул. Негатив қўллаб-қувватлаш – бу аверсив стимулни олиб ташлаш. Шахсга доир когнитив назариялар Шахсга доир когнитив назария гуманистик мактаб вакиллари қарашларига яқин бўлсада, муҳим тафовутларга ҳам эга. Когнитив назария асосчиси деб америкалик психолог Дж.Келли (1905—1967) тилга олинади. Унинг фикрига кўра одам фақат бир нарсани - ҳаётда нима рўй берганини ва рўй бериши мумкинлигини билишни истайди. Шахс тараққиётининг асосий манбаи, Келли фикрига кўра, ижтимоий муҳит. Когнитив назария инсон хулқига интеллектуал жараёнлар таъсирига алоҳида урғу қўяди. Мазкур назарияда ҳар бир одам бўлажак ҳодисаларни олдиндан билиш имкониятини берадиган ашёлар табиати тўғрисидаги фаразларини текширувчи олимга қиёсланади. Ҳар қандай ҳодиса кўпкарра талқин этилиш имкониятига эга. Ушбу йўналишдаги асосий тушунча “конструкт” тушунчасидир (инг. construct — қурмоқ). Бу тушунча маълум билиш жараёнлар хусусиятларини (идрок, хотира, тафаккур, нутқ) қамраб олади. Конструктлар шарофати туфайли одам нафақат оламни англайди, балки шахслараро муносабатларни ҳам ўрнатади. Мазкур муносабатлар негизида ётган конструктлар шахсга доир конструктлар деб номланади

(Франселла Ф., Баннистер Д., 1987). Конструкт — бу одам ўзини ва ўзгаларни идрок этиш усулини белгилайдиган ўзига хос классификаторқолипдир. Келли нуқтаи назарига биноан, ҳар биримиз фараз қиламиз ва уни текшириб яшаймиз, бир сўз билан айтганда, хос конструктлар (классификатор) ёрдамида кўриб турган одамимиз ақлли ё ақлли эмаслиги, қобилиятли ё қобилиятсиз эканлиги ва ҳ.,ни аниқлаш муаммосини ҳал қилиш билан шуғулланади. Ҳар бир конструкт «дихотомия» (икки қутбга)га эга; «ақлли/ақлли эмас», «қобилиятли/қобилиятсиз» ва ҳ. Одам ҳодиса тавсиф этадиган эҳтимолли якунни аниқроқ ифодалайдиган дихотомик конструкт қутбини ихтиёрий равишда танлайди, яъни башорат қилиш имконини берадиган конструктдан фойдаланади. Айрим конструктлар тор доирадаги ҳодисалар тавсифини бериш учун яроқли бўлса, бошқалари кенг қўлланилиш кўламига эга. Масалан, “ақлли/аҳмоқ” конструкти об-ҳаво тавсифини беришга яроқсиз бўлса, “яхши/ёмон” конструкти турмушимизнинг барча ҳодисаларини тавсиф этиш имконини беради. Одамлар бир-биридан нафақат конструктлар миқдори билан, балки уларнинг жойлашуви билан ҳам фарқ қилишади. Онгда тезкор ўзини намоён қиладиган конструктлар динат , секинроқ намоён бўладиган конструктлар — субординат деб номланади . Масалан, кимгадир дуч келганда уни ақлли ёки аҳмоқ нуқтаи назаридан баҳолаётган бўлсангизда, бироздан сўнг меҳрибон ё жаҳлдор деб баҳолаётган бўлсангиз сизнинг “ақлли/аҳмоқ” конструктингиз динат, “эзгу/ёвуз” конструктингиз субординат саналади. Одамлар ўртасидаги дўстлик, муҳаббат ва ҳ., каби нормал муносабатлар одамлар конструктлари монанд бўлсагина вужудга келиши мумкин. Тасаввур қилиб кўринг, икки киши муваффақиятли муносабатга киришмоқчи бўлганда бирида “ахлоқли/ахлоқсиз” конструкти устивор бўлса-ю, бошқасида бундай конструктнинг ўзи бўлмаса нима рўй бериши мумкин. Конструктларга доир тизим статик (ўзгармас) ҳосила эмас, у ҳаётий тажриба таъсири остида муттасил ўзгариб туради, яъни шахс бутун ҳаёти

давомида шаклланади ва тараққий этади. Шахсда “онг” устиворлик қилади. Онгсизлик олис (субординат) конструктларга тааллуқлидир. Мазкур конструктлардан одам оламнинг идрок этилаётган ҳодисаларини талқин этишда камдан-кам фойдаланади. Келли шахс эркинлиги чекланган деб ҳисоблайди. Инсон ҳаётида давомида шаклланган конструктлар тизими чекловларга айланади. Бироқ у одам ҳаёти буткул детерминациялашган (белгиланган) деб ҳисобламаган. Ҳар қандай вазиятда одам муқобил башоратларни яратиш имкониятига эга. Ташқи олам – эзгу ҳам, ёвуз ҳам эмас – у биз миямизда қандай тасаввур қилсак – шундай. Когнитивистлар фикрига кўра одам тақдири ўз қўлидадир. Инсоннинг ички олами субъектив бўлиб, унинг ички олами унинг тасаввури ҳосиласидир ва одам ташқи оламни ўз ички олами воқелиги орқали талқин қилади. Мазкур концепциянинг устивор унсури шахсга доир конструктлардир. У ўз навбатида, икки даражалидир: 1) устивор конструктлар блоки — конструкт тизими юқорисида жойлашган 50 яқин асосий конструктлар. Одам ушбу конструктлардан бошқа одамлар билан ўзаро таъсирга кириш мақсадида кўп фойдаланади, яъни онг марказида туради. 2) периферик конструктлар блоки — қолган барча конструктлар. Ушбу конструктлар индивидуал ҳосилалар бўлгани боис бир неча юзлабдан бир неча минггача бўлиши мумкин. Шахс хусусиятлари мазкур икки блок конструктларнинг биргаликдаги ишлаш натижаси сифатида намоён бўлади. Шахсларнинг икки тоифаси фарқланади: когнитив мураккаб шахс (кўплаб конструктларга эга шахс) ва когнитив содда шахс (оз миқдордаги конструктларга эга шахс).

Когнитив жиҳатдан мураккаб шахс когнитив содда шахслардан қуйидаги сифатлари билан ажралиб туради: 1) психик саломатлиги анча дуруст; 2) стрессларни самарали бартараф этади; 3) ўзига берган баҳоси етарли даражада баланд; 4) янги вазиятларга тез мослашади. Шахсга доир конструктларни баҳолашнинг (уларнинг сифати ва миқдорини) махсус методлари мавжуд. Когнитив диссонанс Когнитив психология доирасида Фестингернинг когнитив диссонанс назарияси вужудга келган (1957). Когнитив диссонанс деганда Фестингер икки ёки ундан ортиқ когнициялар ўртасидаги зиддиятни тушунади. Когниция — муҳит, инсон ўзи ёки хулқига доир ҳар қандай билим, фикр ёки эътиқоддир. Диссонанс шахс томонидан дискомфорт (ноқулайлик) ҳолати сигари ҳис этилади, шунинг учун шахс ундан қутулишга ҳаракат қилиш орқали, ички когнитив барқарорлик ҳолатини тиклашга уринади. Ва айнан ушбу интилиш инсон хулқи ва оламга бўлган муносабатини белгилайдиган омилга айланади. Когнициялар ўртасидаги диссонанс холати бир когниция натижасида инсон тахмин қилган бошқа когниция намоён бўлмаса вужудга келади. Одам ҳамиша ички уйғунлик, консонансга эришишга интилади. Масалан, семиришга мойил одам диета сақламоқчи бўлди (X когниция), бироқ севимли шоколадидан воз кечолмайди (У когниция). Бироқ маълумки, озишга ҳаракат қилаётган одам шоколад емаслиги даркор – демакки, диссонанс пайдо бўлади. Унинг пайдо бўлиши инсонни диссонанс редукциясига, уни пасайтириш, бартараф этишга қаратилган хулқни намоён қилишга ундайди.

Фестингер фикрига кўра, бунинг учун, яъни диссонансни бартараф этишга қаратилган, одамда уч йўл мавжуд: 1) когнициялар бирини ўзгартириш (айни вазиятда — ёки шоколадни истеъмол қилишдан воз кечиш ёки диета сақламаслик); 2) диссонант муносабатларга киришаётган когнициялар аҳамиятини пасайтириш (семизлик унчалар ҳам катта камчилик эмас ёки шоколадни истеъмол қилиш вазн ортишига катта таъсир кўрсатмаслигини таъкидлаш); 3) янги когницияни қўшиш (масалан, шоколад вазн ортишига таъсир кўрсатса-да ақлий фаолиятни яхшилайди). Когнитив диссонанс мотивлаштиради, яъни уни пасайтиришга мажбурлайди, муносабатларни ўзгартиришга ундайди пировардда — хулқни ўзгартиради. Когнитив диссонанс пайдо бўлиши ва унинг бартараф этилиши билан боғлиқ икки холатни кўздан кечирсак. 1) одамнинг азалий фикрига номувофиқ бўлган вазиятдаги хулқ билан боғлиқ. Агар одам ихтиёрий (тазъйиқсиз) равишда етарлича ташқи оқловга эга бўлмаган, ўз қарашларига унчалар ҳам мувофиқ келмайдиган хулқни намоён этишни тақозо қилмайдиган бирон-бир нарсани бажаришга рози бўлса, кейинчалар унинг фикри ва эътиқоди ўша хулққа мувофиқлаштирилади. Агар, масалан, ўзининг ахлоқий қарашларига зид бўлган хулқни намоён қилишга рози бўлса, оқибатда хулқ ва ахлоқий қарашлар ўртасидаги диссонанс ахлоқийлик даражаси пасайишига олиб келади. 2) мушкул қарорни қабул қилишдан кейин пайдо бўладиган диссонанс . Мушкул қарор деб танлов заруриятини туғдираётган муқобил вариантлар ёқимлилигига кўра ўзаро яқин бўлган вазиятга айтилади. Бундай вазиятларда қарор қабул қилингандан сўнг одам қуйидаги зиддиятлар натижаси бўлган когнитив диссонансни ҳис этади: танланган вариантнинг салбий жиҳатлари, рад этилган вариантнинг эса ижобий жиҳатлари мавжуд бўлади. Қабул қилинган қарор қисман яхши эмас, бироқ у қабул қилиниб

бўлинган. Инкор этилган вариантнинг яхши томонлари мавжуд, бироқ у рад этилиб бўлган. Экспериментал тадқиқотлар шуни кўрсатдики: оғир қарор қабул қилингандан сўнг вақт ўтиши билан танланган қарорнинг ижобий жиҳатлари ортиб инкор этилган қарорнинг ижобий жиҳатларини субъектив ёқимлилиги пасаяди. Одам шу йўсинда когнитив диссонансдан қутулади: у қабул қилган қарори инкор этилган қарордан кўра анча яхши бўлганлигига ўзини ишонтиради. Хулоса қилиш мумкинки, мушкул қарорлар танланган қарорга мувофиқ хулқни намоён қилиш эҳтимолини оширади. Демак, когнитив назарияга биноан, шахс – одамнинг шахсий тажрибаси қайта ишланадиган (идрок этилаётган ва талқин қилинаётган) шахсга доир конструкцияларнинг махсус уюштирилган тизимидир. Мазкур ёндашув нуқтаи назаридан шахс тузилмаси индивидуал жиҳатдан бетакрор конструктларнинг ўзига хос иерархияси сифатида тушунилади.

Адабиётлар: 1. Сайидаҳмедов Н. Педагогик маҳорат ва педагогик технология. – Т.: ОПИ, 2003. 2. Султонова Г.А. Педагогик маҳорат. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2005. 3. Маркова А.К. Психология профессионализма. – М.: Знание, 1996. 4. Муслимов Н.А. Бўлажак касб таълими педагогларини касбий шакллантириш / Монография. – Т.: Фан, 2004. 5. Муслимов Н.А., ва бошқалар. Касб таълими педагог-ларининг касбий компетентлигини шакллантириш технологияси/ Монография. – Т.: “Фан ва технология” нашриѐти, 2013. 6. Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Ҳ., Сайфуров Д.М., Тўраев А.Б. Педагогик компетентлик ва креативлик асослари – Тошкент, 2015. 7. М.М. Ахмеджанов, Б.Қ.Хўжаев, З.Д. Ҳасанова. Педагогик маҳорат- Бухоро Давлат университети, 2014 8. З. Т. Нишонова. Психологик хизмат.- Низомий номидаги ТДПУ,2005

Похожие

Шахснинг индивидуал хусусиятлари

Шахснинг психологик структураси. Шахснинг ички ва ташқи фаоллиги

Спортчи шахснинг психологик хусусиятлари

Шахснинг ривожланиши, тарбияси ва ижтимоийлашуви

Турли тараққиёт даврларида шахснинг ривожланиши