Talabalar mustaqil ishlarini boshqarish

Talabalar mustaqil ishlarini boshqarish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86 KB

Talabalar mustaqil ishlarini boshqarish Talabalarni adabiyotlar bilan mustaqil ishlash mahoratlari ta'lim jarayonida shakllanadi. Awalgi bobda biz o'quvchi o'quv faolligini o'rganib, rivojlanib borishi o'z-o'zini shakllantirishga, o'z e'tiborirnizni qaratdik. Bunga talabalarning ftkrlashlarini faollashtirishga mo'ljal-langan, ularda berilgan yuqorida bayon etilgan barcha topshiriqlar (savol va topshiriqlar) xizmat qiladi. Asosiysi o'quvchi shaxsining ilmiy va hayotiy muammolarini tushunish qobiliyatini egallab o'zini- o'zi yaratadi. Talabani mustaqil o'qishga o'rgatish psixologiyani o'qitish metodikasining muhim masalalardan biridir. Psixologiya va uni tashkil etuvchi boshqa o'quv fanlari gumanitar yo'nalishdagi boshqa fanlari kabi uxminan bir xil o'rganiladi. Lekin uning o'ziga xos xususiyatlari ham mavjud boiib uni hisobga olmaslik mumkin. U maqsadlari, masalalari, mazmunidir. Psixologiyani o'rgatishning maqsadi-insonni tushunishi u kim bo'lishidan qat'iy nazar u bilan to'g'ri o'zaro aiuqMr.r olib borishga qaratilgan bo'lsa, unda nazariy (kitobdan) qoidalarini bilish oliy o'quv yurtida bo'lajak mutaxassisni o'qitishning yakuniy maqsadi bo'lmay, balki faqat unga ergashish vositasi hisoblanadi. Asosiy maqsad -mavjud odamlar psixologiyasini bilish mahoratidir. Rivojlantiruvchi o'qitish yordamida talabada nazariy fikrlash mahoratini shakllanadi va bu orqali kitobdan o'quv materiallarini yodlash, mexanik eslab qolishni yo'qotish, talabaning mustaqil o'quv faoliyatini to'g'ri yondashilgan holda tashkil qilinishi. Bu adabiyotlami o'qiganda ma'ruza tinglaganda talaba olgan ma'ruzalarini doim odamlaming hayotiy xulqlarini shaxsiy fikrlari, sezgi hissiyotlari bilan xayolan taqqoslashi ulami tanqidiy tahlil qilishi va yangi ilmiy nuqtai nazardan kelib chiqqan holda baholashlarini anglatadi. Bu o'rganilayotgan materialda talaba nazariyani yodlab olmasdan balki, uning yordamida hayotiy hodisalarni tahlil qilib unga yanada yaxshi o'qishga yordam

beruvchi, fikrlashni rivojlanishini anglatadi. Faqat shu yo'l bilangina psixologiyani fan sifatida umuman har qanday boshqa fan kabi o'zlashtirishi mumkin. Biroq ko'plab boshqa fanlarga qaraganda psixologiyani ustunlik tomonlari mavjuddir. Jumladan, ilmiy bilimlami amaliy qo'llash sohasi shuningdek, amaliy material sifatida qo'l ostidagi odatlar va boshqalar. Ko'rsatilgan maqsadlarga talabalar erishishlari uchun o'qituvcbi tomonidan quyidagi masalalar hal qilinishi lozim. 1. Talabada fanni chuqur o'rganishga turtki bo'luvchi omilni shakllantirish va shu orqali u quyidagilarni hal etishi lozim. «Psixologiya menga nima uchun kerak bo'ladi?», «Nima uchun psixologiyani o'rganish kerak?». Agarda «diplom», «obro'» uchun bo'Igan bo'lsa, unda talabada fanni o'rganish uchun sabab o'z- o'zidan mavjud uni hali takomillashtirish kerakligini tushuntirishdir. Ana shu masala o'qituvchi uchun eng birinchi va bilish uchun eng muhim vazifadir. Uni qanday qilib hal etish kerak? Talabaga odamlar psixologiyasini bilish hayotda unga shaxsan qachon, qaerda va nima uchun kerak bo'lib qolishini tushuntirib berish va hakozo. Bunga psixologiyani fan sifatida predmeti va vazifalarini ochib beruvchi maqsad birinchi ma'ruzadayoq amalga oshiriladi. Ma'ruzada psixologiya inson hayoti uchun muhim ahamiyatga ega ekanligi, shaxs kamolga yetar ekan insonlar jamoasiga ehtiyoj sezadi, shunday ekati ularni psixologiyasini bilish kelajakdagi faoliyatlari uchun kerakligini anglatgan holda qiziqtirishi kerak. Fanni o'rgatish jarayonida zaruf ekanligini tushuntirish chuqurlashtirilib boriladi va natijada, psixologiyaga nisbatan qiziqishga aylanadi. Ana shu o'quv faoliyatida amaiiy sabab ilmiy psixologik bilimlarni egallab olishning shaxsiy mazmunini anglab yetishga asoslangan, o'rganishga nisbatan qiziqishi haqiqatda takomillashganini anglatadi. Ma'ruzalar va kitoblardan olingan bilimlarni o'zlashtirish uchun hayotiy psixologik hodisalami, psixologik bilimlar asosida tushuntirishga intilib ularni hayotiy psbcologik hodisalar bilan solishtirish kerakligini talabalarga tushuntirish lozim. Bu masalani hal etishda ma'ruzalarda o'qituvchi tahiil qiladigan adabiyotlardan keltiriladigan rnisollar hamda amaiiy mashg'ulotiarda, seminarlarda

muhokama etiladigan amaiiy topshiriqlar (psixologiya o'quv masalalari) yoki psixologiya fanlar bo'yicha yozma nazorat ishlar mazmunini tashkil etuvchi amaiiy topshiriqlar yordam beradi. Ilmiy qoidalarni hayotiy hodisalarga bunday taqqosiash odamlami psixologiyaga o'rgatish demakdir. Kundalik hayotiy hodisalami psixologik nuqtayi nazaridan o'rganish har qanday sharoitda ham inson bilan to'g'ri munosabatlar qurish uchun uni tushunish, o'rganishni anglatadi. Odamlarga rahbarlik qilish boshqa odamga bo'ysinish o'qitish va tarbiyalash shu bilan bir vaqtda munosabatlar uchun qulay psixologik muhitni yaratishdan iborat. Adabiyotlarni mustaqil o'rganishda talaba uchun quyidagi shior harakatlarga chorlovchi doimiy ko'rsatma bo'lishi kerak. Hayotiy hodisalami psixologik tahiil qilishdan (tadqiqotlaridan) olinadigan barcha xulosalami albatta yozib borish lozim. Bunday yozuvlarni amalga oshirib borish an'anaviy o'qitishda (maktablar oliy o'quv yurtlarida) ko'pincha kitobdagi mavjud narsalami ko'chirib yozib olishdan iborat bo'Igan konspektlar yozib borish bo'ladi. Ammo kitobdan biror fikr keltirilsa, unda darhol sharhlashi ham kerak. Talaba yozib olingan qoidalami hayotiy tushunishini aks ettiruvchi shaxsiy fikrlarini yozib borishi shart. Bu uning fanni egallab borishini haqiqatdan mustaqil ekanini anglatadi. Ko'rsatilgan masalalar hal etilganda talaba faqatgina ma'ruza tinglagani emas, balki uning mazmunini tushungan holda kitobni faqat o'qib chiqish emas, uning mazmun-mohiyatini anglab yetishi, psixologik tahiil qilishga, olgan bilimlari asosida odamlar xulqini baholay oladigan va ilmiy bihmlaridan o'zining kundalik amaliyotda foydalanishga tayyor bo'lib chiqadi. Oliy o'quv yurtida o'qitish talabalarning sessiyalar oralig'ida o'zi mustaqil bilim olishini to'g'ri tashkil etishga bog'liq bo'ladi. Mustaqil bilim olish tartib, kitob o'qishga, navbatdagi vaqtinchalik tadbirga aylanmasligi uchun (talaba yarim yilda oldiga sessiya oldidan esa kitob o'qishga kirishadi) unga bu ishni doimiy amai qiladigan tizimga aylantirishga yordam berishi kerak. Ma'lumki, fanni o'rganish masalani hal etishga sun'iy majburlash emas, yaxlit yondashish, mazmuni bo'yicha va bajarilishi yuzasidan mustaqil bo'lishni talab etadi. Alohida masalalarni o'rganish, qandaydir bir xususiy va bunda rasmiy

bo'Igan ma'ruzalarga erishish (misol uchun nazorat ishlarini o'z vaqtida bajarilganligi haqida «hisobot» berishi) kabi o'rganish tuziUsh elementlarining barchasi bir-biri bilan tabiiy bog'Uq bo'lishi hamda bir biridan ajralgan holda to'la o'zlashtirilishi mumkin bo'lmagan fanni qandaydir tizim sharoitida mazmunini o'zlashtirishiga imkon bermaydi. Biror narsani eslab qola olsa ham baribir buni chuqur bilib boimaydi va shaxsning ijtimoiy xulqi ilmiy boshqamvchisi bo'lib xizmat qila olmaydi. Agarda talaba alohida bir masalani hal etishga kirishsa (misol uchun referat yozish bo'yicha ishlarni bajarishga), lekin bu masalani to'la hal etishi uchun ilmiy asoslarini hali o'zlashtirmagan bo'lsa, u asosiy maqsadga erishishida mavjud odamlar xulqini tushunishga imkon beradigan ilmiy bilimlarni egallash yo'lida o'ziga sun'iy tasdiqlarni yaratadi. Shuning uchun muhit talabaning o'quv dasturi alohida qoliplari bo'yicha hisobotlari emas, fanni qadamma-qadam kompleks o'rganishi bir vaqtning o'zida o'zlashtirib olish va uni barcha alohida o'quv masalalarini hal etishga qo'llash hisoblanadi. Mana shu dialektikadir: talaba aniq bir masalani hal etib fanni o'rganadi, o'rganish esa keyingi hamma o'quv (nazariy va amaiiy) masalalami to'g'ri hal etishga qodir bo'lib qoladi. Bunga faqatgina fanni o'qitishga xususan talabaning mustaqil bilim olishini tashkil etishga kompleks va sistemali yondashish yordamidagina erishish murnkin. Mustaqil ishlashga kompleks yondashishni talaba qanday amalga oshirishi mumkin. Asosiysi talaba darslik va boshqa adabiyotlarni o'qiyotganida ma'ruzalarda olgan axborotlarga tayanishi kerak. Bir manbadan o'qiganlarini boshqa manbadan olgan axborotlari bilan solishtirishi, olgan bilimlarini to'ldirib va aniqlashtirib borishi kerak. Ularni o'z navbatida hayotiy hodisalar odamlarda va shu jumladan o'zida hali kuzatiladigan haqiqiy psixik hodisalar bilan solishtirilishi kerak. Shunday qilib, ma'ruzada nazariy adabiyotlarga ulardan amaliyotga o'tish hodisasi yuz beradi. Bu esa o'quvchining ongida mavjud bo'lmagan bilimlarni egallab oladi, ya'ni o'zlashtirish jarayoni ketadi. Ilmiy adabiyotlardagi bilimiar talabani odamlar psixologiyasini o'rganish bo'yicha amaliy analitik amallarai bajargani uchun olgan

bilimlardan foydalanishga o'rganib olgandagina o'zlashtirilgan deb hisoblash mumkin. Shunday qilib, talaba tomonidan fanni o'zlashtirilishi faqat uning mazmunini yaxshi bilish bilan emas, balki yana bu bilimlarini amaliy vaziyatlarda qo'llashni bilishini anglatadi. Mustaqil bilim olish tizim sifatida o'z tuzilishlariga ega. Talaba bu tuzilishning barcha elementlaridan to'la foydalanish muhimdir. Shuni ham hisobga olish kerakki, har qanday talaba ham o'qituvchiga maslahat so'rab murojaat etavermaydi. Tajribalardan ko'rinadiki talabalar hatto konsultatsiyalar olish uchun navbatchi o'qituvchilar bilan uchrashuvga ham kelmaydilar. O'quv materialini o'zlashtirishda qiyin nazariy masalani tushunib olish uchun zarur bo'lgan jiddiy vaziyatda talaba birinchi navbatda o'ziga o'zining o'quv o'rganish faoliyatini qurish mahoratiga tayanadi. Lekin nima bo'lishidan qat'iy nazar baribir birinchi kurs talabasi hali o'qishni bilmaydi. Mustaqil bilim olish mahoratiga tezda o'rganib olishi uchun unga ishlash metodlari va usullarining ba'zilaridan foydalanishga yordam beradi. Bu metodlarni ko'rib chiqish uchun mustaqil ishlashni tashkil etuvchi qismlariga ajratib chiqamiz: — ma'ruza konspektlarini o'qish; — o'quv va ilmiy adabiyotlarni o'qish sharhlash va konspekt tuzish; — imtihonlarga (sinovlarga) tayyorlanish. Ma'ruzalar konspektlarini o'qish bir necha maqsadlarga ega: Birinchisi, ma'ruzalarda nimalar haqida gapirilgantigini esga olish; ikkinchisi, talabaning ishlarini ma'ruzalarda eshitganliklarini tushunishini mustahkamlovchi va guruhlashtiruvchi hayotiy misollar va fikrlar bilan to'ldirish; uchinchisi, qisqacha ma'ruzani to'la ochib berishi mumkin bo'lmagan, lekin qandaydir hujjatlar va adabiyotlarni o'qish paytida talabalar alohida e'tibor berishlari kerak bo'lgan ma'lumotlarni darslikdan o'qib olish. Bu holatda ma'ruzalar konspektlari keyingi ishlari uchun o'ziga xos yo'l ko'rsatuvchi, yo'naltiruvchi bo'lib xizmat qiladi. Ma'ruzalarda faqatgina ko'rsatib o'tilgan, lekin ochib berilmagan masalalarni yaxshiroq va to'laroq tushunib olishga

yordam beradi. Bu yerda u yoki bu psixologik hodisalarni tushuntirish uchun hayotiy metodlarni tanlab olish muhimdir, chunki talabaning hayotiy kuzatishlariga mos keladigan misolni tanlab olishda o'ylash jarayonining o'zi ushbu mavjud muammo yoki mavzuni hayotga mos ravishda o'zlashtirish bo'yicha fikrlash faoliyati nazariyani amaliyotda qoilashga birinchi urinish hisoblanadi. 2. Darslik bilan ishlash va psixologiya bo'yicha ilmiy adabiyotlarni o'rganish. Darslik o'quv adabiyotining asosiy va muhim turi hisoblanadi. Unda material ushbu fanning yutuqlari zamon rejasida va talaba tushunadigan tilda tizimli bayon etiladi. O'quv adabiyotining asosiy turi sifatida darslikning o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat. Birinchidan, darslik ilmiy o'quv fani bo'yicha qisqartirilgan ko'rinishda butun asosiy materiallardan iborat. Bunga ushbu fanning barcha asosiy tushuncha va kategoriyalari kerakli ifodalar (differensiyalari) bilan kiritiladi, zarur bo'lganda fanda tushunchaning shakllanishi qisqa tarixi bilan beriladi. Bu ko'pincha fanning o'zini rivojlanish mantiqi va holatini tushunish uning mazmuniga bog'liq bo'lgan umumiy asosini tashkil etuvchi kategoriyalari bo'yicha bo'ladi. Ikkinchidan, darslik asosiy ilmiy kategoriyalarning mazmunini ulaming muhim o'zaro bog'hqliklarida va o'zaro aloqadorliklarida bir-biriga bo'ysunilishini bayon etadi. Bu yerda yanada kengroq tushuncha va kategoriyalar va tor doiralardagilarni (tor xususiy, alohida) o'z ichiga oladi va ular ifoda etiladigan predmet va hodisalarni o'rganish uchun metodologik asos bo'lib xizmat qiladi. Uchinchidan, darslik bilan bir vaqtda o'quv fanining butun ilmiy mazmunini to'la ochib berishi mumkin deb bo'lmaydi, balki asosiy yo'nalishni ko'rsatadi. Undan foydalanib fanni yanada keng va chuqurroq o'rganiladi. Darslik shu mazmunda hodisalarga ushbu fanda beriladigan tushuntirishiarga yanada chuqurroq kirib borishga yo'l ko'rsatuvchi bo'lib xizmat qiladi. Bu aytilgan gaplarning barchasi albatta har qanday o'qituvchi uchun taalluqlidir, lekin shunga qaramasdan o'qituvchining faoliyatida va talabaning o'quv faoliyatidagi roli haqida yana bir bor o'ylab ko'rish foydali boiadi. O'qituvchi

va talaba tomonidan rolini baholash nuqtayi nazarlaridan bir xil emas. ba'zida esa qarama-qarshi jarayon sifatida e'tirof etadilar. Ko'pchilik talabalar darslikka ortiqcha baho beradilar. Uni bilishlarning yagona manbayi deb hisoblaydilar. Shuning uchun ma'ruzalarni yozib bormaydilar, imtihon topshirish uchun hamma narsa bor deb kitobga ishonadilar. Boshqa talabalar bilim olishning asosiy manbayi ma'ruza materiallari ya'ni boshqa darsliklardan olingan ma'lumotlar bilan to'ldirilgan va rivojlantirilgan ma'nizalar deb hisoblaydilar. Ular ilmiy haqiqatni boshqa joylardan izlamaydilar. Xususan, ilmiy psixologik bilimlar dastlabki manbayi hisoblangan tavsiya etilgan ilmiy adabiyotlardan foydalanmaydilar. Ular darslik yuqori baholab uning asosida imtihon topshirishga erishilayotgan ekan uni fan bo'yicha yetarli manba sifatida hisoblab xato qiladilar. Lekin shuni ham aytish kerakki, talaba psixologlarning bir qismi bo'lajak kasbiy faoliyatida foydali bo'ladigan ilmiy bilimlar sohasi sifatida psixologiya bilan jiddty qiziqadilar va iloji boricha ko'proq maxsus psixologik adabiyotlarni o'qishga harakat qiladilar. Shunday qilib, talabalarning bahoiashlari bo'yicha-darslik bu deyarli barchasi ilmiy bilimlarni mujassamlashtiradi va ular ko'proq unga ishonib munosabatda bo'ladilar. O'qutuvchi nuqtayi-nazaridan darslik albatta butun fan emas, balki bu birinchi pog'onadir. Darslikdan faqatgina ilmiy psixologiya bilan jiddiy shug'ullanishdan boshlanadi, ya'ni uni haqiqiy egallash, psixologiya bo'yicha maxsus ilmiy adabiyotlarni chuqur to'Ia va qiziqib o'rgangandagina mumkin bo'ladi. Lekin majburiy va ilmiy bilimlarning boshlang'ich manbayi sifatida va faqatgina darslik orqali o'rgarulishi zarur bo'lgan talabalarga «katta fan» yo'lini ko'rsatuvchi sifatida zarurdir. Ammo talabaning o'quv faoliyatida darslikni o'rni va o'zining bunday tushunishda alohida pedagogik ishlarni talab etadi. Psixologiyani o'qitish metodikasi ana shu haqida fikr ilgari surilishi mumkin. Bu yerda fikr nima haqida borishi mumkin. Birinchi navb *da birinchi kurs boshlanishida darslik mazmunini olim-psixologlarning narariy va amaliy ishlari mazmunini funksional bog'liqligini ko'rsatish, bilan psixologik adabiyotlarni

mustaqil o'rganish metodlari va usullari haqida talabalar bilan maxsus mashg'ulot o'tkazish zarurligidan iborat. Bunday mashg'ulotlardan maqsad psixologik munosabatlar bilan inson qalbi sirlarini tushuntiruvchi nozik va aqliy tajribalar bilan qiziqtirishdir. Talabalarda psixik hodisalar haqida o'zlari o'qib chiqishi va tushunib olish, mustahkamlash istagini uyg'otishdan iborat. Ular ilmiy psixologik adabiyotlardan juda ko'piab qizqarli va foydali ma'lumotiarni olish mumkinligini tushunganlarida faqat darslik va ma'ruzalar bilangina cheklanmaydilar. Bunday maxsus mashg'ulotlardan tashqari doim ma'ruza yoki guruhiy mashg'ulotlarida darslikda qisqa bayon etilgan bilimlarni nazariy holda olishning ilmiy asarlarida yangi to'la va juda tushunarli qilib ochib ko'rsatilishini namoyon etib berishi kerak. Agar darslikning mazmuni bilan unga mashg'ulotlarining dastlabki manbayi bo'lgan ilmiy kitoblar va maqolalar o'rtasida bog'liqlikni doimiy tekshirib kelinsa, unda darslikning fandagi yo'l ko'rsatuvchi sifatidagi obro'si o'sib boradi. Psixologiya o'qitish metodikasi bilan bog'liqlikda darslik haqida aytilishi kerak bo'lgan asosiy fikrlar bu birinchi kurs talabasining darslikni o'zi bilan ishlash metodikasi bilan tanishtirish; uni qanday o'qish kerak, yodlab olish va takrorlashga o'rganib qolmasligi zarurdir. Talabaning darslik bilan ishlash metodikasiga o'qitish uchun bir tomondan radikal, lekin amaliy vosita mayjud. Darslik matnini o'rganishga o'quv topshirig'i asosiy hisoblanadi. (N.G.Danri tomonidan o'z vaqtida «mantiqiy topshiriq» deb atalgan). Bunday topshiriq juda oddiy tuziladi: darslik matnni o'qib borib, o'qituvchi, talaba, o'quvchi ham uning mazmunini anglab yetishi, o'qituvchining mulohazalarini mantiqiy tushunishi, demak fanning o'zini mantiqiy fikrlashni talab etuvchi savollami ifoda etadi. Topshiriqning savollari darslik chegarasidan chiqish va darhol dastlabki manba kitobga murojaat etishga ham mo'ljallangan bo'lishi mumkin. Fikrimizni misollar asosida davom ettiramiz. RS.Nemovning darsligida birinchi kitobida quyidagilar ifodalab berilgan. «Psixik jarayonlar idrok etish diqqat, tasawur, xotira, fikrlash, nutq har qanday inson faoliyatining muhim komponentlari kabi ishtirok etadi» va muallif tomonidan ular «faoliyat va bilish

jarayonlari psixologiyasi» nomli bo'limiga kiritilgan. AV.Petrovskiy rahbarligi ostidagi «Umumiy psixologiya» darsligida (1976) idrok etish jarayonlari shaxs psixologiyasiga taalluqli sifatida qaraladi va «shaxsning idrok etish» nomli bo'limiga kiritilgan. Ikkala matnni o'rganib chiqing va savolga javob bering: nima uchun bir vaqtda jarayonlar faoliyat psixologiyasida, boshqa vaziyatda esa shaxs psixologiyasida o'rganiladi. Psixologiyada mayjud bo'lgan faoliyatli va shaxsiy yondashishlarni hisobga olib, ushbu holatda bu variantlarning qaysi biri sizning fikringizga to'g'riroq bo'ladi. Balki ikkita yondashish ham bir xilda to'g'ridir, (boshqa manbalarga qarang) o'z javobingizni asoslab bering. «Shaxs psixologiya»si bo'limida turli muammolar shaxsning xislat va xususiyatlari doir bilimlarni o'rganadilar. Misol uchun R.S.Nemov Psixologiya nomli kitobida hatto oltitasini ya'ni qobiliyat, xarakter, iroda, his-hayajon, motivatsiya hisoblab chiqadi. «Umumiy psixologiya» AV.Petrovskiy rahbarligida darsligida ular faqatgina uchta temperament, xarakter, qobiliyat bu yerda motivatsiya ham shaxs xususiyatlariga kiritilgan, lekin faqat uning foaliyati bilan bog'liqlikda iroda va his-hayajonlari, sezgilarni esa faoliyat xususiyatlariga kiritilgan. Bu ikki variantning qaysi birini siz to'g'ri deb hisoblaysiz. Balki ular asosida yangi loyihani yaratish mumkinligi haqida sizda fikr bordir. Bu savollarni yanada to'laroq o'rganib chiqish uchun boshqa adabiyotlami diqqat bilan o'qib chiqing. AN.Leontevning «Faoliyat, ong, shaxs» A.G.Aslomovning «Shaxs psixologiyasi» (M. 1990) monografiyalari bilan tanishib chiqing. R.S.Nemovning Psixologiya darsligidagi xotira fikrlash yoki nutq haqidagi boblarini diqqat bilan o'qib chiqing va savollarga javob bering: a) ko'pchilik tadqiqotchilar xotira qonuniyatlarini o'rganlar va ular asosan yaxshi ma'lumotdir, lekin nima uchun yod olisji o'qitish uchun yetarli emas deb hisoblanadi. Agarda yod olish zararli boisa, unda nima uchun xotira qonuniyatlarini o'rganish kerak; b) «Nutqsiz fikrlash» jarayoni bo'lishi mumkinmi? Nima uchun? Mumkin bo'lsa unda misol keltiring;

d) fikrlash va nutq, nutq bu fikrni tashqi ifodasi yoki «baland ovoz» (yozma bayon etilgan fikr - bu ham nutqdir). Insonning hayotda bir fikr bo'lib, u boshqa narsa haqida gapirishini siz qanday tushunasiz? Shunday holatlarda nutqning fikrlash bilan bog'liqligi namoyon bo'lishini va nutqda hali 'fikrda bo'lmagan narsa bo'lmasligini yoki nimani o'ylasa o'sha haqida fikr yuritishni isbotlab bering. Darsliftii o'qish - mustaqil bilim olishning muhim qismidir. Agarda ba'zi talabalar bu ishni yagona kerak bo'lgan ish deb hisoblashlari uchun o'quv yurtlari amaliyotida uchraydigan talabalar bilimlariga rasmiyatchilik munosabati oqibatida yuzaga kelgan yanglishish hisoblanadi. Mustaqil bilim olishda darslikning o'rni muhim lekin, barchasi ham emas, u fanni o'rganishda darslikning kerakli vazifalari bilan cheklanganligidir. Darslikning asosiy vazifasi o'quv fani dasturiga binoan o'zlashtirish kerak bo'lgan bilim, malaka va ko'nikmalar tizimiga o'quvchini (talabani) yo'naltirishdir. Darslikda ushbu fanning mazmunini tashkil etuvchi ilmiy qoidalami chuqurligi va amaliyligi bilan yo'naltirmaydi, balki fanning asosiy tushunchalari va kategoriyalarini ko'rsatadi. Ularning paydo bo'lishi va ilmiy fanda foydalanishi tarixi haqida hamda atrof-dunyoni tushuntirish uchun ularni ahamiyati haqida qisqacha ma'lumotlar beradi. Ayniqsa ushbu ilmiy sohada mutaxassis bo'luvchi talaba, misol uchun bo'lajak muttaxassislik mazmunini tushunish juda zarur, lekin bu diradagi bilimlar yetarli emasligi bilan belgilanadi. U darslikdan eng qisqa va eng kerakli ma'lumotlarni olgandan so'ng uning ilmiy qoidalarini yanada chuqurroq o'rganishi va o'zlashtirishi talab etiladi. Bu ilmiy qoidalarni chuqur o'rganish esa birinchi manbalarni psixologiya muammolarini o'rgatuvchi, psixikaning faolligini qonun va qonuniyatlarini aniqlovchi olim-psixologlarning asarlaridan o'rganish mumkindir. Darslik talabani ma'lum ilmiy yo'nalishlarda asosiy maktablarning nomlari va ularning mualliflarini ko'rsatuvchi yo'lboshlovchi sifatida xizmat qiladi. Darslikning ikkinchi vazifasi ushbu fan bo'yicha majburiy bilimlar doirasining belgilab berilishi hisoblanadi. Ularning kelib chiqishini chuqur ochib berish va to'la isbotlashga harakat qilmaydi. Talabaning vazifasi tavsiya etilgan

ilmiy adabiyotlardan o'zi tushunib olishi va darslikda yo'q narsani bilib olishi uchun ularni ma'lumot sifatida qabul qilishdir. Boshqacha qilib aytganda darslik agarda shartli ravishda gapiradigan bo'lsak, uning chuqurligi bo'yicha emas «kengligi» bo'yicha o'quv fani muammosida aniq yo'lni ko'rsatadi. Darslik yodlab olish uchun mo'ljallangan emas, lekin masalalarni qisqacha bayon etilishi sababli u yoki bu bo'lim va paragraf, tushuncha yoki kategoriyalarni oxirigacha tushunmay esda olib qolinadi. Mantiqsiz yodlab olmaslik uchun matn bo'yicha konspekt tuzish davomida daftari chetida qaysi tushuncha oxirigacha tushunarli bo'lmay qolganining belgilab borishi kerak. Bunday yozuvlarni amalga oshirib borish rasmiyatchilik emas, chunki bilimlarni o'zlashtirish, psixologik qonuniyatlar nuqtayi nazaridan u fikrlash amallaridan iborat bo'ladi, bu yerda fikrlash amallarining hatto uchtasi mavjud: o'ylash, xulosa chiqarish, fikrlash o'qiganlarini tushunib olish uchun mavjud bilimlari yetarh emas, degan xulosa va nihoyat tushunmagan savolga albatta javob topishlik fikri bilan yozib borish asosida o'zlashtirishga yo'l esa ma'lumki fikrlash orqah boradi. Shunday qilib darslik talabaning ma'ruzada olingan bilimlarini chuqurlashtirib, ravshan-lashtirib boradi va bir vaqtning o'zida o'rganilayotgan masaialarda tavsiya etilgan adabiyotlardan o'rganishga undaydi. Shu bilan birga asosiy qoidani esdan chiqarish kerak emas, yangi ilmiy tushunchalar bilan tanishayotgan hollarda ular hayotda nimani anglashini tushunib olish uchun ularga mos faktlarni atrofdagi odamlar psixikasidan izlash va topish kerak. Talaba tomonidan darslikni to'g'ri o'qib borish yanada to'laroq ilmiy asosda axborotlarni tavsiya etilgan adabiyotlardan izlashga yo'naltirish kerak. Darslikning bunday yo'naltiruvchi ta'sir ko'rsatishi faqatgina adabiyotlarning keyingi o'rganishlariga sabab bo'lib qolmay, balki, bunday o'rganishning yo'naltiruvchi asosi bo'lib xizmat qiladi. Tavsiya etilgan ilmiy adabiyotlami o'qish bu fanni haqiqiy o'zlashtirishni ta'minlovchi talabaning mustaqil o'qish tizimining asosiy tashkiliy qismidir, bo'lajak kasbiy ishlariga mustahkam ilmiy asos yaratadi. Albatta, o'qish deganda uni oddiy tushunilmaydi. Ilmiy adabiyotlarni o'qish har doim ham badiiy

adabiyotlarni o'qishdan qiyinroqdir. Undagi turmush ko'rinishlari obrazlari ko'pincha to'la asoslarsiz, chunki fan sifatidagi mutaxassislarning barchasi tushunarli aniq qilib ilmiy xulosalar beriladi. Misol uchun psixologiyaning dastlabki katcgoriyasi, predmeti, faoliyati hisoblanadi. Ma'lumki bu qoidani umumiy tanlanishi bilan birga uning mazmuni ko'pincha turlicha ko'rinishda bo'ladi. Bu kategoriyani tushunish qandayligi ko'rsatilgan. Keltirilgan fikrlardan birinchi kurs talabasiga albatta gap nima haqida borayotganini tushunib olish qiyindir. «Ma'lum» deganda biz birinchi kurs talabalarini emas olim psixologlarni nazarda tutib aytamiz, lekin turlicha tushuniladi deganimiz ular to'g'risidadir lekin, bu erda gap psixologik fanning boshlang'ich kategoriyasi sifatida predmeti, faoliyati haqida bormoqda, bu to'g'risida talaba bilishi lozim. Ammo bu parchadan ko'rinib turibdiki, ilmiy kitobni o'qishning o'zi aytilgan fikrning mazmunini tushunish uchun yetarli emas. Bunday holatlarrda o'qituvchi yordam berishi kerak, u talabaning ongida asosiy ilmiy tushunchalami shakllantirishi va ulami ma'ruzalarda amaliy mashg'ulotlar va konsultatsiyalarda amalga oshiradi. Talaba kitobni o'rganayotganda u albatta bir alohida muhim kerakli fikrni o'qishda to'xtatib, aytilgan iboraning mazmunini tushuntirmay betlar va bo'Iimlardan izlab topishga harakat qilmay o'qishda davom etaveradi, lekin ilmiy qoidani tushunib olish uchun u baribir ko'p urinishi kerak bo'ladi. Bundan tashqari, adabiyotni jiddiy o'qiganda kursning navbatdagi mavzularini tushunishga uning intellektual tayyorgarligi bo'Iishi ilmiy asar muallifi fikrlaridan nazariy tushunchalarini bilishi lozim. Ilmiy adabiyotlarni o'rganish uslubi bo'yicha bir necha eslatmalar: Birinchidan, talabaga adabiyotlarni o'rganishda kitob orqasidan kitob o'qish kerak emasligi, balki g'oyaning va nazariyalar bir boshqa tamoyiliga asoslanishlari lozim. Ikkinchi tomondan kitobda bayon etilgan ilmiy g'oya rivojlantirilishi, ravshanlantirishi boshqasida aniqlashtirilishidan iborat. Uchinchisida, esa asosli tanqid qilinishi, to'rtinchidan kitobda esa yanada asosli isbotlanib berilishi mumkin.

Talaba o'qituvchidan nazariyaning rivpjlanishi haqida bilishi juda muhim chunki, bir vaqtda bir joyda bir ma'lumotlar boshqa joyda boshqa vaqtda o'sha ma'lumotlar ko'pincha tekshirilishi va aniqlanishi yoki rad etilishi mumkin. Ilmiy xulosalarni tasdiqlash, rad etish ham fanning rivojlanishi uchun bir xilda foydalidir. Talaba esa bu rivojlanishni tushunishida foydalidir. Barcha hollarda ham turli manbalar bo'yicha muammolarai o'rganish fanni chuqur haqiqiy professional o'zlashtirish garovidir. Ikkinchidan, adabiyotlarni o'rganish, mustaqil bilim olish butun tizimni bir elementi hisoblanib, tizimining boshqa elementlari bilan ma'ruza materiallarini o'rganish darsliklami o'qish va talabalarning keyingi ishlari bilan (nazorat yoki kurs ishlarini yozish imtihonlarga tayyorlanish) uzviy bog'liq bo'Iishi mumkin. Shu yerda aytilganlarga quyidagilami qo'shimcha qilish mumkin: imtihonlarga tayyorlanish alohida, boshqa o'quv ishlaridagi kabi mustaqil faoliyat emas, balki mustaqil bilim olishni uzviy tashkil etish qismidir. Har qanday muammo bo'yicha ilmiy asarlarni o'qiganda talaba u yerda bayon etilgan g*oyalarni o'zlashtiradi va demak, o'rganilgan masala bo'yicha imtihonni topshirishga tayyor bo'ladi, lekin ko'pchilik talabalar baribir imtihonga bevosita imtihon sessiyasi oldidan yoki imtihonlar paytida tayyorlana boshlaydilar. Unga adabiyotlar bilan mustaqil shug'ullanish faoliyatlari imtihonga tayyorlanishga aloqasi yo'qdek bo'lib qoladi. Bularning barchasi talaba imtihonda javob berishni talab etadigan savollarni tavsiya etilganda g'ilmiy adabiyotlardan o'rganiladigan savollar bilan bog'lash qiyinligi yoki hatto bog'lay olmasligi sababli sodir bo'ladi. Talaba bu qiyinchiliklarni yengib o'tishi uchun nima qilishi kerak? O'qituvchi oldindan imtihonlardan ancha awal talabalarga adabiyotlar, darslikni mustaqil o'rganishda doimiy yo'naltiruvchi bo'lib xizmat qiladigan savollarni berishi kerak, o'zi esa ana shu savollar asosida imtihon biletlarini tayyorlaydi. Psixologiya bo'yicha kitobni o'qiganda talaba keng doiradagi muammolarai shu jumladan, imtihonda u javob berishi kerak bo'lgan savollar bo'yicha bilimlarni o'zlashtirib boradi. Shuning uchun talaba yo'naltiruvchi savollarga ega bo'Iishi kerak va shu orqali savollarga javob topish lozimligini o'ziga belgilab boradi.

Tavsiya etilgan adabiyotlarni mustaqil o'rganish odatda imtihonga qo'yiladigan hamma savollarga javoblarni bilishga olib keladi. Shunday qilib, ilmiy adabiyotlarni mustaqil o'rganish jarayoni o'quv fanini o'zlashtirish, imtihonga tayyorlanish, sessiya davrida darslik matnlarini bir ikki kunda takroriab chiqish, eslab qolish va ma'ruza konspektlarini ко 'rib chiqish orqali sifatini tekshirish shakli emas, balki talabaning sessiyalararo davrida mustaqil o'quv faoliyatining butun jarayonini samaradorligini tekshirish bo'lib qoladi. Shunday qilib, barcha tavsiya qilingan mumkin bo'lgan adabiyotlarni o'qish faqatgina dasturga amal qilmay yordamchi savollarni ham o'rganish natijasida talaba mustaqil bilim oladi. Adabiyotlarni shu jumladan, darslikni o'rganish bilan bir vaqtda fan bo'yicha nazorat ishi, kurs yoki diplom ishlarini yozishga tayyorgarlik masalasini ham hal etishi kerak. Yuqorida aytilganidek kurs yoki nazorat yozma ishi bu yagona maqsadda emas va psixologiyaning asosiy nazariy qoidalarini o'zlashtirib olishdan awal ular bo'yicha ishlarni bajarib, olishga intilishi sifatida qaraladi. Talaba shaxsida kuzatiladigan turli xil psixik holatlarni taxmin qilish baholash va ta'riflashda o'zining nazariy bilimlarini erkin qoilashi uchun birgina darslikni o'zini o'qish yetarli emas. Misol uchun shaxsning psixologik xususiyatlari haqida ana shunday sayoz ilmiy bilim bilan referat yozishganda, odatda, atamalami o'rinli ishlatishlari mumkin, ba'zan esa umuman noto'g'ri qo'llaydilar. Talabalaming faoUyatlari «xarakteri bo'yicha kirishuvchan emas, chunki uning temperamenti xolerik», uning xotirasi yaxshi rivojiangan, lekin qisqa muddatli, uzoq muddatli xotirasi yaxshi rivojlanmagan, eshitish qobiliyati yaxshi rivojiangan, chunki u musiqani juda yaxshi ko'radi va yaxshi tushunadi kabi mulohazalarni uchratish mumkin, lekin ular hodisaning mohiyatini tushunmay turib darslikdagi psixologik bilimlarini yuzaki o'zlashtirilishini bildiradi. Umuman olganda, bu nazariyani bilish emas, balki termenologiyani eslab qolish va tanishni odat xususiyatlariga bog'Iashdir, ya'ni ta'riflanayotgan shaxs psixologiyasini o'rganishga talabaning bilimlariga hech narsa qo'shmaydilar.

Shuning uchun kurs ishi yoki nazorat ishlarini (referat) yozishda nazariyani egallaganligi o'ziga xos yakuni bo'lishiga erishishi va talabaga shaxs psixologiyasini umumiy u yoki bu vaziyatlarda unda namoyon bo'ladigan ba'zi psixik jarayonlar va holatini chuqurroq tushunishga yordam beruvchi kerakli fikrlarni o'zlashtirib borib materiallar to'plab adabiyotlarni o'rganish jarayoniga tayyorlash kerak. Ana shunday ilmiy asosda yozilgan ishlar nazariyani hayotda qo'llashga nisbatan tajribasi mavjud bo'lib, lekin aniq hayotiy muammoni ilmiy psixologik tekshirishga urinish bo'ladi. Bu juda ham muhimdir, chunki taklif etiladigan metodika aynan o'quv faoliyatiga tadqiqot ishini egallab olishga yo'naltirilgan, bunda fanni o'qishdagi har bir qadam nazariy g'oyalar, hayotiy faktlar bilan obyektiv haqiqat bilan solishtirish bilan olib boriladi. Fanni hayotiy amaliyot bilan bog'lab o'rganish bu bir vaqtda hayotni fan nuqtai nazaridan ham o'rganishdir, ya'ni amahy muammolami ilmiy o'rganishdir. Har qanday katta olim fanni amaliyotga solishtirishda shunday tajribalaridan boshlagan. Aniq metodik tavsiyalar odatda har bir kurs ishi (nazorat) mavzusi bo'yicha topshiriq hamda talabalarga beriladigan ma'ruzalar va qonuniyatlarda beriladi. Bu topshiriqni tayyorlashda va ulardan ulardan osonlik bilan foydalanishlari uchun talablarda o'zlashtirilishiga diqqat bilan yondashish kerak. Shunday qilib, talabaning mustaqil bilim olishni boshqarish metodikasi haqida aytganlariga qisqacha yakun yasaydigan bo'lsak. 1. Asosiy talab ilmiy va o'quv adabiyotlarni nazariy qoidalarni albatta o'zida va o'zining atrofida kuzatiladigan haqiqiy psixologik hodisalar bilan solishtirib mustaqil o'rganish kerak. 2 Barcha o'quv ishlari (kurs yoki tekshirish ishlari, referat, sinov va imtihonlarga tayyorlanish) bir vaqtda va tavsiya etilgan adabiyotlarni o'rganish bilan amalga oshirilishi kerak va faqatgina uni muvaffaqiyatli bajarish o'rganilgan ishlarning mazmunini o'zlashtirishga kafolat boia oladi. 3. Mustaqil o'quv ishlari talabaga yangi va o'zi uchun foydali bilimlami egallashi qiziqarli bo'lganda muvaffaqiyatli bo'Iishi mumkin.

Shuning uchun, o'qituvchi talabaning psixologiya uning faoiiyatining amaliy sabablari sifatida o'rganishda yuzaga kelgan qiziqishini shakllantirish va rivojlantirish haqida doimo o'ylashi kerak, buning natijasida talaba adabiyotlarni qiziqib o'qiydi va yangilikni bilib olishdan quvonchni his etadi. Yuqoridagilar asosida mustaqil bilim olish talaba uchun og'ir vazifa bo'Imay, balki inson ijodiy ish bilan shug'ullanganida odam his etadigan ruhiy qoniqish hissini uyg'otadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. - Т .: «O'zbekiston», 1997. 2. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. - Т .: «O'zbekiston», 2000. 3. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asrga intilmoqda. - Т .: «O'zbekiston», 2001. 4. Активные методы обучения педагогов и руководителей учреждений образования. Тезисы докладов. -Пермь, 1993. 5. Андреева Г.М. Социальная психология. -М., 1998-376-с. 6. Бадмаев Б.С.Психология: как ее изучить и усвоить. - М.,1997.-256-с. 7. Бадмаев Б.С. Психология и методика ускоренного обучения.-М., 1998.- 272 с. 8. Бадмаев. Методика преподавания психологии М.: 2001. 9. Введение в психологию: Учебник для высш.школы/Под общ.ред.А.В.Петровского.-М., 1996. -493-с. 10. Возрастная и педагогическая психология: Учеб.пособие для институтов /Под ред. М.В.Гомезо и др. -М., 1984. - 256-с. 11. Галперин П.Я. Психология как объективная наука. Избр. психологические труды. -М.: Воронеж, 1998. - 480 с. 12. Галперин П.Я., Талызина Н.Ф. Формирование знаний и умений на основе теории поэтапного усвоения умственных действий. — М.: 1968. 13. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию. -М.: 1996. - 336-с.

Похожие

Talabalar o'quv faoliyati psixologiyasi

Talabalar o'quv faoliyatining korreksiyasi

Psixologik maslahat ishlarini tashkil etish

Talabalar о‘quv mashg‘ulotlarini nazorat qilish va tartibga keltirish

Psixologiyadan mustaqil ishlarni tashkil etish