Sezgilar - Психология - Рефераты

Sezgilar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Sezgilar Reja: 1. Sezgilar haqida tushuncha. 2. Sezgilarning turlari. 3. Sezgilarning umumiy qonuniyatlari.

Tayanch iboralar: Sezgi haqida tushuncha. Sezgilarning fiziologik asoslari. Analizatorlar, ularning tuzilishi. Sezgilarning turlari.Sezgilarning asosiy qonuniyatlari: adaptasiya, sensibilizatsiya, sinesteziya. Psixofiziologik qonuniyatlar. Sezgilarning rivojlanishi va faoliyat. SEZGILAR HAQIDA TUSHUNCHA. Tashqi olamni bilish, undan kelayotgan ma`lumotlarni qabul qilish va qayta ishlash sezgi jarayonidan boshlanadi. Sezgi - ongimizga ayni vaqtda, bevosita ta`sir qilib turgan narsa va hodisalarning ayrim xususiyatlarini aks ettirishdan iborat psixik jaryondir. Materiya bizning sezgi organlarimizga ta`sir qilib sezgi hosil qiladi. Sezgi a`zolari axborotni qabul qilib oladi va saralaydi. Sezgi a`zolari tashqi olamning kishi ongiga kirib keladigan yagona yo`lidir. Kishi tevarak atrofdagi olam haqida doimo axborot olib turishi kerak. Axborotlarning ko`pligi (ortiqchaligi) yoki tanqisligi (sensor izolyatsiya) organizmda jiddiy funktsional buzilishlarga olib kelishi mumkin. Buni tekshirib ko`rish uchun maxsus surdokameralarda ko`plab tajribalar o`tkazilgan. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, sinaluvchilar to`la izolyatsiya holatida bir necha soatdan keyin vahimaga tushadilar, tajribaning to`xtalishini talab qilib boshlaydilar. Ularda og`riq, haroratni sezish kabi sezgilar ham buzilishi kuzatiladi. Agar odam ko`proq vaqt izolyatsiyada saqlansa unda ongning buzilishi, turli gallyutsinatsiyalar kuzatiladi. Real hayotda bunday sharoit ongning butunlay buzilishiga olib kelishi mumkin. Sezgilar va ularning mohiyati haqida ko`plab nazariyalar mavjud. Avvolo shuni ta`kidlab o`tish lozimki, materialistik psixologiya sezgilarni materiya ta`sirining natijasi deb qaraydilar. Sezgilarning haqiqiy mezoni esa amaliyot hisoblanadi. Sub`ektiv idealistlar (Berkli, YUm, Max) olamni sezgilarning yig`indisi sifatida talqin qiladilar. Boshqa bir nazariya tarafdorlari (I.Myuller, Gel’mgolts) sezgi organlarining o`ziga xos quvvati haqida fikr yuritadilar. Ularning fikricha sezgilar faqat tashqi ta`sirlarning timsoli, shartli belgilari. Shu sababli ular qaysi sezgi

organiga ta`sir qilsa, shu analizatorga xos sezgi hosil bo`ladi. Bu nazariyaning to`g`riligi isbot qiluvchi ko`plab misollar bor - bo`lar elektr toki, bosimning ta`sirida turli analizatorlarda turli sezgilar hosil bo`ladi. Ammo xid, tovushlar boshqa sezgi organlariga ta`sir qilib, ularga xos sezgilar hosil qilmaydilar. Sezgi organlari maxsus signallarni qabul qilishga ixtisoslashgan. Sezgi a`zolarining ixtisoslashishi - uzoq davom etgan evolyutsion taraqqiyot mahsulidir. Bundan shunday xulosaga kelish mumkin. Sezgi a`zolarining o`ziga xosligi sezgilarning o`ziga xosligini keltirib chiqarmaydi. Sezgi organlarining o`ziga xosligi tashqi olamning o`ziga xos xususiyatlari natijasida shakllangan. Mana shunday maxsuslashgan sezgi organlarining majmui analizatorlarni tashkil qiladi. Har qanday analizator uch qismdan iborat: 1) tashqi ta`sir kuchini ichki nerv quvvatiga (jarayoniga) o`tkazadigan maxsus transformator - analizatorning pereferik qismi; 2) analizatorning pereferik qismini markaziy qism bilan bog`laydigan o`tkazish yo`llari. Ular afferent (markazga intiluvchi), efferent (markazdan qochuvchi) yo`llardan iborat bo`ladi. 3) markaziy, pereferiyadan keluvchi signallarni qabul qilib, qayta ishlovchi qism (miya qismi). Analizatorlarning periferik bo`limida motor va hissiy qismlar uyg`unlashganligi sababli ular ta`sir qilayotgan qo`zg`atuvchilarning ob`ektiv xususiyatlarini aynan aks ettiradi. SEZGILARNING TURLARI Sezgilar ta`sir qilayotgan qo`zg`atuvchining xarakteriga, qo`zg`alishni qabul qilish masofasi, reseptorlarning joylashgan o`rinlariga ko`ra klassifikatsiya qilinadi. Reseptorlarning joylashgan o`rniga ko`ra sezgilarning quyidagi turlari mavjud: 1) tashqi olamdagi narsa va hodisalarning xususiyatlarini aks ettirishga moslashgan va tananing tashqi yuzasida reseptorlari bo`lgan sezgilar - eKTROTSEPTIV SEZGILAR;

2) tananing ichki a`zolari va to`qimalarida joylashgan va tananing ichki holatini aks ettiruvchi sezgilar - INTEROTSEPTIV SEZGILAR; 3) reseptorlari paylarda va mushaklarda joylashgan PROPRIOTSEPTIV SEZGILAR. Ular gavdamizning holati va harakatlari haqida ma`lumotlar berib turadilar. Ekstrotseptiv sezgilarning o`zlari ikki guruhga - KONTAKT ( bevosita aloqa bog`lovchi) va DISTANT sezgilarga ajratiladilar. Kontakt sezgilarga (kontakt reseptorlar orqali sezgi hosil bo`ladi) quyidagilar kiradi: ko`rish, eshitish, hid bilish, teri sezgisi, ta`m bilish sezgilari. Sezgilarning bu klassifikatsiyasi modallik bo`yicha klassifikatsiya deyiladi va ular sezgilarning klassik klassifikatsiyasi ham deb ataladi. Chunki ular Aristotel’ tomonidan ko`rsatib o`tilgan sezgilardir. Ular orasidan teri sezgisining o`zi bir qancha turlarga bo`linadi (tuyush, harorat, og`rik kabi). SEZGILARNING UMUMIY QONUNIYATLARI. Boshqa tabiat va psixik hodisalar kabi sezgilar ham ma`lum umumiy xususiyatlar va qonuniyatlarga ega. Shu jumladan ularning sifati, intensivligi (kuchi), davomiyligi sezgilarning umumiy xususiyatlariga kiradi. Sifat - mazkur sezgining asosiy xususiyati bo`lib, uni boshqa sezgilardan farqlaydi va shu sezgi doirasida o`zgarib turadi. Masalan, eshitish sezgisida tovushning balandligi,, mayinligi, zo`rligi; ko`rish sezgisining boyligi, ranglari va h.k. Sezgilarning sifatlarining boyligi va rang-barangligi materiyaning rang- barangligini aks ettiradi. Sezgilarning intensivligi-ta`sir qilayotgan qo`zg`atuvchining kuchi va analizatorning funktsional holati bilan belgilanadi. Davomiyligi - sezgining vaqt bilan bog`liq xususiyati. U ham qo`zg`atuvchining xususiyati va analizatorning funktsional holati bilan bog`liq. Qo`zg`atuvchi sezgi organiga ta`sir qilgandayoq sezgi hosil bo`lmaydi, balki biroz vaqt o`tadi. Bu vaqt sezgining latent (yashirin) davri deyiladi. Turli sezgi organlarining javob berish tezligi, ya`ni latent vaqti turlicha: taktil sezgilar uchun u 130 millisekund, og`riq uchun 370 millisekund, ta`m bilish uchun 50 millisekundni tashkil qiladi.

Shuningdek sezgi qo`zg`atuvchi o`z ta`sir kuchini to`xtatgan zaxoti yo`qolmaydi. Qo`zg`atishning asorati, ta`siri yana bir qancha vaqt davom etadi va ular keyin keluvchi obrazlarni hosil qiladilar. Keyin keluvchi obrazlar ijobiy yoki aks (negativ) bo`lishi mumkin. ADAPTASIYA Analizatorlarning sezgirligi bir qator fiziologik, psixologik va muhitning ta`siri ostida o`zgaradi. Bu o`zgarishlar orasida adaptasiya hodisasi alohida o`ringa ega. Adaptasiya yoki moslashuv deganda qo`zg`atuvchining ta`siri ostida sezgi organlari sezgirligining o`zgarishi tushuniladi. Adaptasiyaning uch xil turi farqlanadi. 1. Qo`zg`atuvchining davomli ta`siri natijasida sezgilarning to`la yuqolishi. Agar sezgi organiga biror qo`zg`atuvchi doimo ta`sir qilib tursa sezgi batamom yo`qolib ketish tendentsiyasiga ega. Masalan, teriga tegib turgan engil yuk tez orada sezilmay qoladi (qo`l soati borligini biz sezmaymiz). Bir hid bor joyda uzoq vaqt bo`lsak bu hid sezilmay qoladi. 2. Kuchli qo`zg`atuvchi ta`siri ostida sezgi organlarining sezgirligining zaiflashishi, kamayishi (negativ adaptasiya). Agar qo`limizni muzday suvda tutib tursak teridagi sovuqni sezish reseptorlarining sezgirligi kamayadi. Ko`zga kuchli yorug`lik ta`sir qilib tursa ko`zning sezgirligi kamayib, ko`z shu yorug`likka moslashadi. Bu hodisa yorug`lik adaptasiyasi deyiladi. 3. Kuchsiz qo`zg`atuvchi ta`siri ostida sezgi organlarining sezgirligining oshishi. Bu pozitiv adaptasiya deb ataladi. Masalan, kinozalga kechikib kirgach bir qancha vaqt hech narsani ko`ra olmaymiz. Birozdan keyin biz atrofni ko`ra boshlaymiz. Ko`zning sezgirligi oshadi. Buni qorong`ilik adaptasiyasi deyiladi. Odatda negativ va pozitiv adaptasiya bir sezgi organida bir vaqtda ro`y beradi. Undagi bir guruh reseptorlarning sezgirligi oshadi, ikkinchi (qarama- qarshi) guruh reseptorlarning sezgirligi kamayadi. Kinozalga kirganda qorong`ilikni ko`rishga moslashgan ko`rish hujayralarining sezgirligi oshib, yorug`likni ko`rishga moslashgan hujayralarning (reseptor) sezgirligi kamayadi.

YUqorida ko`rsatib o`tilgan pozitiv va negativ adaptasiya mavjudligi sababli uy haroratida bo`lgan suv qishda "issiq", yozda esa "sovuq"dek tuyuladi. Ba`zi reseptorlarning adaptasiyasi etarlicha o`rganilmagan. Masalan, og`riq reseptorlarining adaptasiyasi bor yoki yo`qligi to`liq o`rganilmagan. Har holda og`riq sezgilari butunlay yo`qolmaydi. Adaptasiyaning biologik ahamiyati shundaki, u kuchsiz qo`zg`atuvchilar ta`sirini payqab olishga va kuchli qo`zg`atuvchilarning salbiy ta`siridan sezgi organlarini himoya qiladi. Sezgi organlarining sezgirligi faqat qo`zg`atuvchilarning ta`siri ostida o`zgarmaydi. Sezgi organlarining o`zaro ta`siri natijasida ham ularning sezgirligi oshadi. Masalan, kuchsiz tovush ta`siri ostida turish analizatorining sezgirligi oshadi, kuchli tovush ta`siri ostida esa uning sezgirligi zaiflashadi. SENSIBILIZASIYA. Analizatorlarning o`zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgirlikning kuchayishi hodisasiga sensibilizatsiya deyiladi. Sezgilarning o`zaro ta`siri ostida ularning sezgirligining oshishi qo`zg`alishning kontsentratsiyasi va irradiatsiya jarayonlari bilan tushuntiriladi. SINESTEZIYA. Qo`zg`atuvchining biron-bir analizatorga ta`siri natijasida boshqa bir analizatorga xos sezgining paydo bo`lishi sinesteziya deyiladi. Bunga "rangni eshitish" hodisasini misol qilib olish mumkin.

Adabiyotlar ro`yxati 1. Bruner D. S. Psixologiya poznaniya. - M., 1977 2. Gamezo M. V., Domashenko I. A. Atlas po psixologii. - M.,1986 3. Gippenreyter Yu. B. Vvedenie v obshuyu psixologiyu. Kurs leksiy. - M., 1996 4. Granovskaya R. M. Elementi prakticheskoy psixologii. SPb, 1997 5. Karimova V. M. Auditoriyada bahs-munozarali darslarni tashkil etishning psixologik texnikasi. - T., 2000 6. Karimova V. M. Psixologiya. - T., 2002 7. Karimova V. M., Akramova F. Psixologiya. Ma’ruzalar matni - T., 2000 8. Psixologiya. Uchebnik. - Pod red. A. Krilova - M., 1998 9. Umumiy psixologiya. A. V. Petrovskiy ta ћ riri ostida. T.1992. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Sezgilar

Sezgi va idrok

Sezgi

Psixik jarayonlar

Bilish jarayonlarining eksperimental psixologiyada o`rganilishi