Reklama psixologik tadqiqotlar obyekti sifatida - Психология - Рефераты

Reklama psixologik tadqiqotlar obyekti sifatida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.5 KB

Reklama psixologik tadqiqotlar obyekti sifatida Reklama va u bilan bog’liq jarayonlar hayotimizga shiddat bilan kirib keldi. Lekin reklama mahsulotlarini iste’mol qilish, unga ishonish, reklama qilinayotgan mahsulotni xarid qilishgacha bo’lgan jarayonlar juda ko’p psixologik qonuniyatlarga bo’ysunadiki, ularni bilish va faoliyatda inobatga olish bevosita ishning samaradorligini ta’minlaydi. Lekin xalq orasida uni qabul qilish, idrok qilish borasida turlicha munosabat va kayfiyatning bo’lishi ham tabiiy. Televizor orqali biror bir qiziqarli film yoki serial tomosha qilayotganingizda birdaniga choy yoxud biror dori-darmon haqidagi uzundan-uzoq reklamaning berilishi, tabiiyki, ta’bingizni xira qiladi. Yoki futbol bo’yicha jahon chempionati finalining hal qiluvchi goli o’rniga shampun, kir yuvish kukuni haqidagi reklamaning uzatilishi inson psixikasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shunga qaramay, XXI asr odami reklamaga muayyan ma’noda o’rgandi va endi gap reklama qilinayotgan mahsulotni idrok qilish xususiyatlarini bilgan xolda uning qaysi toifa odamlarga, qay vaqtda va qay darajada ta’sir ko’rsatishini aniqlash haqida boradi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, reklama psixologik faoliyatning bir yo’nalishi sifatida fanda o’zining o’rnini topib bormoqda. Olimlar uning tom ma’nosi, mohiyati to’g’risida ham fikrga egalar. Masalan, reklama so’zining lo’g’aviy ma’nosi va kelib chiqish tarixiga to’xtaladigan bo’lsak, uning istilohi lotincha “reklamere” so’zidan olingan bo’lib “jar solmoq”, “baqirmoq” ma’nolarini bildiradi. Zamonaviy til bilan aytganda, reklama – mahsulot to’g’risida tarqaladigan maxsus axborotdir. 1839 yili Lui Doger ning fotografiyaga asos solishi reklama taraqqiyotida muhim bosqich bo’ldi. 1920 yilda AQSHning Pittsburg shahrida ilk eshittirish, 1941 yili dastlabki televizion ko’rsatuv efir yuzini ko’rishi reklamaning mislsiz taraqqiyotiga xizmat qildi. XX asrning so’nggi choragida reklama tarqatishning an’anaviy vositalari – matbuot, radio, televideniye qatoriga umumjahon kompyuter tarmog’i ham qo’shildi. Ilmiy manbalarda asosan quyidagi besh tamoyil asosida reklama tayyorlanishi qayd etiladi: (a) marketing; (b) kommunikativ; (c) ta’limiy;

(d) iqtisodiy; (e) ijtimoiy. Ushbu yo’nalish-vositalar asosida qurilgan reklama auditoriyaga bir xil darajada yetib boradi. Gender tafovutlarga bag’ishlangan ayrim psixologik tadqiqotlar reklamadagi ayollar va erkaklar obrazi ( A.Dudareva , 2003), o’g’il va qiz bolalarning obrazidan foydalanish samarasi ( V.Karimova , 2006; S.Abidov , 2006), er va xotinlarning reklama qilingan mahsulotlarga jinsga oid o’ziga xos munosabatlari ( L.Karimova , 2003, 2004) kabi masalalarga bag’ishlangan. O’tkazilgan tadqiqotlar va olingan empirik ma’lumotlardan shunday xulosa qilish mumkinki, reklama sohasida kattalar va bolalar obrazidan keng foydalaniladi, lekin ularni idrok qilish va xaridorlik ustanovkalarida aniq ravshan jinsiy tafovutlar mavjduddir ( V.Karimova va S.Abidov , 2005, 2006). Ayniqsa, bola obrazi aks ettirilgan reklamaning qizlar va o’g’il bolalardagi jinsiy identifikasiyaga bevosita ta’siri alohida o’rganilsa, bizning fikrimizcha. ma’lumotlarning tatbiqiy ahamiyati yanada kuchli bo’lar edi. i L.Karimova ning O’zbekistonda o’tkazgan tadqiqotida oilaning daromadiga ko’ra kimning reklama mahsulotlarining iste’molchisi ekanligidagi jisniy o’ziga xosliklar aniqlangan. Masalan, u o’z tadqiqoti mobaynida 50 ta er-xotinlar juftligi o’rtasida so’rov o’tkazib, zamonaviy oilada ko’pchigina masalalarda xotin-qizlarning fikri yetakchi ekanligini aniqlagan ( L.Karimova , 2004). Masalan, “Oilangizda kim pul mablag’larini taqsimlaydi?” deb berilgan savolga erkaklarning 73%i va ayollarning 51% “men o’zim” degan javobni berishgan. Lekin “Kuniga uy uchun biror narsa xarid qilishga taxminan qancha vaqt sarflaysiz?” degan savolga esa, erkaklarning 69%i “bilmayman” javobini bergan bo’lsa, ayollarning 71% “bir soatgacha”, 7%i 2 soatdan ortiq vaqt ajratishlarini qayd etishgan. “Reklama qilingan xo’jalik mollarining sotib olasizmi?” deb berilgan savolga 14 foiz erkaklar va 32% ayollar ijobiy javob bergani holda, 58% erkaklar “yo’q” javobini berganlar. Shundan tadqiqotchi ularning reklama qilinayotgan mahsulotlarga ishonchini aniqlaganda, erkaklarning 45% va ayollarning 48%i ishonishini qayd etganlar. Demak, reklama qilinayotgan mahsulotlar dunyosida xotin-qizlarning faolligi bugungi kunda erkaklarnikidan ancha yuqori. Demak, zamonaviy oila bekalari oilaviy daromadning

taqsimoti va uni nimaga ishlatish masalalarida ham yetakchilikka da’vo qiladilar. Chunki uy bekalari uy yumushlarini bajarishda ko’proq xo’jalik mollaridan foydalanadi, farzandlarini yuvib-tarash va ularni bog’cha yoki maktabiga zarur bo’lgan narsalarni ham yaxshiroq bilgani sababli, reklama qilinayotgan tovarlarning eng yaxshisini va arzonini xarid qilish tarafdori ham bo’lib boradi. Bu holatni milliy reklama kompaniyalari inobatga olishlari kerak. Afsuski, bugungi bizdagi reklamani saviya jihatidan qoniqarli, deb bo’lmaydi va uni idrok qilgan odamlarda salbiy tuyg’ularni uyg’otishi tabiiy. Masalan, televideniyedagi ba’zi reklamalarning chet el reklamalaridan shundoq olib tarjima qilib ko’rsatilishi umuman tushunarsiz. Masalan, qahvani reklama qilish uchun ikki kishining liftdagi so’zlashuvida “faqat rahbarlar uchun” deyilishi tomoshabin tomonidan yaxshi idrok etilmaydi va milliy mentalitatga ham to’g’ri kelmaydi. Bu reklama roligini tayyorlashda inson ruhiyatiga ta’sir etuvchi kommunikativ, ta’limiy va etnopsixologik jihatlar inobatga olinmagan. ii Qirg’izistonlik mutaxassis D.Mamajonova ning o’tkazgan tadqiqotlarida turli toifa kishilarning reklamaga munosabatlari turlicha bo’lsa-da, ularning aksariyati reklamaning quyidagi asosiy sifatlariga qarab idrok etishlarini aniqlagan: (a) agar reklama qilinayotgan mahsulot boshqalaridan keskin farq qilsa; (b) agar reklama jozibali bo’lsa; (c) agar u shaxsning manfaatiga to’la mos kelsa; (d) agar shu reklama yetarli darajada tez-tez qaytarilsa. Umumiy psixologik xulosa shundayki, reklama insonning ichki ruhiy holati va undagi real ehtiyojlarga mos kelgan taqdirda ta’sirchan samarali bo’ladi. Lekin bu o’rinda reklamaning ta’sirchanligi milliy-madaniy muhit qadriyatlariga, odamlarning yashash tarziga, an’ana va udumlariga ham mos kelishi shart. Masalan, G’arb odami uchun reklama qilinayotgan mahsulotning o’ta ajabtovur qilib kqrsatilishi, kuchli motiv rolini o’ynab, u ertasi kuniyoq aynan shunday tovarni xarid qilsa, Sharq xalqlari uchun mahsulotni xaridorgir qilib o’ragandan ko’ra, uning ichida nima borligini, mazmunini aniq idrok qilib turib, xarid qilish foydaliroqdir, chunki “Usti yaltiroq, ichi qaltiroq” mataliga amal qilish bizning xalqimiz ongida hanuz saqlanib qolgan.

Reklamaga shaxs diqqatini qaratish, uning idrok sohasidagi imkoniyatlarini qo’zg’atish psixologiyada individual xaraktrga ega jarayon deb e’tirof etilsada, madaniy muhit ta’sirida shakllangan ustanovkalarga ko’ra, bizning xaridorlar ko’pchilik xarid qilgan narsalarga, ilgaridan o’rganib qolgan mahsulotlarni xarid qilishga oshiqadilar. Demak, ularning didi va idrokini o’zgartirish uchun o’ta noyob reklama vositalaridan foydalanish kerak. Lekin bu o’rinda idrok etuvchilarning yosh va jins xususiyatlarini inobatga olmay bo’lmaydi. Masalan, biz o’tkazgan kuzatish va empirik tadqiqotda xotin-qizlarning erkaklarga nisbatan reklama ko’proq ishonuvchan va e’tiborliroq ekanliklarini aniqlandi. Erkaklardan farqli ular reklama qilinayotgan mahsulotlarning jozibali, rangli, sifatli tomonlari baribir ularga yoqadi, erkaklar esa muayyan reklama mahsulolarigagina e’tibor qaratadilar. D.Mamajonova tadqiqotlari davomida yoshlarning reklamani idrok qilish xususiyatlarini o’rganib, bu borada aniq yoshga oid qonuniyatlar borligi, lekin ular ma’lum jins xususiyatlaridan kelib chiqishini isbotlagan. O’spirinlik yoshidagi qizlar o’zlarining kattaroq yoshli opalaridan farqli, ko’proq ochiq, muloqatmandliklari bois, turli xil reklamani birday ijobiy idroq qilishlari, bunda tengqurlari yigitlardan keskin farq qilishlarini namoyon etdilar. Zamonaviy yigitlarda esa, hanuz otalariga xos bo’lgan reklamaga nisbatan skeptik munosabat ustuvorki, ular reklama mahsulotlariga ko’proq tanqidiy munosabat bildiradilar. Katta yoshli respondentlarga salomatliklariga aloqador bo’lgan reklama, sog’lom turmush tarzini targ’ib etuvchi materiallar, oila va uning atrofidagi mavzular, umuman oila davrasida reklama qilingan mahsulotlar ko’proq yoqadi. Ayollarga ayniqsa, odamlar o’rtasidagi samimiy munosabatlarni aks ettiruvchi reklama roliklari taassurot qoldiradi. Ushbu muammoning milliy-hududiy jihatlarini aniqlash maqsadida D.Mamajonova iii Qirg’iziston va O’zbekiston yoshlarining turli reklama vositalarini idrok qilishlaridagi umumiy va farq qiluvchi jihatlariga ham e’tibor qaratgan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, bugungi bozor munosabatlari rivojlangan bir paytda ikki qardosh xalq vakillari bo’lmish yoshlarning qarashlarida keskin

farqni aniqlashning imkoni bo’lmadi, lekin asriy udumlar, turmush tarzi va milliy an’analar muayyan ma’noda farqlar bo’lishini tasdiqladi. Bu farqlar masalan, reklamaning daromad manbai sifatidagi holatiga bog’liqligi aniqlandi, o’zbekistonlik tengqurlardan farqli, qirg’iz yoshlari uchun reklama faqat daromad manbaidir. Agar ular uchun reklama beruvchilar uchun uning daromad manbai ekanligi muhim bo’lsa, o’zbekistonlik yoshlar uchun iste’molchi uchun ham reklamaning daromadli ahamiyati katta. Chunki bunda iste’molchi ortiqcha mablag’, vaqt sarflamasdan, yangi ishlab chiqarilgan mahsulot haqida ma’lumot oladi. Bundan tashqari, ularning fikricha, reklama aholining yashash tarzi, madaniyatiga xolis ta’sir qiladi. Shunday qilib, reklama butun dunyoni egallagan faoliyat turi bo’lishiga qaramay, uni idrok etishda turli madaniy muhitlarning o’ziga xosligi inobatga olinishi shart ekanligi tadqiqotimizda ma’lum bo’ldi. Bu har bir hudud va davlat o’z madaniyati, asriy an’analarini, yoshlarining dunyoqarashini hisobga olib, o’z milliy reklamasini ishlab chiqargani ma’qul, degan xulosa uchun asos beradi.

i Abdusattorova O.A. Oila muhitida o’smirlarda shakllanadigan jinsiy identifikasiyaning gender xususiyatlari: psixol. fan. nom. ... dis.– T.: Respublika “Oila” IAM, 2007. – 145 b. ii Karimova L. Sosialnaya psixologiya i reklama: Uchebnoye posobiye dlya vuzov. / Pod red. V.M.Karimovoy . – T.: Izdatelsko-poligraficheskiy tvorcheskiy dom im. G.Gulyama, 2004. – 120 s. iii Mamajonova D. Reklamani idrok qilishning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari / Ta’lim menejmenti. – 2007. – № 3. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning “ Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari ” kitobidagi matreiallar, qoidalar va xulosalarni o’rganish yuzasidan chora-tadbirlar kompleksi to’g’risida: O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 20 martdagi 125-F sonli Farmoyishi. 2. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, o‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari / I.A. Karimov. – T., 2009. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish / I.A. Karimov. – T., 2009. 3. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish – davr talabi: 2008 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishtirish yakunlari va 2009 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruza // Xalq so’zi gazetasi. – 14.02.2009. – № 33-34 (4696-4697).

4. Abdullayeva Sh. Pul, kredit va banklar. – T., 2000. 5. Abdurahmonov Q., Mamarasulov F. Mehnat iqtisodi. O’quv-uslubiy materiallar. – T.,1996. 6. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (nazariya va amaliyot). Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. – T., 2004. biye. – M., 2009. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Sotsial psixologik g‘oyalarning shakllanishi tarixi

Psixologik maslahat

Psixologik tajriba

Oilaviy mojorolar va ularning sabablari. Nomaqul oila psixologik muhit salibiy bо‘lgan oila sifatida

Oilaviy munosabatlarni tadqiq etishning nazariy-metodologik asoslari. Jinsiy farqlar psixologiyasi