Sotsial psixologik g‘oyalarning shakllanishi tarixi - Психология - Рефераты

Sotsial psixologik g‘oyalarning shakllanishi tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94 KB

Sotsial psixologik g‘oyalarning shakllanishi tarixi Reja: 1.Ijtimoiy psixologik goyalarning antik davr faylasuflari tomonidan urganilishi. G‘arbda sotsial psixologik g‘oyalarning o‘rganilishi. 3.Sobiq Ittifoq psixologlarining sotsial psixologik g‘oyalarning o‘rganilishi 4.Sharq mutafakkirlarining sotsial psixologik g‘oyalari tahlili

1. Dastlabki ijtimoiy-psixologik tasavvurlar va ularning namoyon bo‘lishi Sotsial psixologiyaning fan sifatidagi tarixi uning ijtimoiy-psixologik qarashlar yoki ijtimoiy-psixologik tafakkur tarixidan anchagina yoshdir. Chunki insoniyatning birgalikda yashash, mehnat qilish, bir-biriga ta’sir ko‘rsatishga intilishi, ehtiyoji qanchalik qadimiy bo‘lsa, ijtimoiy tafakkur, odamlarning bir-birlariga o‘zaro hamjihatlik ko‘rsatishga bo‘lgan moyilligi va istaklari ham shunchalik qadimiydir. Ikkinchi tomondan qadimgi tarixdan bilamizki, odamlar turli marosimlar, aqidalar, an’analarni ham ma’lum ma’noda o‘zaro munosabatlarni tartibga solish, hamkorlikda mehnat qilish va bir-birlarini turli balo-qazolardan muhofaza qilish yo‘llarini o‘ylab topganlar. Qaysi bir xalq udumi yoki qadimgi an’anasini olmaylik, unda jamoaviylik psixologiyasi hukm surishini yaxshi bilamiz. Unda eng avvalo ahloq normalarining shakllanishi uchun real asoslar mavjuddir. Masalan, turkistonliklarning ko‘plab udumlari, masalan, to‘y-maraka qilish va unda ommaning to‘planishi, xashar yo‘li bilan biror inshootni bitirish va unda barcha mehnatga layoqatli odamlarning jam bo‘lib to‘planishi kabi yuzlab udumlar qadimiy bo‘lib, unda muayyan ma’noda jamoa bo‘lib yashash va hamkorlikning ahloqiy mezonlari namunasidir. Aynan shu kabi udumlar ijtimoiy-psixologik tafakkurning paydo bo‘lishi uchun asos bo‘lib xizmat qilgan. Shu bois ham ijtimoiy- psixologik tafakkur tarixi bilan sotsial psixologiya ning fan sifatidagi tarixida muayyan umumiylik va farqlar mavjud. Professor G.M.Andreyevaning yozishicha, sotsial psixologiya ning fan sifatida shakllanish tarixini belgilash shuning uchun ham mushkulki, u bir vaqtning o‘zida bir necha fanlar tarixiy rivojlanishiga aloqador bo‘lib, qaysi biri ko‘proq bu jarayonning mohiyatini belgilashini bilish qiyin. Shuni alohida ta’kidlash joizki, sotsial psixologiya ning fan sifatida oyoqqa turishiga ko‘plab nazariy yondashuvlar turtki bo‘ldi. B.Pariginning fikricha, ijtimoiy-psixologik g‘oyalar dastlab boshqa fan sohalarida shakllanib oldi va so‘ngra mustaqil fan sifatida ajralib chiqishi uchun zamin yaratdi. Gap bu o‘rinda uning falsafiy qarashlar doirasida shakllanishi

to‘g‘risidadir. Ushbu jarayondagi bo‘linish yoki ajralib chiqish asosan falfasadan psixologik va sotsiologik nazariyalarning ajralib chiqishi hisobiga sodir bo‘ldi, desak bo‘ladi. Shu nuqtai nazarni yoqlagan olimlardan O.Klaynberg va G.Olportlar ham ijtimoiy-psixologik g‘oyalar tarixi qadimgi grek falsafasiga, xususan, Platon g‘oyalaridan, va nafaqat Platon, balki Aristotel g‘oyalaridan boshlanganligini ta’kidlaydilar. Falsafaning yangi davrida paydo bo‘lgan olimlardan Gobbs, Lokk, Galvetsiy, Russo, Gegellarning jamiyat va shaxs o‘zaro munosabatiga oid qarashlarida ham olimlar ta’kidlagan sof ijtimoiy-psixologik nuqtai nazarlarning shakllanganligini ta’kidlash mumkin. Agar yuqoridagi allomalar asarlarida falsafa doirasida ijtimoiy-psixologik qarashlar mavjud bo‘lgan bo‘lsa, bevosita fan sifatida Sotsial psixologiya ning o‘z predmetiga ega bo‘lish tarixi yanada diqqatga sazovordir. Bu davrda sotsial psixologiya ning rivojiga umuman jamiyatda sodir bo‘layotgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar sabab bo‘ldi. Masalan, XIX asrning o‘rtalariga kelib qator Yevropa mamlakatlarida sanoat va savdo-sotiqning rivojlanishi davlatlararo iqtisodiy aloqalarning keskinlashuviga, shu asnoda millatlar va xalqlararo munosabatlarning tig‘izlashuviga olib keldi. Bu o‘z navbatida tilshunoslikning rivoji va xalqlar psixologiyasining shakllanishiga olib keldi. Lekin tilshunoslik fani o‘z imkoniyatlari darajasida turli xalqlar o‘rtasidagi muomala va muloqotning samarali yo‘llarini belgilash, odamlarning samarali hamkorligini ta’minlashga ojiz edi. Aynan shunday shu davrga kelib antropologiya, etnografiya, arxeologiya sohasida ham qator muvaffaqiyatlar qozonila boshlandiki, ular ham qo‘lga kiritgan noyob natijalarni sotsial psixologiya siz aniq ta’riflay va tavsiflay olmadi. Masalan, aynan shu davrda ingliz antropologi E.Teylor ibtidoiy jamoalarning madaniyatiga oid, amerikalik etnograf va arxeolog L.Morgan hindularning turmush tarzi, fransuz sotsiolog va enografi L.Levi-Bryul ibtidoiy odamning tafakkur tarziga oid tadqiqotlarini yakunladi. Bu tadqiqotlar natijalarini to‘la tahlil etish esa muayyan

etnik guruhlarning o‘ziga xos an’analari, urf-odatlarini bilish, bir-biri bilan taqqosalashni taqozo etdi. Bundan tashqari, kapitalistik munosabatalar jamiyatda muayyan kriminal guruhlarning ham paydo bo‘lishi ularning xulq-atvoriga xos psixologik qonuniyatlarni ochish, jinoyatchilikning ko‘p holatlarda uyushgan guruh tomonidan sodir etilgani sababli, shunday guruhning psixologiyasini o‘rganishni talab etdi. Shu bois ham amerikalik psixolog T.Shibutani haqli ravishda ta’kidlaganidek, ayrim fan vakillarining o‘z muammolarini hal qila olmayotganligi Sotsial psixologiya ning mustaqil fan tarmog‘i sifatida bo‘linib chiqishiga zamin yaratdi (T.Shibutani, 1999). Ikkinchidan, XIX asrning o‘rtalariga kelib, shu paytgacha alohida individ psixologiyasini o‘rganib kelayotgan psixologiya fanida, ayniqsa, uning patapsixologiya tarmog‘ida ayrim noyob tadqiqotlar o‘tkaldiki, ularda individ xulqini uni o‘rab turgan insonlar va ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar va hamkorlik, o‘zaro ta’sirlarsiz tasavvur qilib bo‘lmay qoldi. YA’ni, shaxsning xulq- atvorini tushuntirishda uni o‘rab turgan odamlarning ta’siri ham borligini tan olmaslik mumkin bo‘lmay qoldi. Lekin ayni shu davrda bu umumiy psixologiyaning ayrim masalalarigagina xos, degan tasavvur doirasida shunday xulosalarga kelingan edi. Lekin sotsial psixologiya ning ilmiy manbalari sohasida sotsiologiya fanining xizmatini ko‘rsatib o‘tmay bo‘lmaydi. Sotsiologiyaning asoschilari hisoblangan Ogyust Kont, Gerbert Spenser va boshqalar, jamiyatdagi ijtimoiy hodisalarni o‘rganish uchun albatta, o‘ziga xos, ayrim psixologik holatlarni o‘rganmoq lozim, degan fikrni qat’iy turib isbot qildilar. Ular har bir ijtimoiy voqeada ruhiy hodisalar borligini isbot qilishga urindilar. Masalan, fransuz sotsiologi G.Tard har bir individda “ijtimoiy fakt” borligini, bu narsa uning miya doirasidagina emas, balki bir qancha miyalar aloqasi tufayli mavjuddir, deb hisoblaydi. Ijtimoiy xulq-atvor modeli, uning fikricha, doimo individlararo munosabatlarni o‘z ichiga olib, bunda bir individ boshqa individga doimo taqlid qiladi, shuning uchun ham shaxsni

o‘rganish boshqa shaxslarni inkor qilmasligini talab qiladi. Uning fikricha, elementar ijtimoiy fakt intratserebral psixologiya o‘rganadigan yagona miya hodisalari orqali emas, balki bir necha “kallalar” (“aqllar) ning to‘qnashuvi oqibatida kelib chiqadigan “intermental psixologiya” orqali o‘rganilishi va tushuntirilishi lozim. Ijtimoiy xulqning modelida Tard fikricha, ikki individning o‘zaro ta’siri yetakchi o‘rin tutadiki, bunda bir individ ikkinchisiga taqlid qiladi. Bundan tashqari, sotsiologiyaning o‘zi XIX asrning o‘rtalarida o‘z taraqqiyotining rivojida shunday darajaga erishdiki, bu ishlar fransuz pozitivist faylasufi O.Kont nomi bilan bog‘liqdir. Ijtimoiy jarayonlarning psixologik, aniqrog‘i, biologik kelib chiqishiga (G.Spenser) bo‘lgan qiziqish ijtimoiy mavjudlikka psixologik yondashuv orqali baho berish zaruratini keltirib chiqardi. Diadaning cheklangan ekanligini tushungan boshqa sotsiologlar, masalan, amerikalik L.Uord, F.Giddings kabilar ijtimoiy xulqni jamoaviy psixika fenomeni orqali tushuntirishga urindilar. Ularning ta’kidlashicha, dastlabki ijtimoiy fakt alohida individning ongiga emas, balki u mansub bo‘lgan “qavmning psixologiyasi”ga aloqadordir. YA’ni, ijtimoiy fakt – bu mohiyatan ijtimoiy tafakkur, aqldir. Uni jamoa yoki jamiyat psixologiyasi o‘rganishi kerak. Ular bu o‘rinda sotsiologiyani nazarda tutganlar. Sotsiologiyaning “psixologiyalashuvi” sotsial psixologiya ning predmetini aniqlashda juda qo‘l keldi, desak bo‘ladi, chunki aynan shunday yondashuv sotsiologiyadagi psixologik yo‘nalishni ta’minlash bilan bir qatorda sotsial psixologiya ning o‘zini ham alohida fan sifatida tug‘ilishiga asos yaratdi. YA’ni, qisqacha aytganda, ikki fan – psixologiya va sotsiologiyaning rivojlanishi, ularning ikkisi ham jamiyatda turli vaziyatlarda inson xulq-atvorining ijtimoiy motivlarini tushuntirish zaruratini anglashi sotsial psixologiya ning mustaqil fan tarmog‘i sifatida barpo bo‘lishini ta’minladi. Shunday qilib, sotsiologiyada psixologik yo‘nalish paydo bo‘ldi. Tarddan keyin L.Uord, F.Giddings va boshqalar ijtimoiylik qonunlarini jamoa ruhiy holati bilan

uzviy ravishda o‘rgana boshladilar. Ularning fikricha, ijtimoiy fakt – bu ijtimoiy aql, tafakkur bo‘lib, u “jamiyat psixologiyasi” yoki sotsiologiyaning bahs mavzuidir. Shunday qilib, yuqorida qayd qilingan ilmiy-falsafiy, ijtimoiy manbalar, shart- sharoitlar tufayli ijtimoiy-psixologik g‘oyalar shakllanib bordi. Bu qarashlar sof psixologiyaga ham o‘xshamagan, sotsiologiya doirasidan chiqib ketadigan alohida fanning – sotsial psixologiya ning paydo bo‘lishi uchun real zamin rolini o‘tadi. Ijtimoiy-psixologik bilimlarning uch nazariy manbasi Ushbu manbalarning aniqlanishi ham XIX asrning o‘rtalariga to‘g‘ri keldi. Ko‘plab yonda shuv va nazariyalar orasida eng ahamiyatlisi uchta bo‘lganki, ular darhaqiqat ijtimoiy-psixologik bilimlarning yangi davrga mos tarzda shakllanib, rivojlanishiga aniq turtki bo‘ldi. Bular: xalqlar psixologiyasi, olamon psixologiyasi va ijtimoiy xulq-atvorning instinktlari nazariyas идир . Ularning barchasini o‘ylantirgan masala bitta bo‘lib, u ham bo‘lsa jamiyat va shaxsning o‘zaro munosabatini tahlil qilish zaruratidir. Ijtimoiy-psixologik bilimlar uchun manba rolini o‘ynagan birinchi asos xalqlar psixologiyasi bo‘lib, u XIX asrning o‘rtalarida Germaniyada shakllandi. Undagi asosiy nazariy fikr shundan iborat ediki, ayrim individlardan yuqori turadigan ruh mavjud bo‘lib, bu ruh o‘zidan ham yuqori turadigan ilohiy yaxlitlikka bo‘ysunadi. Bu ilohiy yaxlitlik xalq yoki millatdir. Ayrim individlar ana shu yaxlitlikning bo‘laklari bo‘lib, ular aslida shu ruhga bo‘ysunadilar. YA’ni, ushbu nazariya tarafdorlining fikriga e’tibor bersak, ular nuqtai nazariyaa, shaxs bilan jamiyat o‘rtasidagi qarama-qarshilik muammosi jamiyat foydasiga hal qilinadi. Xalqlar psixologiyasining tarixiy-mafkuraviy asosi bo‘lib Gegel falsafasi va nemis romantizmi xizmat qilgan, deyish mumkin, chunki Gegeldagi “individdan yuqori turuvchi ruh” g‘oyasi xalqlar psixologiyasi jonkuyarlari tomonidan to‘lig‘icha qabul qilindi. “Xalqlar psixologiyasi” iborasi birinchi marta faylasuf M.Latsarus (1824-1903)

hamda tilshunos G.Shteyntal (1833-1893) asarlarida ishlatildi. Ular birgalikda chop etgan “Xalqlar psixologiyasi to‘g‘risida kirish so‘zi” kitobida shunday fikrlarni ilgari suradilar: “Tarixni yurgizuvchi asosiy kuch – bu xalq yoki shu “yaxlitlikning ruhi” bo‘lib, bu ruh san’atda, dinda, tilda, afsonalarda, an’anlarda o‘z aksini topadi. Individning ongi ushbu yaxlitlikning mahsuli bo‘lib, ularning yig‘indisi o‘z navbatida xalq ongini tashkil etadi. Xalqlar psixologiyasining vazifasi xalq ruhi mohiyatini o‘rganish, xalq ruhiyati qonunlarini ochish, xalq psixologiyasiga oid bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatlarning paydo bo‘lishi va yo‘qolishini tushuntirib berishdir”. O‘sha kitobda mualliflar shaxs bilan jamiyat munosabati xususida quyidagi mulohazalarini bayon etadilar: odam o‘z mohiyati jihatidan ijtimoiy mavjudot bo‘lib, u jamiyat hayoti bilan uzviy bog‘liq, chunki u o‘ziga o‘xshashlarga qarab rivojlanadi, boshqalarga taqlid qilib harakat qiladi va ular ta’qibidan qochadi... Xalqlar psixologiyasining asoschilari faqat nazariy mulohazalar yuritish bilan cheklanadilar, chunki ularda o‘z fikrlarini isbot qilish uchun tadqiqot ishlari yo‘q edi. “Psixologiyaning otasi” hisoblangan Vilgelm Vundt esa, xuddi ana shu tadqiqotga asoslangan ma’lumotlar to‘plashga o‘z diqqatini qaratdi. U o‘zining “Inson va hayvon ruhi haqida ma’ruzalar” i (1863 y) va 1900 yilda bosmadan chiqqan o‘n tomli “Xalqlar psixologiyasi” asarlarida asosan o‘zi to‘plagan empirik ma’lumotlar asosida xalqlar psixologiyasiga bag‘ishlangan fikrlari tizimini bayon etdi. Uning fan oldidagi xizmati shundan iborat ediki, empirik ma’lumotlar to‘plash usullari, to‘plangan manbalarni sharhlash borasida bebaho bilimlar to‘pladi. Uning fikricha, psixologiya fani ikki qismdan iborat: fiziologik psixologiya va xalqlar psixologiyasi. Fiziologik psixologiya inson ruhiyatini o‘rganuvchi eksperimental fan bo‘lib, oliy psixik jarayonlar – tafakkur va nutqdan tashqari barcha narsani eksperiment usulida tadqiq etish mumkin. Eksperiment usulida o‘rganib bo‘lmaydigan barcha oliy ruh holatlarini xalqlar psixologiyasi o‘rganadi, chunki undagi o‘rganish usullari o‘ziga xosdir – u madaniy mahsullar hisoblangan til,

afsonalar, odatlar, san’at asarlari, inson tafakkurining murakkab tomonlarini ochib beradi. To‘g‘ri, Vundtning psixologiya fani oldidagi xizmatlari buyuk, uning xalqlar psixologiyasiga oid ma’lumotlari hozirgi kungacha ham o‘z qimmatini yo‘qotgani yo‘q. Lekin uning yagona kamchiligi shu ediki, uning qarashlari idealistik asosda bo‘lgan, ya’ni u individ bilan jamiyat o‘rtasidagi murakkab dialektik munosabatni idealistik asosda turib hal qilgan va jamiyatning rolini absolyut tushunib, shaxsning tarixini yaratishdagi, ijtimoiy jarayonlardagi faol o‘rnini ko‘ra bilmagan. Uning izdoshlari – Rossiyalik A.Potebni, nemis olimi T.Geyger va boshqalar ham u yo‘l qo‘ygan mafkuraviy kamchilikni oldini ola olmadilar, lekin ular bir fikrda yakdil edilarki, xalqlar psixologiyasi individual psixologiyadan farq qiladi, shuning uchun ham maxsus fan kerakki, u o‘ziga xos usullar yordamida shaxs va jamiyat munosabatlari qonunlarini ochib berish lozim. Xuddi ana shu xulosalar Sotsial psixologiya ning fan sifatida shakllanishiga ilmiy asos bo‘ldi. Omma psixologiyasi paydo bo‘lishiga tarixiy asos ishchilar sinfining paydo bo‘lishi va Yevropada ishchilar harakatining ommaviy tus olishi bo‘ldi. YA’ni, XIX asrning ikkinchi yarmida sanoat va ishlab chiqarishning rivojlanishi, ishchilarning u yoki bu sanoat korxonasi doirasida mehnat qilish uchun to‘planishi ishchilar harakatining kuchayishiga olib keldiki, ular ba’zan tartibsiz harakatlar, uyushgan harakatlarning subyektiga aylanib qoldilar. Shuning uchun ham shu harakatlarning qonunlarini bilish, ularni boshqarish usullarini o‘ylab topish zarur edi. Ommaviy hodisalarni o‘rganish natijasida 1890 yilda Gabriel Tardning “Taqlid qilish qonunlari” deb atalgan birinchi kitobi chiqdi. Tard Fransiyada ro‘y berayotgan ommaviy hodisalarni, shu hodisalarda ishtirok etayotganlarning xulq- atvorini taqlid qilish orqali tushuntiradi. Bu harakatlar irratsional (ya’ni aqlning ishtirokisiz) tabiatga ega bo‘lib, har bir individ ommaga qo‘shilgan zahoti unga taqlid qilishga tayyorlik instinkti ustun bo‘lib qoladi. Italiyalik huquqshunos S.Sigeli va fransuz olimi G.Lebon ham Tard ishlarini ma’qullab, uning nazariyasini faktik

materiallar bilan boyitdilar. 1895 yilda bosilib chiqqan Sigelining “Ommaning jinoyatlari” va Lebonning “Omma psixologiyasi” kitoblarida asosiy g‘oya shundan iborat ediki, ommaviy harakatlarda shaxsning o‘z xulq-atvorlarini ongli va aql bilan boshqarish qobiliyati yo‘qoladi. Bunday holatlarda hissiyotlar ustun keladi, natijada affekt holatlar kelib chiqadi, ya’ni, odam o‘zi nima qilayotganligini, olomonga nega qo‘shilib qolganligini ham naglay olmaydi, shuning uchun ham affekt holatida ro‘y bergan jinoyatga aybni yumshatuvchi holat sabab bo‘lgan, deb qarash adolatli bo‘ladi. Bu qarashlari tufayli Sigeli Italiyaning qonuniga maxsus modda kiritishga ham erishdi. Sotsiolog Lebon esa asosan diqqatini ommani elitaga – jamiyatdan yuqori turuvchi tanlangan guruhlarga qarshi qo‘yishga qaratdi. U ommaning ayrim hollarida, ayniqsa biror hodisa ro‘y berganda “qiziqqonlik” xususiyati ustun turishi haqida yozadi. Uning fikricha, bir qancha odamlarning bir yerda to‘planishi ommani hosil qiladi va bu odamlar kim bo‘lishidan qat’i nazar – olimmi yoki oddiy ishchi, fuqaromi, shu zahotiyoq kuzatuvchanlik va ziyraklikni yo‘qotadi. Chunki bu holatda ular holatini instinktlar va hissiyotlar boshqaradi. Lebon shaxsning omma holatidagi belgilariga to‘xtalib quyidagilarni ajratadi: Shaxsiy sifatlarning yo‘qolishi. Boshqa odamlar ta’sirida individ o‘ziga xos sifatlarni yo‘qotishi, buning o‘rniga impulsiv instinktiv harakatlarni amalga oshirishi mumkin. Hissiyotlarga o‘ta beriluvchanlik. Ommada aql, tafakkur hissiyotlar va instinktlarga o‘z o‘rnini bo‘shatadi. Shuning uchun ham ommaning ta’sirchanligi o‘ta oshib ketadi. Aqliy sifatlarning yo‘qolishi. Ommaning “aqli” uni tashkil etuvchilar aqlidan ancha past bo‘ladi. Shuning uchun ham ommaning tazyiqiga uchramaslik uchun har bir kishi aqlan mulohaza yuritishdan bosh tortishi, munozaradan qochishi lozim. 4. Shaxsiy mas’uliyatning yo‘qolishi. Ommaga qo‘shilib qolgan shaxs

shunchalik hissiyotlarga berilib ketishi mumkinki, u o‘z harakatlarini nazorat qilish, o‘z ishiga mas’uliyatni esidan chiqaradi. Yakka holda sodir qila olmaydigan ishini, u ommaga qo‘shilib qilib sodir etib qo‘yishi mumkin. Yuqorida sanab o‘tilgan ommaning belgilari Ernesto Grassi tomonidan nemis ensiklopediyasiga ham kiritilgan. Shunday qilib, omma tartibsiz, u mustaqil ravishda tartib o‘rnatish qobiliyatiga ega emas. Shuning uchun ham unga doimo “dohiy” kerak. Dohiylar yoki daholar – elita tashqaridan kelib omma o‘rtasida tartib o‘rnatishi mumkin. Bu fikrlarning mafkuraviy ma’nosi tushunarli, chunki o‘sha paytda olimlar omma deganda, ishchilar sinfini, dohiylar deganda esa, burjuaziyani nazarda tutishgan. Demak, shaxs va jamiyat ziddiyatlari masalasi omma psixologiyasi tarafdorlari nazariyasi ayrim shaxslar – dohiylar foydasiga hal qilinadi. Lekin bu nazariya, nima uchun ommaviy hodisalarda ommaning o‘zidan chiqib qoladigan liderlar, ommaning ba’zan tashqaridan hech kimni tan olmay qolishi masalalariga umuman javob topa olmadi, chunki ularning ham fikrlarida ko‘proq idealizmga moyillik sezilib turardi. Ijtimoiy xulq-atvor instinktlari nazariyasi XX asrning boshida Angliyada shakllandi. Uning asoschisi ingliz psixologi Uilyam Makdugall bo‘lib, u o‘zining 1908 yilda yozgan “Sotsial psixologiyaga kirish” kitobidagi inson xulq-atvorining motivi yoki uni harakatga keltiruvchi kuch instinktlardir deb yozgan. Keyinchalik u instinkt tushunchasi bilan birga layoqat, intilish iboralarini ham ishlata boshladi. Uning fikricha, xulq-atvorni ta’minlovchi narsa tug‘ma, psixofiziologik tayyorlik holati bo‘lib, u nasldan-naslga uzatiladi. Makdugall barcha harakatlarni refleksiv holda tushuntirishga intilib, refleksiv yoyga xos bo‘lgan barcha qismlar – ya’ni, efferent – qabul qiluvchi, retseptiv bo‘lim, afferent (harakat) va markaziy bo‘limdan iborat tizim sifatida tasavvur qiladi. Barcha ijtimoiy harakatlar ham ana shunday refleksiv tabiatga egadir, deb uqtiradi u. Shunga o‘xshash fikrlar E.Ross (“Sotsial psixologiya”) va J.Bolduin (“Sotsial

psixologiya bo‘yicha tadqiqotlar”) qarashlarida ham rivojlantirilgan. Masalan, Bolduin ikki turli irsiyat haqida – tabiiy va ijtimoiy irsiyat haqida yozib, ijtimoiy irsiyat odamlardagi taqlid qilish qobiliyati bilan bog‘liq, deb yozadi. Jamiyatda yashayotgan odamlar bir-birlariga ta’sirlarini o‘tkazishga moyildirlarki, bu narsa ular o‘rtasidagi munosabatlarini boshqarib turadi. Shunday qilib, bu yo‘nalish tarafdorlarining fikricha, barcha ongli harakatlarning boshi – ongsizlikdir, ya’ni instinktlar bo‘lib, ular asosan hissiyotlarda namoyon bo‘ladi. Hissiyot bilan instinktlar bog‘liqligini Makdugall juftliklarda ko‘rsatishga harakat qilgan: masalan, kurash instinkti – qo‘rquv, g‘azab hissi; nasl qoldirish instinkti – rashk, ayollardagi tobelik hissi; o‘zlashtirish instinkti – xususiylikka intilish hissi va hokazo. Ijtimoiy hodisalarni tushuntirishda tug‘ma instinktlar rolining yuqori qo‘yganligi uchun bu nazariya ilmiy taraqqiyot bosqichida salbiy o‘rin tutdi, deb aytishimiz mumkin. Lekin uning ayrim hodisalar sabablarini tushuntirishga harakat qilishi fan oldiga ulkan vazifalarni qo‘ydi. Sotsial psixologiya fan sifatida ana shu muammolarni tadqiq qilishi lozim edi. Demak, yuqorida to‘xtab o‘tilgan uchala nazariyaning ahamiyati shundan iborat ediki, ular yangi tug‘ilishi lozim bo‘lgan, lekin yetarli ilmiy asosi bo‘lmagan fan – sotsial psixologiya ning istiqboldagi tadqiqot mavzularini ochib berdi. Qolaversa, bu uchala yo‘nalish ham nazariy qarashlarni isbot qilishda obyektiv tekshiruv usuli hisoblangan eksperimentdan foydalanish zaruriyatini ko‘rsatdi. Bu narsa yana bir bor махсус фаннинг келажак режаларини аниқлашга ёрдам берди . 3. Sotsial psixologiya ning eksperimental fan sifatida rivojlanishi XX asr shu bilan xarakterli ediki, u turli fanlar oldiga konkret topshiriqlar qo‘ya boshladi. Bundan tashqari, juda ko‘p fanlarda obyektiv eksperimental usul yo‘li bilan ilmiy faktlar to‘plash yo‘lga qo‘yildi. Psixologiya fani ham bundan istisno emas edi. Sof psixologlar individ psixologiyasini eksperimental o‘rganar ekanlar,

ularning boshqa individlar ta’sirida bo‘lishi faktini inkor qila olmas edilar. Ikkinchidan esa, Amerikada ko‘pgina psixologlar o‘z tadqiqot obyektlarini laboratoriyalarda ayrim psixik jarayonlarni o‘rganishdan kichik guruhlarga ko‘chira boshladilar. Bu davrda psixologiyada shakllanib bo‘lgan uch asosiy oqim (psixoanaliz, bixeviorizm va geshtalt psixologiya) ichida ham ijtimoiy xulq-atvorni kichik guruhlar doirasida o‘rganish tendensiyasi paydo bo‘ldi. XX asr psixologiya fani tarixida shu bilan ajralib turadiki, olimlar nazariy izlanishlarga e’tibor berishmas, hattoki, katta guruhlar, ommaviy hodisalar psixologiyasi ham nazardan ancha chetda qolgan edi. Asosiy diqqat kichik guruhlarga va ularda turlicha eksperementlar o‘tkazishga qaratilgan edi. Bunday holatning paydo bo‘lganligi sotsial psixologiya ning fan sifatida shakllanishida nihoyatda katta rol o‘ynadi. Geshteltpsixologiya yo‘nalishi negizida maxsus ijtimoiy-psixologik yo‘nalishlarning – interaksionizm va kognitivizmning paydo bo‘lganligi esa bu fanning eksperimental ekanligini yana bir bor isbot qildi. Bixeviorizm yo‘nalishlari doirasida o‘tkazilgan ijtimoiy-psixologik tadqiqotlar avvalo amerikalik olimlar K.Xall va V.Skinnerlar nomi bilan bog‘liq.. Ular va ularning izdoshlari hisoblangan K.Miller, D.Dollard, J.Tibo, G.Kelli va boshqalar diada – ikki kishi o‘rtasidagi munosabatlarning xilma-xil eksperimental ko‘rinishlarini tadqiq qilib, ularda matematik o‘yin nazariyasi elementlarini qo‘lladilar. Diada sharoitida laboratoriyalarda o‘tkazilgan tadqiqotlarda asosan mustahkamlash g‘oyasini isbot qilishga urinildi. Klassik bixeviorizmdan farqli o‘laroq, ijtimoiy-psixologik bixevioristlar hayvonlar o‘rniga laboratoriyaga naqd pulga odamlarni taklif eta boshladilar, shuning uchun ham ularning g‘oyasida biologizm va mexanizm tarzda ilgarigi hayvonlarda to‘plangan dalillar modelini insonlarda qo‘llash hollari kuzatildi. Psixoanaliz doirasida esa ijtimoiy-psixologik tadqiqotlar E.Fromm va J.Salliven ishlari bilan bog‘liq, Bixevioristlardan farqli o‘laroq, bu yerda eksperimentlar ikki kishi emas, balki ko‘pchilik ishtirokida o‘tkazila boshladi. Ularning izdoshlari

(V.Bayon, V.Bennis, G.SHeparde, V.Shuts) o‘tkazgan tadqiqotlar tufayli hozirgi kunda ham katta qiziqish bilan o‘rganilayotgan “T – Guruhlar” psixologiyasi yaratildi. Unda guruh sharoitida bir odamning boshqalarga ta’siri, guruhning ayrim individlar fikrlariga ta’siri kabi masalalar ishlab chiqildi va ijtimoiy-psixologik treninglar o‘tkazishga asos solindi. Kognitivizm Kurt Levin nazariyasi asosida paydo bo‘lgan psixologik yo‘nalish bo‘lib, undagi o‘rganish obyekti munosabatlar tizimidagi odamlar, ularning bilish jarayonlari, ong tizimiga taalluqli bo‘lgan kognitiv holatlar bo‘ldi. Kognitivizm doirasida shunday mukammal, boshqalarga o‘xshamas nazariyalar yaratildiki, ular hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Masalan, F.Xayderning balanslashtirilgan tizimlar nazariyasi, T.Nyukomning kommunikativ aktlar nazariyasi, Festingerning kognitiv dissonanslar nazariyasi va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Ulardagi asosiy g‘oya shundan iboratki, shaxs o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan muloqatga kirishar ekan, doimo munosabatlarda ruhiy mutanosiblik, tenglik bo‘lishiga, shu tufayli ziddiyatlardan chiqishga harakat qiladi. Maqsad – turli ijtimoiy sharoitlarda shaxs xulq-atvorining psixologik sabablarini tushuntirish va ziddiyatlarning oldini olish uchun yo‘l-yo‘riqlar ishlab chiqishdan iborat. Hozirgi davrda ham taniqli ijtimoiy psixologlar Olport, A.Maslou, K.Rojers va ularning safdoshlari gumanistik psixologiya doirasida bu ishlarni faol davom ettirmoqdalar. Nihoyat, yana bir eksperimentlar bilan bog‘liq bo‘lgan nazariya interaksionizm bo‘lib, bu aslida sotsiologik nazariya hisoblanadi. Uning asoschisi Gerbart Mid bo‘lib, uning qarashlari ta’sirida T.Sarbinning rollar nazariyasi, G.Xaymen va R.Mertonlarning referent guruhlar nazariyasi, F.Gofmanning ijtimoiy dramaturgiya nazariyalari shakllanadi. Ular turli ijtimoiy sharoitlardagi xulq- atvorni tushuntirish orqali shaxs ijtimoiy-psixologik sifatlarining sabablarini topishga harakat qildilar. Har bir shaxs doimo ijtimoiy o‘zaro ta’sir tizimida mavjud bo‘ladiki, unda u to‘g‘ri harakat qilish uchun o‘zgalarni tushunishga harakat qilishi,

o‘zgalar rolini qabul qilishga tayyor bo‘lishi lozim. Lekin o‘zgalar rolini to‘g‘ri qabul qilish uchun unda “umumlashtirilgan o‘zga” obrazi bo‘lishi lozimki, bu obraz shaxslararo muloqat jarayonida, har bir shaxs uchun ibratli bo‘lgan kishilar guruhi bilan muloqotda bo‘lish jarayonida shakllanadi. YA’ni, shaxsning faolligi tan olinadi, bu esa fan tarixida o‘ta progressiv holat edi. Yuqorida aytib o‘tilgan nazariya va oqimlar hozirgi kunda ham Sotsial psixologiya ning rivojlanishiga o‘z hissalarini qo‘shib kelmoqdalar. Keyingi davrlarda Rossiyada rivojlangan Sotsial psixologiya va sobiq Ittifoq daslatlarida barcha o‘tkazilgan fundamental va tatbiqiy tadqiqotlarda chet ellik psixologlar, xususan amerikalik olimlar qarashlarining ta’siri kattadir. 4. Sotsial psixologiyaning Rossiyadagi rivojlanishi Sobiq ittifoq davlatlarida, birinchi navbatda Rossiyada sotsial psixologiya 20-yillardan boshlab rivojlana boshladi. Bu borada rus sotsial psixologiya sining asoschisi deb haqli ravishda V.M.Bexterevni ko‘rsatish mumkin. U o‘zining refleksologiya nazariyasi doirasidan shaxs xulq-atvorining motivlarini tushuntirishga uringanlardan biridir. Uning fikricha, barcha ongli va ongsiz jarayonlar tashqi xulq-atvorda, harakatlarda ifodalanadi, shuning uchun ham tashqi harakatlarni, qiliqlarni, nutqni, tovushni o‘rganish orqali shaxsning o‘zini va bu harakatlarning sabablarini aniqlash mumkin. Bexterev qarashlaridagi kamchilik shu ediki, u o‘z ilmiy xulosalarida sotsiologiyani biologiya bilan, psixologiyani esa fiziologiya bilan aralashtirib yubordi, shu orqali shaxs va jamiyat taraqqiyotining universal qonunlarini topmoqchi bo‘ldi. Bexterevdan keyingi olimlar, chunonchi, Y.Vasilyevning “biologik sotsiologiyasi” ham, M.A.Reystnerning “ommaviy psixologiyasi” ham, L.N.Voytolovskiyning “jamoa psixologiyasi” ham reflekslar qonunini mexanik tarzda ijtimoiy-psixologik jarayonlarni tushuntirishga ko‘chirish bo‘ldi, desak xato bo‘lmaydi. 20-30-yillarda bolalar va o‘smirlar ijtimoiy-psixologik taraqqiyotini

o‘rganishga qaratilgan ikki yo‘nalish paydo bo‘ldiki, ular ham qator kamchiliklardan holi bo‘la olmadilar. Masalan, biologik yoki biogenetik nazariya tarafdorlari shaxsning shakllanishida irsiy va biologik nasliy omillar yetakchi rol o‘ynaydi, deb hisoblashsa (YE.Arkin, I.Aryamov va boshqalar), sotsiologik yoki sotsiogetik nazariyotchilar bu borada ijtimoiy muhit rolini nihoyatda katta ekanligini himoya qilib chiqdilar (S.Molojaviy, A.Zalkind va boshqalar). 30-yillarda A.S.Makarenko, A.Zalujniy, L.S.Vigotskiy, N.K.Krupskaya, M.Suxomlinskiy va boshqa qator olimlar o‘z nazariy qarashlarini marksizm bilan bevosita bog‘lab, jamoa va shaxs nazariyasini yaratdilar. Ular shaxsning shakllanishida ijtimoiy muhitning, jamoaning rolini, ta’lim-tarbiyaning ahamiyatini isbotlashga urindilar. 40-60-yillarda ijtimoiy-psixologiya taraqqiyotida nisbatan sokinlik davri bo‘ldi. Chunki psixologiya sohasida olib borilgan tadqiqotlar ichida ijtimoiy-psixologik tadqiqotlar yo‘q hisob edi. Bu fan Rossiyada va boshqa sobiq ittifoqdosh respublikalarda 70-yillardan keyin keskin rivojlana boshladi. Bunda moskvalik va leningradlik (hozirgi Sankt-Peterburg) olimlar maktabi katta rol o‘ynadi. Agar Moskva shahrida, asosan, sotsial psixologiya bo‘yicha fundamental nazariy tadqiqotlar ko‘plab o‘tkazilib, unda hozirgi zamon ijtimoiy-psixologik tadqiqotlarning empirik qonunlari asoslari ishlab chiqilgan bo‘lsa, Sankt- Peterburgda ko‘proq tatbiqiy ilmiy tadqiqot ishlari olib borildiki, ular birgalikda minglab yosh ijtimoiy psixologlar avlodini tarbiyalab yetishtirdilar. Ular esa hayotimizga ilg‘or fikrlar va dalil tadqiqotlar bilan kirib kelib, hozirgi kun fanini dunyo miqyosida misli ko‘rilmagan darajaga ko‘tardilar. Lekin yuqorida aytib o‘tilganidek, Rossiyada Sotsial psixologiya ning rivojlanishida xorij psixologiyasining, ayniqsa Amerika Qo‘shma Shtatlari psixologiyasining ta’siri ancha sezilarlidir. 5. O‘zbekistonda ijtimoiy-psixologik tadqiqotlarning o‘rni va istiqbollari Sotsial psixologiya ning fan sifatida yurtimizda rivojlanish tarixiga e’tibor

beradigan bo‘lsak, tarixan qisqa fursatda uning rivojlanishi uchun imkoniyatlar kengayib borayotganligini ta’kidlash joiz. Chunki mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov 1997 yildayoq O‘zbekiston Respublikasida Kadrlar tayyorlashning milliy dasturini ishlab chiqarish zarurati to‘g‘risida gapirib, unda sotsial psixologiya va sotsiologiya kabi yangi yo‘nalishlarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilishi lozimligini ta’kidladilar. Chunki ilmiy salohiyatli, ma’nan baquvvat, yurt uchun, xalq va Vatan uchun sadoqatli yangi avlodni tarbiyalash, unda faol fuqarolik pozitsiyasini shakllantirish shaxs va jamiyat o‘zaro munosabatlarini yaxshi bilishni taqozo etishini davlatimiz rahbari o‘ta ziyraklik bilan tasavvur qildilar, shu bois Prezidentimizning barkamol avlod tarbiyasiga oid barcha asrlaridan psixolog olimlar, jumladan, sotsial psixologiya sohasida izlanishlar olib borayotgan olimlar to‘g‘ri xulosalar chiqara oldilar. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, O‘zbekistonda o‘tkazilayotgan ijtimoiy- psixologik tadqiqotlar dastlab asosan oila va oilaviy munosabatlarga bag‘ishlanganligi bilan xarakterlanadi va shunga bog‘liq tarzda oxirgi yillarda ham shaxsning kamol topishida ijtimoiy muhit omili o‘rganilganda, eng avvalo oilaviy ijtimoiylashuv nazarda tutiladi. Prezidentimiz Islom Karimov 2004 yilda tarixiy bir hujjatga – “O‘zbekiston xotin-qizlar qo‘mitasi faoliyatini takomillashtirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmonlari munosabati bilan xotin-qizlarni davlat va jamiyat qurilishigi ishtiroklarini to‘la ta’minlash vazifasi o‘rtaga qo‘yildi va gender tadqiqotlarga ham katta yo‘l ochildi. Bundan tashqari, yangi davr avlodining jamiyatda ro‘y berayotgan turli hodisalarga munosabati, ularga beradigan bahosi va ular ta’sirida shakllandigan ijtimoiy xulqi masalasi yurtimizda ijtimoiy tasavur konsepsiyasi asosida turli yo‘nalishli izlanishlar uchun istiboqlli yo‘nalishga yo‘l ochdi. Bundan tashqari, yangicha ishlab chifqarish va ijtimoiy munosabatlar sharoitida xodimlar xulqini muvofiqlashtirish borasida boshqaruv psixologiyasi bo‘yicha amalga oshirilayotgan monografik tadqiqotlar ham yangi davr sotsial psixologiya sining predmeti ekanligini ta’kidlash mumkin.

Bundan tashqari, O‘zbekistonda tatbiqiy yo‘nalishdagi ijtimoiy-psixologik izlanishlarga keng yo‘l ochildiki, bu holat ushbu fanning yangi davr fani ekanligini isbotlamoqda. Shuni alohida ta’kidlash joizki, birinchi ijtimoiy-psixologik tadqiqot yurtimizda XX asrning 70-yillari oxiri 80-yillarning boshida I.Yoqubov tomonidan o‘tkazilgan bo‘lib, u oilaviy munosabatlarning barqarorligi va er-xotin ijtimoiy rollarining muvofiqligini ta’minlovchi ijtimoiy-psixologik omillarni o‘rgandi. Tadqiqot natijasida shu narsa aniqlandiki, oila a’zolarining rollar borasidagi muvofiq o‘zaro munosabatlari oilaviy hamjihatlikning muhim shartidir. Oilaviy majorolar esa, asosan hozirgi zamon o‘zbek ayolining ijtimoiy mehnat bilan bandligi hamda oilaviy munosabatlarda eskilik sarqitlarining saqlanib qolganligidadir. Keyinchalik shu kabi oila va oilaviy munosabatlarning ijtimoiy-psixologik fenomenlariga bag‘ishlangan tadqiqotlar o‘zbekistonlik olimlar G‘.B.Shoumarov va uning izdoshlari, shogirdlari ishlarida rivojlantirildi. Masalan, G‘.Shoumarov va YE.A.Morshinalarning (1986) tadqiqotlarida oilada bolalar tarbiyasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan ijtimoiy-psixologik omillar o‘rganildi, chunonchi, unda o‘ziga xos milliy va an’anaviy o‘zaro munosabat xususiyatlarining o‘rni belgilandi. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida o‘tkazilgan muhim tadqiqotlardan biri N.Sog‘inovning o‘zbek oilasiga xos bo‘lgan nikoh va oila munosabatlari-nikohdan qoniqish, nikoh motivlari, oila qurishning o‘zbeklarga xos bo‘lgan yosh xususiyatlari, yosh o‘zbek oilalaridagi psixologik mojarolar va ajralishlarning sabablarini sistematik tarzda o‘rgangan ilmiy ishidir. Bu tadqiqotda ilgari xech o‘rganilmagan ilmiy ma’lumotlar to‘plandiki, ularga ko‘ra, o‘zbek oilasining qurilishiga sabab bo‘ladigan asosiy motiv – bu “Farzandli bo‘lish”, (birinchi o‘rinda), ikkinchi o‘rinda “Jamoatchilikning gap-so‘ziga qolmaslik”, uchinchi o‘rinda “Ota-ona va qavmi-qarindoshlarning istaklarini bajo etish” va hokazolar aniqlandi. N.Sog‘inovning to‘plagan ma’lumotlari yosh oilalar, mojaroli oilalar va yoshlar tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘lganlar uchun muhim ilmiy yo‘l-

yo‘riqdir. Bu kabi izlanishlar keyinchalik M.Utepbergenev, M.Dushanov ishlarida davom ettirildi. Ularda oila va nikoh munosabatlari qoraqalpog‘istonliklar va qirg‘iz oilalari misolida o‘rganildi. Oxirgi 10-20 yil oralig‘ida O‘zbekistonda ijtimoiy tasavvurlar konsepsiyasi doirasida o‘tkazilayotgan tadqiqotlar (V.Karimova, K.Rahimova, Z.Nishonova, M.Umarova, O.Hayitov, G.Yadgarova, L.Karimova, K.Farfiyeva, Sh.Eshmetov, N.Lutfullayeva, A.Kadirova va boshqalar) ayni shu yo‘nalishning istiqbolli ekanligini, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi murakkab va serqirrali munosabatlarning ijtimoiy xulqda namoyon bo‘lishi mexanizmini tushuntirishda nazariy-metodologik asosning mavjudligini isbotladi. Keyingi yangi davrda gender tenglik masalasi, xotin-qizlarning davlat va jamiyat qurilishidagi rolini oshirishga bag‘ishlangan qator tadqiqotlarga yosh psixolog olimlarning qo‘shilishi ushbu yo‘nalishning ham istiqbolli ekanligini ko‘rsatmoqda. Davr talabidan kelib chiqayotgan bu vazifa o‘zbek psixologlari oldiga qator muammolarni qo‘yish bilan birgalikda ulardan gender muammolari, jinsiy tafovutlar masalasiga ilmiy jihatdan yondashishni taqozo etadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, o‘g‘il va qizlarning ijtimoiy tasavvurlarida jinsiy tafovutlarga oid tushuncha, bilim va ko‘nikmalar, stereotiplar eng avvalo oilada shakllanadi. Shuning uchun ham oila psixologiyasi doirasida aynan jinsiy tafovutlar va gender muammolari o‘rganilishi va amaliyotda qanday ekanligi tadqiq etilishi kerak. Avvalo shuni ta’kidlash joizki, gender psixologiyasi – sotsial psixologiya fanining bir sohasidir. Boshqa sohalar singari u ham o‘z tarixiga ega. Ammo bu tarixni XX asrning 70-yillaridan boshlab o‘rganish noo‘rin deb hisoblaymiz. Bundan tashqari, uni fenemizm mevasi deyish ham noto‘g‘ri. Biroq fanning asosiy xizmati zamonaviy psixologik muammolarga jamoatchilik fikrining jalb qilinishi hisoblanadi. O‘zbekistonda ham gender masalasi ko‘pincha oila muammolari doirasida

o‘rganilishi an’anaga aylangan. Qator tadqiqotlarda (E.G‘oziyev, G‘.Shoumarov, V.Karimova, I.Yoqubov, B.Qodirov, S.Mirhosilov, E.Usmonov, N.Sog‘inov, F.Akramova, L.Karimova, O.Hayitov, N.Salayeva, O.Shamiyeva, O.Abdusattorova va b-q.) oilaviy hamda shaxslararo o‘zaro munosabatlarga e’tibor qaratilgan. Muallifningning oila va oilaviy munosabatlarning ijtimoiy-psixologik omillari va oqibatlariga bag‘ishlangan asarlarida oilada yoshlarni gender munosabatlarga tayyorlash muammolariga, gender tasavvurlarning shaxs tarbiyasidagi o‘rni (2006) kabi masalalarda e’tibor qaratilgan. Bizning oxirgi tadqiqotlarimizda er-xotin va oiladagi sibling munosabatlarning bola shaxsiga ta’siri, jumladan, erkaklik va ayollik fazilatlari shakllanishidagi o‘rni o‘rganilgan, ilmiy xulosalar chiqarilgan. Bu kabi ota-ona munosabatlarining farzandlarga ta’siri muammosi M.Salayeva (2005) tadqiqotlarining ham predmetiga aylangan. Jumladan, u qo‘lga kiritgan xulosalardan biri, “o‘zbek oilalarida onalarning otalarga nisbatan farzandlarga o‘ta g‘amxo‘rligi, ya’ni, ularni qiyinchiliklardan saqlash, ziyon yetkazib qo‘yishdan qo‘rqish, farzandning o‘ziga bog‘langanligi va tobeligini rag‘batlantirish, ularda shahvoniylik va tajovujkorlikni bosish kabi xususiyatlarning kuchligigi, onalarda otalarga nisbatan demokratiklilikning kuchliligi isbotlangan”. Gender tafovutlarga bag‘ishlangan ayrim tadqiqotlar reklamadagi ayollar va erkaklar obrazi (A.Dudareva, 2003), o‘g‘il va qiz bolalarning obrazidan foydalanish samarasi (V.Karimova, 2006, S.Abidov, 2006), er va xotinlarning reklama qilingan mahsulotlarga jinsga oid o‘ziga xos munosabatlari (L.Karimova, 2003, 2004) kabi masalalarga bag‘ishlangan. O‘tkazilgan tadqiqotlar va olingan empirik ma’lumotlardan shunday xulosa qilish mumkinki, reklama sohasida kattalar va bolalar obrazidan keng foydalaniladi, lekin ularni idrok qilish va xaridorlik ustanovkalarida aniq ravshan jinsiy tafovutlar mavjduddir (V.Karimova, S.Abidov, 2005, 2006). Ayniqsa, bola obrazi aks ettirilgan reklamaning qizlar va o‘g‘il bolalardagi jinsiy identifikatsiyaga bevosita ta’siri alohida o‘rganilsa, bizning fikrimizcha. ma’lumotlarning tatbiqiy ahamiyati yanada kuchli bo‘lar edi.

L.I.Karimovaning yurtimizda o‘tkazgan tadqiqotlarida yoshlarning reklama mahsulotlarining iste’molchisi sifatidagi ijtimoiy tasavvurlari o‘rganilgan. Masalan, u o‘z tadqiqoti mobaynida 50 ta er-xotinlar juftligi o‘rtasida so‘rov o‘tkazib, zamonaviy oilada ko‘pchigina masalalarda xotin-qizlarning fikri yetakchi ekanligini aniqlagan (L.Karimova, 2004). Masalan, “Oilangizda kim pul mablag‘larini taqsimlaydi?” deb berilgan savolga erkaklarning 73%i va ayollarning 51% “men o‘zim” degan javobni berishgan. Lekin “Kuniga uy uchun biror narsa xarid qilishga taxminan qancha vaqt sarflaysiz?” degan savolga esa, erkaklarning 69 foizi “bilmayman” javobini bergan bo‘lsa, ayollarning 71 foizi - “bir soatgacha”, 7 foizi - 2 soatdan ortiq vaqt ajratishlarini qayd etishgan. “Reklama qilingan xo‘jalik mollarining sotib olasizmi?” deb berilgan savolga 14 foiz erkaklar va 32 foiz ayollar ijobiy javob bergani holda, 58% erkaklar “yo‘q” javobini berganlar. Shundan tadqiqotchi ularning reklama qilinayotgan mahsulotlarga ishonchini aniqlaganda, erkaklarning 45 foizi va ayollarning 48 foizi ishonishini qayd etganlar. Demak, reklama qilinayotgan mahsulotlar dunyosida xotin-qizlarning faolligi bugungi kunda erkaklarnikidan ancha yuqori. Demak, zamonaviy oila bekalari oilaviy daromadning taqsimoti va uni nimaga ishlatish masalalarida ham yetakchilikka da’vo qiladilar. Chunki uy bekalari uy yumushlarini bajarishda ko‘proq xo‘jalik mollaridan foydalanadi, farzandlarini yuvib-tarash va ularni bog‘cha yoki maktabiga zarur bo‘lgan narsalarni ham yaxshiroq bilgani sababli, reklama qilinayotgan tovarlarning eng yaxshisini va arzonini xarid qilish tarafdori ham bo‘lib boradi. Bu holatni milliy reklama kompaniyalari inobatga olishlari kerak. Shu kabi O‘zbekistonda muayyan ijtimoiy-psixologik muammo tadqiq etilganda, gender tafovutlarga e’tibor berish tobora an’anaga aylanib bormoqda. Masalan, yosh tadqiqotchi O.Abdusattorova (2007)ning dissertatsion izlanishi bu borada alohida ahamiyatga ega bo‘lib, unda o‘smir yoshli o‘g‘il va qiz bolalardagi gender tasavvurlarga bog‘liq jinsiy identifikatsiyani aniqlash va bunda oila muhitining rolini asoslash uchun Sotsial psixologiya da qo‘llanilgan qator ishonchli

metodikalardan foydalanilgan. Alohida ta’kidlash joizki, ota-onalar o‘rtasidagi o‘tkazilgan test va so‘rovlar ularning gender ustanovkalarini va liderlik maqomlarini aniqlashga imkon bergan bo‘lsa, farzandlari o‘rtasida olib borilgan empirik tadqiqot otalik va onalik gender maqomlarining qizlar va o‘g‘il bolalarda o‘ziga xos ustanovka shaklida identifikatsion jarayonlar yo‘nalishini belgilashini isbot qildi. Zamonaviy o‘zbek oilasidagi erkaklar va ayollarning o‘zaro munosabatlarida ayollar mavqeining mustahkamlanib borayotganligi, ularning liderlik pozitsiyalarida hamda turmush o‘rtoqlarini hamkor va sherikchilik munosabatlari tizimida ko‘rishni afzal ko‘rishlarida namoyon bo‘ldi. Shu sababli ham bu holat ularning o‘z jinslarini va turmush o‘rtog‘idagi qarama-qarshi jinsga nisbatan ustanovkalarini belgilaydi. Tadqiqot zamonaviy erkaklar va xotin- qizlarning ayollik va erkaklik obrazlarida femininlik hamda sof maskulinlik sifatlari ko‘proq androginlik sifatlariga o‘rin berayotganligini, qizlarda maskulinlik sifatlari ham tobora sezilarliroq namoyon bo‘layotganligini ko‘rsatdi. Shunday qilib, yurtimizda gender tadqiqotlari uchun keng yo‘l ochilgan va ularda oila va oilaga nisbatan ijtimoiy ustanovka ustuvor masala sifatida qaraladi. Lekin O‘zbekistonda ijtimoiy psixologlar oldida juda muhim tadqiqot mavzulari mavjudki, ularda hozirgi mustaqillik sharoitida shaxs va turli ijtimoiy guruhlar psixologiyasida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, turli yosh, demografik, etnik, professional guruhlarga mansub bo‘lgan kishilarning ijtimoiy tasavvurlari, ular asosida ijtimoiy xulq-atvorni ilmiy boshqarish asoslari ishlab chiqilmog‘i lozim. YA’ni, ishlab chiqarish Sotsial psixologiya si, boshqarish psixologiyasi, guruhlar psixologiyasi hamda ommaviy psixik jarayonlarning ta’siri masalalari o‘zbek psixologlaridan o‘z yechimini kutmoqdaki, ularda ilg‘or fan yutuqlaridan foydalanilgan holda hududning milliy o‘ziga xos qirralari ishlab chiqilishi kerak.

ADABIYOTLAR: 1. Andreyeva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchebnik dlya visshix uchebnix zavedeniy / G.M. Andreyeva. – 5-ye izd., ispr. i dop. – M.: Aspekt Press, 2003. – 364 s. 2. Andreyeva G.M., Bogomolova N.N., Petrovskaya L.A. Zarubejnaya sotsialnaya psixologiya XX stoletiya. – M.: Aspekt Press, 200 3. Bodalev A.A. Lichnost i obsheniye. – M.: 2003. 4. Maxmudov I.I. Boshqaruv psixologiyasi: O‘quv qo‘llanma / Mas’ul muharrir: A.Xolbekov. – T.: DJQA “Rahbar” markazi; “YUNAKS-PRINT” MCHJ, 2006. – 230 b. 5. Galkina T.P. Sotsiologiya upravleniya: Ot gruppi k komande. – M.: 2003. 6. Donsov A.I. Psixologiya kollektiva. – M.: MGU, 1984. 7. Donsov A.I., Yemelyanova T.P. Konsepsiya sotsialnix predstavleniy v sovremennoy fransuzskoy psixologii. – M.: MGU, 1987. 8. Yemelyanov Y.N. Aktivnoye sotsialno-psixologicheskoye obucheniye. – L.: LGU, 1985. 9. Yenikeyev M.I. Obshaya i sotsialnaya psixologiya. – M.: 200 10. Kamenskaya YE.N. Sotsialnaya psixologiya: Konspekt leksiy: Uchebnoye posobiye / YE.N. Kamenskaya. Izd. 2-ye. – Rostov n/Donu: Feniks, 2006. – 192s.

Похожие

Sotsial ustanovka

Sotsial psixologiyada tadqiqotlar metodologiyasi tushunchasi. Sotsial psixologiyaning asosiy metodlari

Sotsial psixologiyaning amaliy tadbiqiy sohalari

Psixologik maslahat

Psixologik tajriba