Psixodiagnostikaning psixometrik asoslari - Психология - Рефераты

Psixodiagnostikaning psixometrik asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

Psixodiagnostikaning psixometrik asoslari Reja 1. Psixodiagnostik tajribalarga qo’yiladigan asosiy talablar. 2. Tajriba jarayonini standartlashtirish va statistik normalar. 3. Ma’lumotlarni to’plash bosqichi va psixodiognostik vaziyatlar klassifikasiyasi. 4. Interpretasiya va qayta ishlash bosqichi. 5. Ishonchlilik. . Valid lik .

1. Psixodiagnostik tajribalarga qo’yiladigan asosiy talablar ajriba o’tkazish davomida rioya qilish kerak bo’lgan talablar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:T sinaluvchilarga ko’rsatmalarni yozma ravishda bir xil tarzda ma’lum qilmoqlik, og’zaki shaklda berilgan taqdirda esa, aynan, o’sha so’zlar yordamida bir xil tarzda eshittirilishi; biror sinaluvchiga boshqalarga nisbatan hyech qanday imkoniyat yaratmaslik; eksperiment davomida ayrim sinaluvchilar uchun qo’shimcha tushuntirilishlar berilmaslik; turli guruhlar bilan bo’ladigan eksperimentning doimo imkon darajasida bir xil vaqt va sharoitda o’tkazilishi; barcha sinaluvchilar uchun topshiriqlarni bajarish vaqtining bir xil belgilanishi va hokazo; Shunga qaramasdan odatda, metodika mualliflari, qo’shimcha ravishda uning o’tkazilish jarayoni haqida aniq ko’rsatmalar beradilar. 2. Tajriba jarayonini s tandart lashtirish va statistik normalar iagnostik metodikalar tadqiqot metodlaridan standartlashgan holda bo’lishi bilan ajratib turadi. Standartizasiya – testni o’tkazish va bajarishni baholash jarayonining bir xilligidir. U ikki xil, eksperiment jarayoniga yakka talablarni ishlab chiqish va diagnostik sinovlar natijalarini baholashdagi yakka mezonni (kriteriy) aniqlashdan iborat tarzda izoh etiladi.D Diagnostik metodlarni adekvat ishlab chiqish uchun, tajriba o’tkazish sharoitlarini va uning natijalari tahlilini maksimal darajada standartlashtirish lozim bo’ladi. Tajriba shartlarini standartlashtirishga esa, quyidagilar kiradi:

eksperimentni o’tkazish; instruksiya (yo’riqnoma); testlashtirish jarayonining tasviri. Diagnostik tajriba (eksperiment)larni standartlashtirish jarayoni o’tkaziladigan tadqiqotning shart-sharoitlari, ko’rsatmalari, blankalari, qayd qilish usullarini bir xil shakldagiligini anglatadi. Metodikalarni standartlashtirishning yana bir muhim bosqichi diagnostik tadqiqot natijalarini taqqoslash imkoniyatini beradigan mezonlarni tanlashdan iborat bo’ladi. (Chunki diagnostik metodikalarning muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz bajarishishi uchun, oldindan tayyorlangan standartlari mavjud emas.) Umuman olganda, diagnostik metodikalarning normaga asoslangan holda standartlashtirilishi – bu metodika mo’ljallangan guruhdan farqlanmaydigan boshqa kattaroq sinaluvchilar ishtirokida amalga oshirilishidir. Saralangan standartlashtirishda sinaluvchilar guruhi uchun maxsus normalar ishlab chiqiladi. Bunda aniqlanishi lozim bo’lgan xususiyat berilgan topshiriqning nafaqat o’rta, balki undan kam yoki ko’p jihatli bosqichlarida ham o’rganiladi. Natijada, diagnostik tajribani muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz bajarilishining turli bosqichlarini baholash mumkin bo’ladi. Bu esa, sinaluvchining saralangan standartlashtirishga nisbatan psixik holatini aniqlash imkoniyatini beradi (A.Anastazi, 1982). Jumladan, Stenford-Bine testi uchun statistik norma 2,5 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan (4498 kishidan tashkil topgan) sinaluvchilardan iborat saralashda aniqlangan edi. Natijada, matematik-statistika asosida bajarilgan murakkab ish yordamida, aqliy rivojlanish yoshning norma va chegaralari aniqlangan. Ular 84 dan 116 gacha bo’lgan diapozonda joylashgan. Shunga ko’ra, ushbu chegaralarga kirmaydigan sinaluvchilarning natijalari norma atrofida deb baholanadi. Kimning natijalari 84 dan kam bo’lsa, normadan past, 116 dan

yuqoriligi esa, normadan balandligini ifoda etadi. Psixodiagnostikada diagnostik tajribalarni baholashda boshqacha yondoshish ham mavjud bo’lib, u K.M.Gurevich tomonidan yaratilgan. Unga ko’ra, testlarni hisoblashda statistik norma ahamiyat kasb etmasdan, tajribaning natijalariga bog’liq bo’lmagan, obyektiv tarzda berilgan ijtimoiy-psixologik normativ ahamiyatliroq hisoblanadi. Bu o’rinda, ijtimoiy-psixologik normativ testni tashkil qiladigan topshiriqlar yig’indisidan iborat bo’ladi. Binobarin, testning o’zi ham mavjud hajmi bilan bunday normativ vazifasini bajara oladi. Testni individual va guruhiy natijalarning taqqoslanishi talabga muvofiq maksimum darajada amalga oshiriladi. Baholash mezoni bo’lib normativga yaqin natijalarni aks ettiradigan ko’rsatkichlar hisoblanadi. 3. Ma’lumotlarni to’plash bosqichi va psixodiognostik vaziyatlar klassifikasiyasi iagnostik metodlar yordamida ma’lumotlar to’plash jarayoni o’rganilayotgan hodisa va sinaluvchi haqidagi obyektiv halqa subyektiv ko’rsatkichlar jamlanmasi bilan tanishishdan boshlanadi. Barcha mashhur psixodiagnostik metodikalar mualliflari, tadqiq qilinayotgan sinaluvchining o’tmishi va hozirgi hayoti haqida mukammal o’rganib chiqishga katta ahamiyat beradilar. Bu bilan tadqiqotning asosiy foni yaratilib, tashxis va tahlil uchun zarur bulgan shaxsni umumiy obraz elementlari belgilanadi.D Psixologik adabiyotlarda psixodiagnostik jarayon hisoblangan “tadqiqotchi- sinaluvchi” kabi o’zaro munosabat tizimini yaratilishiga daxldor turli o’zgaruvchanlar ta’sirini tahlil qilishga keng o’rin ajratilgan. Odatda bu ta’sirning: vaziyatli o’zgaruvchanlar; tadqiqot vazifasining o’zgaruvchan maqsadlari; tadqiqotchi va sinaluvchining o’zgaruvchanligi kabi turlari ajratiladi. Bu ko’rsatkichlarning ahamiyati tadqiqot o’tkazish, uni tahlil qilish va olingan

natijalarni qo’llay bilish kabi jarayonlardagina inobatga olinishi lozim. Ma’lumki, testlashtirish jarayoniga kuchli ta’sir etuvchi omillarning barchasini ham nazorat qilib bo’lmaydi. Shu bois, testlashtirish tayyorgarligi jarayonida favqulodda kutilmagan vaziyatlarni yuzaga kelishini inkor etmasdan, uning bir maromda o’tkazilishini ta’minlash dolzarbdir. Testdan foydalanayotgan psixolog sinaluvchining hukmiga havola etilayotgan topshiriq va vazifalarni bajarilishi uchun barcha diqqat-e’tiborini yo’naltirishiga hamda bor kuch-quvvatini safarbar eta olishiga to’la ishonch hosil qilishi kerak. Fanda psixodiagnostik vaziyatlar klassifikasiyasi yaratilgan bo’lib, V.I.Drujinin (1990) uning to’rtta varianti mavjudligini ta’kidlaydi: tadqiqotda ixtiyoriy ishtirok etish va keyingi bosqichlarning mustaqil tanlovi (psixologik maslahat); tadqiqotda majburiy ishtirok etishi, ammo keyingi harakatlarda mustaqil tanlovga ega bo’lishi (testni ishlab chiqishda talablarni o’rganish); tadqiqotda majburiy ishtirok etish va tadqiqotdan so’nggi harakat tanlovi cheklangan (egallab turgan mavqyei talablariga ko’ra mos keluvchi testlashtirish); tadqiqotda ixtiyoriy ishtirok, lekin keyingi harakatlarning cheklanganligi (professional tanlov). Qo’shimcha sifatida shuni aytish kerakki, har qanday psixodiagnostik tadqiqotlar sinaluvchilarda tajriba motivini faollashtiradi. Uni minimal darajaga olib kelish esa, psixologning vazifalaridan biri hisoblanadi. Metodikalarni tanlash jarayoni iloji boricha shaxsning individual xususiyatlarini o’z ichiga qamrab olgan bo’lishi kerak bo’ladi. Bu – o’z o’rnida diagnostik yechim va tahlilning aniqligini kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Shuningdek, diagnostik vazifalarga mos keladigan metodikalarning tanlanishi tadqiqotni o’tkazlishni shakllantirilishi va undan olinadigan natijalar foydalanilayotgan usul xususiyati asosida ham aniqlanadigan bo’lishi kerak.

“Taxminiy” baholar standart kattaliklar va aqliy koeffisiyentlarga aylanadi hamda “shaxs ko’rinishi – chizmasi” yaratiladi. 4. Interpretasiya va qayta ishlash bosqichi sixodiagnostik sohaning qator mutaxassislari, tadqiqotdan olingan natijalarni miqdoriy baholanishini foydali ekanligi xususida fikr bildiradilar. Ammo tadqiqot ma’lumotlarini umumlashtirishning qanday yo’llari ishonchliroq ekanligini bashorat qilish borasida qarama-qarshi fikrlar ham mavjud. Shu bois, klinik-subyektiv tajriba va intuisiyaga yoki statistik-obyektiv va kriteriylarga yo’naltirilgan umumlashtirish afzalmi, degan mushohadalar hamon davom etmoqda.P Klinik yondoshuv sifatli tahlillarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Uning muhim xususiyatlari “subyektiv hukm” va professional tajribaga asoslanganligidadir. Natijada,“sof holda”gi klinik yondoshuv haqiqiy fikrlashdan uzoq bo’lmaydi. Statistik yondoshuv obyektiv ko’rsatkichlarning miqdoriy qayta ishlanishini inobatga olishni e’tirof etadi. Subyektiv hukm ahamiyatliligi minimum darajaga olib kelinadi. Interpretasiya empirik jihatdan aniqlangan statistik mos kelishlik asosida amalga oshiriladi. Klinik va statistik interpretasiya samaradorligi masalasi psixologlar tomonidan ko’p marotaba muhokama qilinganligiga qaramay hozirgacha munozaralar predmeti bo’lib kelmoqda. Ushbu munozaralarning asoschisi P.Mil (1954) hisoblanadi. Bu sohada u ancha tajribaga ega bo’lganligi bois, statistik interpretasiya klinikka nisbatan samaraliroq ekanligi to’g’risida xulosa qiladi. Chunki, psixolog inobatga oladigan diagnostik ma’lumotlar hajmining kengayib borishi avval o’sishga, so’ngra esa interpretasiya aniqligini kamayishiga xizmat qiladi. Lekin bu klinik yondoshishlar psixodiagnostikada ahamiyatli o’rin egallamaydi, degani emas. Shaxsni har

tomonlama bog’lanish va munosabatlar doirasida ta’riflash vazifasi yuklanganda statistik yondoshish klinikni o’rnini bosa olmaydi. Klinik yondoshuvga muqobilini topish juda murakkab jarayondir. Diagnostik tadqiqotlarni to’laligicha amalga oshirish uchun, uning yakunida asoslangan psixologik xulosalarni qilish zarur. Aksariyat diagnostik vaziyatlar klinik va statistik yondoshuvlarning qarama-qarshi taqqoslanishini emas, balki garmonik jihatdan mosligini ta’minlanishini taqozo etadi. Ishonchlilik . Valid lik shonchlilik – bu jarayonning obyektga nisbatan barqarorligidir. Diagnostik ma’lumotlarning ishonchliligi va sifati ma’lum darajada tekshiruv metodiga bog’liq bo’ladi. Bu jarayon mos keluvchi texnik tekshiruv, ya’ni korreksion statistik metod yordamida aniqlanadi.I Psixodiagnostik metodning ishonchlilik darajasi uchta shartga bog’liq bo’lib, ular quyidagilar: metodning obyektivligi; test misollarining bir xilligi; tekshirilayotgan shaxs xususiyatlarining muvozanatlashganliligi. Metodning obyektivliligi – bu olingan ma’lumotlar va ularning psixodiagnostik interpretasiyasini tadqiqotchiga bog’liq emasligi. G.Vislak o’z qarashlarida metodning obyektivligini uch turga bo’lib o’rganadi. test o’tkazishning obyektivligi; tahlilning obyektivligi; olingan ma’lumotlar interpretasiyasining obyektivligi. Ma’lumki, turli tadqiqotchilar izlanishlari uchun bir-biridan mustaqil ravishda

ayni psixologik metoddan bilan, bir xil eksperimental sharoitlarda foydalanadilar. Ular olgan natijalar solishtirilib, metodning obyektivlik koeffesenti chiqariladi. Ammo metod obyektivligini amaliy jihatdan tekshirishda bir muncha qiyinchiliklar vujudga keladi. Chunki aynan bir xil ekperimental sharoitlarni vujudga keltirish juda qiyindir. Ishonchlilik har doim ham validlikni ifodalamaydi. Aksariyat psixologlar tekshirishning ma’lum bir prosedurasini taklif etish orqali obyektlarni barqaror farq qila olishga bo’lgan ishonchliligni ko’rsatishadi, Ammo validlik haqidagi masalaning ochiq qolishida xatoga yo’l qo’yishida. Masalan, sensor psixofizikada o’rganilayotgan sezgi xususiyatlarining oddiy jismoniy stimullar bilan bir xil determinasiyalashgani uchun validlik darajasi sezilarli ahamiyat kasb etmasa-da, diferensial psixometrikada ayni shu holatda validlik muammosining ahamiyati keskin oshib ketadi. Shu bois, validlik muommosiga alohida e’tiborni qaratish maqsadga muvofiqdir. sixodiagnostikada validlik – hatti harakatni o’zlashtirishga bo’lgan muvaffaqiyatni tekshirish va test masalalarining ayni shu faoliyat xususiyatlariga mos kelishini sinab ko’rish jarayonlarida qo’llaniladi. Fanda validlikning bir necha turlari farqlanadi:P Konstruktiv validlik – testlashtirish obyektini psixologik tahlil qilishni taqozo etadi, ya’ni test natijalari ajratilgan xususiyatning tekshirish yo’nalishini o’rganadi. Masalan, o’zlashtirishning diagnostik nazoratida mujassam bo’lmagan indikatorlar, haqiqatdan ham o’quv jarayonining shart- sharoitlarini namoyon qiladimi yoki yo’qmi? Kriterial validlik – tadqiqotchi uchun test natijalari yordamida individ xatti-harakati aspektining hozirgi va kelajakdagi holati haqida hukm chiqarishi masalasini aniqlash imkonini beradi. Buni aniqlash uchun qo’lga kiritilgan natijalar tashqi kriteriylar (mezon) orqali solishtiriladi yoki turli testlar ma’lumotlari bilan taqqoslanadi.

Prognostik validlik – tashqi kriteriylar (mezon) va sinaluvchining xulq-atvori interpretasiyasi aniqlanadi. Metodning validligi – psixodiagnostik metodning natijalari ayni o’rganilayotgan obyekt xususiyatlariga mos kelishini ifodalanishidir. Validlikni ishonchlilik tushunchasidan tafovuti o’rganilayotgan holatni tadqiqotning “obyekti” va “predmeti” farqini ajratish orqali tushuntirish qulaydir. Shuningdek, test validligi, uning ishonchlilik darajasidan oshib ketmasligi zarur. Metod, metodika, valid lik , baholash , tajriba , ishonchlilik , standart lashtirish , mezonlar , tekshirish, tahlil qilish, natija, taqqoslash.

ADABIYOTLAR 1. Bolotova A.K. Prikladnaya psixologiya: Uchebnik dlya vuzov / A.K. Bolotova. – M.: Gardariki, 2006. – 382 s. 2. Borozdina G.V. Psixologiya delovogo obshyeniya: Uchebnik. – 2-ye izd. – M.: INFRA-M, 2006. – 295 s. 3. Burlachuk L. Psixodiagnostika. – SPb., 2002. 4. Dukarevich M.Z. Praktikum po psixodiagnostike. Motivasiya i samoregulyasiya. – M.: 1989. 5. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot: Universitetlar va pedagogika institutlari uchun o’quv qo’llanma. – T.: “Universitet”, 1999. – 96 b. 6. Karimova V.M., Xayitov O.E., Ergasheva D.D., Lutfullayeva N.X., Xaydarova X.R. Sbornik situasionnix zadach, delovix i psixologicheskix igr, testov, kontrolnix zadaniy, keys-stadi, voprosov dlya samoproverki po kursu “Ekonomicheskaya psixologiya”. – T., TGEU. 200 7. Psixologicheskaya diagnostika: Uchebnoye posobiye / Pod red. K.M.Gurevicha, Ye.M.Borisovoy . 2-ye izd., ispr. – M.: 2000. 8. Hayitov O.E., Lutfullayeva N.X. Psixodiagnostika va amaliy psixologiya. Ma’ruzalar matni. – T., 200 9. Hayitov O.E. Psixodiagnostika va amaliy psixologiya: Elektron darslik. – T., TDIU. 200 10. Hayitov O.E., Lutfullayeva N.X., Xaydarova X.R. “Psixodiagnostika va amaliy psixologiya” kursi bo’yicha ijtimoiy-psixologik tryeninglar, psixologik masalalar, topshiriqlar va tyestlar to’plami. – T., TDIU. 200

Похожие

Psixodiagnostika tarixi

Психодиагностика фанининг предмети

Ta’limning psixologik asoslari

Ta’limning psixologik asoslari

Oila psixologiyasining umumiy asoslari