Психологиянинг илмий тадқиқот методлари - Психология - Рефераты

Психологиянинг илмий тадқиқот методлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96.5 KB

Психологиянинг илмий тадқиқот методлари. Режа: 1.Кузатиш методи. 2. Эксперимент методи. 3. Суҳбат ва анкета. 4. Биографик метод. 5. Фаолият маҳсулини ўрганиш методи. 6. Илмий тадқиқот босқичлари

Психиканинг негизида миянинг рефлектор фаолияти ётади. Ташқи дунёдан кириб келадиган қўзғатувчиларга ички ёки ташқи био-логик органлар жавоб реакциясини билдиради. Бош мия катта ярим шарларида вужудга келадиган муваққат нерв боғланишлари психик ҳодисаларнинг физиологик асослари ҳисобланади ва улар ташқи таъ-сирнинг натижасида ҳосил бўлади. Психофизиологик қонуниятларга биноан миянинг функцияси муваққат нерв боғланишларининг бирлашиш механизми ҳамда ана-лизаторлар фаолияти механизмлари таъсирида ҳосил бўлади. Психикани тадқиқ этиш инсоннинг бутун онгли фаолиятини -унинг ҳам назарий, ҳам амалий ҳаёт фаолиятини ўрганишдир. «Одам-нинг онглилиги унинг турли-туман фаолиятида, хатти-ҳаракатларида намоён бўлади. Инсон шахси ҳар хил шакл ва мазмунга эга бўлган назарий ҳамда амалий фаолиятларда таркиб топади. Бунда муҳит, ир-сий белгилар, ижтимоий таъсир асосий омиллар ҳисобланади. Инсон ўзи яшаб турган даврни, моддий турмушни акс эттиради, ижтимоий-сиёсий муҳит таъсири остида билимларни ўзлаштира бо-ради, ижтимоийлашади. Ижтимоий муҳитда унинг ҳис-туйғулари, характери, қобилияти, иқтидори, тафаккури, эҳтиёжлари, эътиқоди, уни фаолликка даъват қилувчи ҳаракат мотивлари, истаклари, тилак-лари, хоҳишлари аста- секин ўзгариб боради. Инсоннинг билиш фаолияти ривожланиши унга ўзини қуршаб турган борлиқни янада чуқурроқ, тўлароқ, аниқроқ акс эттириш им-кониятини яратади ва у борлиқнинг асл моҳиятини, турли йўсиндаги ўзаро боғланишлари, мураккаб муносабатлари ва алоқаларни тобора аниқроқ ёритади. Шу билан бирга мазкур жараёнларда шаклланиб келаётган инсоннинг борлиққа, воқеликка, жисмларга, кишиларга ва ўзига муносабати вужудга келади.

Инсон онгининг ривожланиши унинг ташқи оламни фаол акс эт- тиришда намоён бўлади. Инсоннинг моддий турмуши, у ҳаёт кечира-ётган тузумнинг моддий асосига эмас, балки уни қуршаб олган одам-ларнинг турмуш тарзлари, умуминсоний қиёфалари, дунёқараши, маслаги, ижтимоий воқеликка муносабатлари, интилишлари, ижод маҳсуллари ва хатти- ҳаракатларининг мажмуасидир. Инсоннинг борлиқни акс эттириши фаол жараёндир. Инсоннинг ривожланиши объектив борлиққа ва ўзига фаол таъсир кўрсатишида содир бўлади. Ўйинни кузатиши, меҳнати, ўқиши, адабий асарни мутолаа қилиши, қизиқишининг барқарорлашуви ва бошқалар шахс-нинг психик ривожланишини ифодалайди. Психологиянинганъанавий, эмпирик методлари то ҳозирги кун-гача муваффақиятли қўлланилмоқда. Кузатиш методи. Психология фанида бу методнинг объектив (ташқи) ва субъектив (ўзини ўзи) кузатиш турлари мавжуд. Инсон психикасидаги ўзгаришларни кузатиш учун қуйидагилар амалга оши- рилади: кузатишнинг мақсади, вазифаси белгиланади; кузатиладиган объект танланади; синалувчининг ёши, жинси, касби аникланади; тадқиқот ўтказиш вақти режалаштирилади; кузатиш қанча давом этиши қатъийлаштирилади; кузатиш инсоннинг қайси фаолиятида (ўйин, ўқиш, меҳнат ва спортда) амалга оширилиши тавсия қилинади; кузатишнинг шакли (якка, гуруҳ, жамоа билан ўтказилиши) та-

йинланади; 8) кузатилганларни қайд қилиб бериш воситалари (кундалик, суҳбат дафтари, кузатиш варақаси, магнитафон, видеомагнитафон, видеоаппарат, фотоаппарат ва бошқалар) тахт қилинади. Кузатиш орқали одамларнинг диққати, ҳис-туйғулари, нерв сис- темасинингташқи ифодалари, темперамент хусусиятлари, имо-ишо-ралари, сезгирлиги, ҳаракатчанлиги, ишчанлиги, хулқ-атвори, нутқ фаолияти ва ҳоказолари ўрганилади. Аммо ўта мураккаб ички психо-логик кечинмалар, юксак ҳиссиётлар, тафаккур, мантиқий хотира ва ақл-заковатни тадқиқ этишга бу методнинг имкони етишмайди. Ма-салан, гўдак болани кузатишда унинг ҳаракатлари, ўйинчоқларга му-носабати, ҳис-туйғуси, талпиниши, майли, хоҳиши аниқланади. Ўқув-чининг дарсдаги ҳолатини кузатишда эса диққатининг хусусияти, ташқи қўзғатувчи билан таъсирланиши, темпераменти, хатти-ҳарака-тининг суръати, эмоционал кечинмасининг ўзгариши тўғрисида маъ-лумотлар тўплашга имконияти туғилади. Ўспирин ёшларнинг спорт фаолиятини кузатиш орқали уларнинг иродаси, ишчанлиги, ҳис-туй-ғусинингўзгариш хусусиятлари, ғалабага интилиши, ўзинингҳарака- тини идора қила олиши юзасидан материаллар йиғиш мумкин. Иш-чининг дастгоҳ ёнидаги фаолиятини кузатиш натижасида унинг ўз диққатини тақсимлаши, қийин дамларда ўзини тутиши, имо-ишора-лари, ташқи қўзғатувчидан таъсирланиш даражаси ҳақида кенг маъ-лумотлар йиғилади. Кексаларнинг мулоқот жараёнини кузатиш уларнинг характери, нутқ фаолияти, ҳис-туйғуси, экстравертивлиги ёки интравертивлиги, қизиқувчанлиги ва руҳиятининг бошқа хусусият-ларини аниқлаш демакдир. Ташқи кузатишда баъзан тафаккур бўйича ҳам маълумотлар олиш: иш устидаги кайфиятини, фикрнинг муайян объектга йўналтирилга-нини, ташқи қўзғатувчилартаъсирига берилмасликни, чеҳрадаги таш-виш ва изтиробни, кўздаги ғайритабиийликни, шунингдек, синчков-лик, теранлик, термулиш каби руҳий ҳолатларни кузатиб, тафаккур-нинг кечишидаги ўзгаришларни

аниқпаш мумкин. Булардан ташқа-ри, қўлнинг титраши, асабийлашиш, нутқнинг бузилиши, ҳиссиёт-нинг беқарорлашуви ҳам инсон руҳиятидаги ўзгаришлар бўйича маъ-лумот беради. Психология фанида ўзини ўзи кузатишдан (интроспекциядан) ҳам фойдаланилади. Кўпинча тажрибали психолог ёки малакали моҳир ўқитувчи, салоҳиятли раҳбар ўзини ўзи кузатиш орқали илмий хулоса чиқара билади. Масалан, ўз тафаккурини кузатиб ўзидаги эмоционал ўзгариш ҳақида, шунингдек, тафаккурнинг ички механизмлари ву-жудга келиши ва кечиши тўғрисида маълумот олади. Натижада тафаккурнинг сифати, мазмуни, моҳияти ва қай тарзда, қандай тезлик-да, қай шаклда рўй беришини кузатади. Чет эл психологиясида ўзини ўзи кузатишнинг инсон руҳияти-ни ўрганишдаги ролини ифодаловчи илмий-амалий материаллар тўпланган. Интроспекция йўналишининг йирик намояндалари ўзла-рини ўзлари кузатганлар ва тўплаган материалларини таҳлил қилиб, умумий психологик қонуниятларни яратишга ҳаракат қилганлар. Лекин инсон турли вазиятларда ўзини бир хил бошқара олмайди ва шунинг учун бу методнинг илмий аҳамияти унчалик катта эмас. Шундай қилиб, кузатиш методининг қулай ва самарали жиҳатлари билан бирга заиф гомонлари ҳам мавжуд. Шу сабабли инсоннинг му-раккаб психикаси бошқа методлардан фойдаланиб тадқиқ қилинади. Суҳбат методи. Бу метод билан инсон психикасини ўрганишда суҳбатнинг мақсади ва вазифаси белгиланади, унинг объекти ва субъек-ти танланади, мавзуси, ўтказиладиган вақти аниқланади, якка шахс-лар, гуруҳ ва жамоа билан ўтказиш режалаштирилади, ўрганилаётган нарса билан узвий боғлиқ савол-жавоб тартиби тайёрланади. Суҳбат-нинг бош мақсади муайян бир вазият ёки муаммони ҳал қилиш жа-раёнида инсон психикасидаги ўзгаришларни ўрганишдир. Суҳбат ор-қали одамларнинг тафаккури, акд-

заковати, хулқ-атвори, қизиқиши, тийраклиги, билим савияси, эътиқоди, дунёқараши, иродаси тўғри-сида маълумотлар олинади. Суҳбат методининг ижобий жиҳатлари билан бирга айрим заиф томонлари ҳам мавжуд. Қайтариқ сўзлар, «ғализ» иборалар, нутқнинг тезлиги, фикрнинг мавҳумлиги, зерикарлиги муваффақиятсизликка сабаб бўлади. Шунингдек, савол-жавобнинг бир шаклда эмаслиги синалувчида ўзига хос ишлаш услуби, ошкоралик етишмаслиги, ий-маниш, уялиш атрофлича маълумотлар олишни қийинлаштиради ва шу сабабли бошқа методларга мурожаат қилишга тўғри келади. Фаолият маҳсулларини таҳлил қилиш методи. Инсон хотираси, тафаккури, қобилияти ва хаёлининг хусусиятларини аниқлаш мақса-дида бу метод умумий психологияда кенг қўлланилади. Болалар чиз-ган расмлар, ясаган ўйинчоқлар, моделлар, ёзган шеърларни тахлил қилиш орқали уларнинг мантиқий хотираси, тафаккури, техник, ба-диий ва адабий қобилияти, ижодий хаёли юзасидан материаллар тўплаш мумкин. Объект билан субъект ўртасида мулоқот ўрнатиш учун шахснинг психикаси тўғрисида сиртдан муайян ҳукм ва хулоса чиқарилади. Ижодий фаолият маҳсулларига кундалик, схема, ихтиро, диаграмма, кашфиёт, қурилма, асбоб, техник модель, мослама, мил-лий каштачилик, ҳунармандчилик, заргарлик буюмлари, реферат, курс ва малакавий битирув ишлари, магистрлик диссертацияси, илмий маъруза, конспект, тақриз, тезис, мақола, кўрсатмали қуроллар, лойиҳа, концепция, санъаткор, артист ва бахши ижодиёти кабилар киради. Булар турли ёшдаги, жинсдаги ва касбдаги одамлар томонидан яра- тилган бўлиши ва шунга кўра шакли, мазмуни, сифати, оригиналли-ги, ҳажми, кўриниши, хусусияти билан бир-биридан кескин тафовут қилиши мумкин. Ижодий фаолият маҳсулларини таҳлил қилиш орқали болалар, ўқувчилар, талабалар, конструкторлар, олимлар, ҳунармандлар, иш-чилар, деҳқонлар психик хусусиятлари тўгрисида маълумотлар тўплаш мумкин.

Лекин инсондаги психик ўзгаришлар, камол топиш ва бу-ларнинг кечишини ифодаловчи материаллар йигиш учун бу метод-нингўзи етмайди. Шунингучун инсон психикасини ўрганиш мақса-дида бошқа методлардан ҳам фойдаланиши маъқул. Тест методи. Тест - инглизча сўз бўлиб, синаш, текшириш, де- макдир. Шахснинг ақпий ўсишини, менталитетини, қобилиятини, иро-давий сифатлари ва бошқа психик хусусиятларини текширишда қўлла-ниладиган қисқа масала, топшириқ, мисол, жумбоқ, сюжетли расм ёки шакл тест деб аталади. Тест, айниқса, одамнинг қандай касбни эгаллаш мумкинлигини, касбга яроқлилиги ёки яроқсизлиги, истеъ-додлилар, иқтидорлилар ва ақли заифларни аниқлашда кишиларни саралашда кенг қўлланилади. Тест методининг қиммати тажрибанинг илмийлик даражасига, текширувчининг маҳоратига ва қизиқишига, йиғилган психологик маълумотларнинг объективлиги ва уларни ил-мий тахлил қила билашга боглиқдир. 1905 йилдан, яъни франиуз психологи А. Бинэ ва унинг шогирди А. Симон инсоннинг ақлий ўсиш ва истеъдод даражаларини ўлчаш имконияти борлиги ғоясини олға сурганидан кейин психологияда тест методи қўллана бошланди. Чет эл психологлари тестларни шахснинг истеъдод даражасини аниқлаш воситаси деб билдилар. Бироқтест текширилаётган ҳодиса-ларнинг психологик мезони ҳисобланмайди. Маълумки, бир муам-монинг ечимини излаш турли психологик воситалар билан амалга оширилади. Жаҳон (АҚШ, Европа ва ҳоказо) тестологлари тадқиқот объектларини ўзлаштириб турадиган ва қобилият, тафаккур, билим кўникма ҳамда малакаларни аралаш ҳолда ўрганишга интиладилар. Синаш жараёнида синалувчиларнинг эмоционал ҳолати ва саломат-лигига боғлиқруҳий кечинмаларни инобатга олмайдилар. Собиқ Ит-тифоқ психологлари К.М. Гуревич, В.А. Крутецкий ва бошқалар қўллайдиган тестлар тубдан бошқача принцип асосида тузилган. Улар тестларнингтафаккур кўрсаткичи (индикатори) бўлиши учун ҳаракат

қилдилар ва муайян ютуқларга эришдилар. Шунингдек, тафаккур жа- раёнининг сифат хусусиятларини билмай туриб, қобилиятнинг мо-ҳиятини ёритиб бўлмайди, деган қоидага амал қилган ҳолда тестлар-дан фойдаланмоқдалар. Ҳозирги даврда нодир тестлар қаторига пси-хологлардан Роршах, Розенцвейг, Кэттелл, Вартегг, Векслер, Мейли, Айзенк, Аназтази, Равен ва бошқалар ижодининг намуналарини ки-ритиш мумкин. Психологияда тестлар қуйидаги туркумларга, турларга ажратилган ҳолда қўлланилади. Энг кенг тарқалган тестлар қаторига: Билим, кўникма ва малакаларни эгаллаганлик даражасини аниқ-лашга қаратилган диагностик методлардан бири мақсадга (ютуққа) эришув тестлари ёки педагогик тестлар деб номланади; бу тур ҳара-кат тестлари (механизмлар, материаллар, инструмент кабилардан фойдаланишга мўлжалланган), ёзма тестлар (махсус бланкалардаги саволлардан битта тўғрисини топишга ёки расмдан муҳим томонини ажратишга йўналтирилган), оғзаки тестлар (саволлар тизими умумий гаълим ва касб таълимида тайёргарлик даражасини аниклайди). Инсоннингакл идроки, акл заковати, ақлий қобилияти ва фикр-лаш даражасини ўлчашга мўлжалланган тестлар интеллект тестлари дейилади; улар вербал ва новербал шаклларда тузилган бўлиб, ақлий имконият, уқувчанлик, топқирлик, зеҳн, фаросатлилик, ақлий тарақ-қиёт даражасини аниқлаш учун хизмат қилади; тест топшириқлари йўриқномасида аналогияга, умумлаштиришга, тушунчаларга, тавсиф-лашга мантиқий муносабатни аниқлаш талаб этилади. Ижодиёт (креативлик) тестлари шахснинг ижодий қобилиятла-рини ўрганиш ва баҳолашга мўлжалланган бўлади; улар ижодкор шахснинг ҳаётий тажрибасини таҳлил қилишга ва ижодкор шахснинг индивидуал хусусиятларини (ижодий тафаккур ва унинг маҳсулдор-лиги: эгилувчанлиги, тезкорлиги топқирлиги, оригиналлиги, танлов-чанлиги, конструктивлиги ва ҳоказо) ўрганишга йўналтирилади.

Мезонга мўлжалланган (критериал ориентирланган) тестлартек- ширилувчидан эгаллаган ва касбий топшириқларни бажариш учун етарли ёки етарли эмаслигини аниқлашга мўлжаллангандир. Мезон (критерия) сифатида муайян билимлар тизими мавжуд ёки мавжуд эмаслиги хизмат қилади. Мезоннинг яратилиши унинг мантиқий-психологик тузилишини тахлил қилиш асосида қурилади. Бунда ме-тодика билан мезоннинг психологик мутаносиблиги, релевантлиги олдиндан ҳисобга олиниши лозим. Шахсга оид ёки шахслилик тестлари: шахснинг установкаси, қадриятларга муносабати, эмоционал ҳолатлари, мотивацияси, шахс-лараро муносабатдаги сифатлари, хулқ-атворининг типик шакллари ва ҳоказоларни ўрганишга, ўлчашга, аниқлашга ёрдам беради. Улар шахсни ўрганиш шкалалари, сўровномалари ва билим жараёнларини ўлчаш, баҳолаш, ўзини ўзи баҳолашга йўналтирилган бўлади. Шу-нингдек, субъективликни акс эттирувчи текстлар тизимини ҳам қам-раб олади. Проектив тестлар (лотинча ргоспевгло олдинлаб, илгарилаб намоён этиш маъносини билдиради): проекция натижаларини психо-логик талқин қилишга асосланган шахсни яхлит ўрганишга қаратил-ган методлар мажмуаси проектив тестлар дейилади. Психологик ҳимо-яланишдан ташқари, фавқулоддаги вазиятда индивидуаллигини ўзига хос намойиш этиш кабиларда мужассамлашади. Бундай тестлар тур-куми ассоциатив (тугалланмаган гаплар ёки ҳикоя), экспрессив (пси-ходрама, ўйинлар, ишбилармандлик ўйинлари, соцтренинг, эркин мавзуда расм чизиш) турларига ажратилади. Шахснинг ички дунёси моҳиятини субъектнинг шахсан ўзи тўлароқ намойиш этишга хизмат қилади. Шундай қилиб, тестлар қаторига ютуққа (мақсадга) эришиш тест-лари (улар дарсликларда берилган билим, малака даражаларини ба-ҳолашга қаратилган), интеллект тестлари (аклий тараққиёт даража-сини ўлчашга

мўлжалланган), шахслилик тестлари (инсон иродаси, эмоцияси, қизиқиши, мотивацияси ва ҳулқини баҳолашга йўналти-рилган диагностик методлардан иборатдир), шахс «лойиҳаси» (про-ектив) тестлари (саволларга битта аниқжавоб бериш талаб қилинади, жавобларни таҳлил қилиб, шахс хусусиятларининг «лойиҳаси» ишлаб чиқилади), қобилият тестлари, хотира тестлари киради. Энди тестга айрим мисоллар келтирамиз. Ортиқча сўзни чиқариб ташланг: А) Енисей, Днепр, Сирдарё, Амур (жавоб: Днепр - у Европада жойлашган); Б) Петрозаводск, Ижевск, Сиктивкар, Абакан (жавоб: Абакан - у Осиёда жойлашган). Тажриба (эксперимент) методи. Бу метод турли ёшдаги ва касбдаги одамлар (чақалоқ, бола, ўспирин, балоғатга етган ва қарилар)нинг психикасини чуқурроқ, аниқроқ тадқиқ қилиш методлари ичида энг муҳими ҳисобланади. Эксперимент методи ёрдамида сунъий тушун-чаларнинг шаклланиши, нутқнинг ўсиши, фавқулодда ҳолатдан чи-қиш, муаммоли вазиятни ҳал қилиш жараёнлари, шахснинг ҳис-туй-ғулари, характери ватипологик хусусиятлари ўрганилади. Инсон пси-хикасининг нозик ички боғланишлари, муносабатлари, мураккаб механизмлари текширилади. Бунинг учун эксперимент материалини текширувчи синчковлик билан танлаши, объект тарзда ҳар хил ҳолат ва вазиятларни яратиши, бунда синалувчининг ёши, ақл-идроки, ха-рактер хусусияти, ҳис-туйғуси, қизиқиши ва савиясига, турмуш таж-рибасига, кўникма ва малакаларига эътибор бериши лозим. Эксперимент методи ўз навбатида табиий ва лаборатория методла-рига ажратилади. Табиий метод психологик-педагогик масалаларни хал қилишда қўлланади. Бу методнинг илмий асосларини 1910 йилда рус психологи А.Ф.

Лазурский таърифлаган. Табиий методдан фой-даланишда ишлаб чиқариш жамоалари аъзоларининг, илмий муасса-салар ходимларининг, ўқитувчилар, кексайган кишиларнинг психо-логик ўзгаришлари, ўзаро муносабатлари, ишчанлик қобилиятлари, мутахассисликка ярокдилиги муаммоларини ҳал қилиш назарда ту-тилади. Табиий шароитларда инсон психикасини ўрганишда сина-лувчилар (боғча болалари, мактаб ўқувчилари, ишчилар, деҳқонлар, зиёлилар, бизнесменлар, фермерлар, илмий ходимлар ва ҳоказолар)-нинг ўзлари бехабар бўлиши, таълим жараёнида берилаётган билим-лар тадқиқот мақсади мувофиқлаштирилиши, катта ёшдаги одамлар- га тарбиявий таъсир ўтказиш (интеракция) кундалик меҳнат тарзи доирасида амалга оширилиши, завод ва фабрикада эса моддий маҳсу-лот ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга қаратилиши лозим. Лаборатория (клиника) методи кўпинча индивидуал (гоҳо гуруҳ ва жамоа) шаклида синалувчилардан яширмай, махсус психологик ас-боблар, йўл-йўрикдар, тавсиялар, кўрсатма ва иловалардан фойдала-ниб олиб борилади. Ҳозир инсон психикасидаги ўзгаришларни аниқ-лайдиган асбоблар, мураккаб электрон ҳисоблаш машиналари (дисп-лейлар), қурилмалар, мослама ва жиҳозлар мавжуд. Улар одамдаги психологик жараёнлар, ҳолатлар, функциялар, вужудга келаётган янги сифатларни қайд қилиш ва ўлчашда қўлланади. Кўпинча детектор-лар, электрон ва радио ўлчагичлар, секундомер, рефлексометр, хро-норефлексометр, люксметр, аноматоскоп, тахистоскоп, аудиометр, эстезиометр, электромнограмма, электроэнцефалограмма кабилардан фойдаланилади. Лаборатория методи ёрдами билан диққатнинг сифатлари, сезги, идрок, хотира ва тафаккурнинг хусусиятлари, эмоционал ҳамда иро-давий ва акдий зўриқиш сингари мураккаб психик ҳолатлар текши-рилади. Кўпинча лаборатория шароитида кишилар (учувчи, шофёр, оператор, электрончилар) ва кутилмаган тасодифий вазиятлар (ҳало-кат, портлаш, издан чиқиш, шовқин кўтарилиши)нинг моделлари яратилади. Асбобларнинг кўрсатилиши

бўйича ўзгаришлар, ривож-ланиш динамикаси, жисмоний ва ақлий толиқиш, эмоционал-ирода-вий, асабий зўриқиш, жиддийлик, танглик қандай содир бўлаётгани-ни ифодаловчи маълумотлар олинади. Тажриба (эксперимент) аниқловчи, таркиб топтирувчи (тарбиялов-чи) ва текшириш (назорат) қисмларига бўлинади. Экспериментнинг аникдовчи қисмида психик хусусият, жараён ёки ҳолат, ўйин, меҳ-нат, ўқиш каби фаолиятлар тадқиқ қилинади. Тадқиқот объектининг айнан шу пайтдаги ҳолати, имконияти аниқланади, лекин текширувг чи синалувчига субъектив таъсир ўтказмайди. Шу паллада синалув-чига, ҳатто йўлловчи саволлар ҳам бермаслик экспериментнинг прии-ципи ҳисобланади. Таркиб топтирувчи (шакллантирувчи) экспериментда (тажрибада) синалувчиларда бирор фазилатни шакллантириш, шунингдек, уларга мақсадга мувофиқ муайян малака, йўл-йўриқ ва усулни ўргатиш ре- жалаштирилади. Эксперимент якка, гуруҳ ва жамоа тарзида ўткази-лиши мумкин. Бунинг учун тажриба материалининг ҳажми, кўлами, қанча вақтга мўлжалланганлиги, нималар ўргатилиши, синалувчиларни психологик жиҳатдан тайёрлаш олдиндан белгилаб қўйилиши шарт. Текшириш ёки назорат экспериментида (тажрибасида) таркиб топ- тирувчи (шакллантирувчи) босқичда шакллантирилган усул, восита, йўл- йўриқ, кўникма, малака ва шахс фазилатларининг даражасини, барқарорлигини аниқлаш, таъсирчанлигига ишонч ҳосил қилиш учун моҳияти ҳар хил мустақил топшириқлар берилади. Текшириш (назо-рат) тажрибаси орқали таркиб топтирувчи синалувчига мутлақо ёрдам бериши мумкин эмас, акс ҳолда тадқиқот ўтказиш принципи бузила-ди. Аниқловчи, таркиб топтирувчи ва текширувчи (назорат) тажриба- ларда йиғилган маълумотлар, микдорлар математик-статистик метод-лардан фойдаланган ҳолда ишлаб (ҳисоблаб) чиқилади, шунингдек, микдорий таҳлил ўтказишга тайёргарлик кўрилади. Статистик метод-лар ёрдамида

инсоннинг билиш жараёнлари (сезги, идрок, тасаввур, хотира, тафаккур, хаёл) билан унинг индивидуал-типологик хусуси-ятлари ўртасидаги ўзаро боғликдиги ва таъсири (коппелякцияси) би-лиш жараёнларининг ҳис-туйғу билан бошқарилиши, ақл-заковат омилларини таҳлил қилиш амалга оширилади. Сўнгра миқдорнинг ҳамда қўлланилган методикасининг ишончлилиги, аниқлилиги дара-жаси аниқланади. Унгача ҳам математик статистиканинг содда ме-тодларидан фойдаланиб, айрим ҳисоблашлар, масалан, ўртача ариф-метик қиймат, миқдорларни тартибга солиш, медианани ҳисоблаш, квадрат оғишни топиш ва бошқалар амалга оширилади. Ҳозир инженер психологлар математиклар билан ҳамкорликда инсон психикасининг моделини яратиш устида тадқиқот ишларини олиб бормоқдалар, шунингдек, медиклар, физиологлар, кибернетик-лар психикани дастурлаштиришни ниҳоясига етказмоқцалар. Ишлаб чиқаришдаги «сунъий интеллектлар», роботлар, ЭҲМлар ана шу из-ланишларнинг дастлабки самараси ҳисобланади. Биография (таржимаи ҳол) методи. Инсон психикасини тадқиқ этиш учун унинг ҳаёти, фаолияти, ижодиёти тўғрисидаги оғзаки ва ёзма маълумотлар муҳим аҳамиятга эга. Бу борада кишиларнинг тар-жимаи ҳоли, кундалиги, хатлари, эсдаликлари, ўзгалар ижодига бер-ган баҳолари, танбеҳлари, тақризлари алоҳида ўрин эгаллайди. Шу билан бирга ўзгалар томонидан тўпланган гаржимаи ҳол ҳақидаги материаллар: эсдаликлар, хатлар, расмлар, тавсифлар, баҳолар, маг-нитафон овозлари, фотолавҳалар, ҳужжатли фильмлар, тақризлар ўрганилаётган шахсни тўлароқ тасаввур этишга хизмат қилади. Таржимаи ҳол маълумотлари инсон психикасидаги ўзгаришларни кузатишда, унингсуҳбат ва тажриба методлари билан ўрганиб бўлмай-диган жиҳатларини очишга ёрдам беради. Масалан, мазкур маълу-мотлар орқали ижодий хаёл билан боғлиқ жараёнлар: шеърият, му-сиқа, нафосат, тасвирий

санъат, техник ижодиётнинг нозик турлари ва кашфиётдаги тафаккурнинг ўзига хослигини, шахснинг маънави-ят, қадрият, қобилият, иқтидор, истеъдод сингари фазилатларини ўрганиш мумкин. Инсон онгининг ҳиссаси, намоён бўлиши, ривож-ланиши, ўзига хос ва ижтимоий хусусиятлари атоқли одамлар бил-дирган мулоҳазаларда ўз ифодасини топади. Алломалар тўғрисидаги маълумотлар замондошлари, издошлари, сафдошларининг таърифу-тавсифлари орқали авлоддан авлодга ўтади. Биографик маълумотлар одамларнинг ўзини ўзи тарбиялаши, на-зорат қилиши, идора этиши, ўзининг услубини яратиши, камолот чўққисига эришиши жараёнида намуна вазифасини ўтайди. Ёш психологиясида болаларнинг таржимаи ҳоли асосидаги илмий тадқиқотлар, масалан, Н.А.Менчинская, В.С.Мухина каби собиқ Иттифоқ психологларининг кузатишлари «Она кундалиги» номи билан машҳурдир. Шундай тадқиқотлар узоқ чет эл психологиясида ҳам кенг тарқалган. Бадиий адабиётда яратилган талай асарлар, масалан, С.Айний, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор ва бошқа қатор адибларнинг эсдаликлари таржимаи ҳол шаклида бўлиб, улар билан танишиш натижасида му-аллифларнинг ҳис- туйгуси, темпераменти, характери, қобилияти, истеъдоди, қизиқиши, интилиши, дунёқараши, эътиқоди, нафосати, ахлоқ ва одоби тўғрисида маълумотлар олиш мумкин. Анкета методи. Умумий психология фанида кенг қўлланиладиган методлардан биридир. Унингёрдамидатурли ёшдаги ва касбдаги одам- ларнинг психологик хусусиятлари, нарса ва ҳодисаларга муносабат-лари ўрганилади. Анкета, одатда, уч хил тузилади. Уларнинг биринчи хили англа-шилган мотивларни аниқлашга мўлжалланган саволларни аниқлашга мўлжалланган саволлардан тузилади. Иккинчи хилида ҳар бир савол-нинг бир нечтадан тайёр жавоблари берилади. Учинчи хил анкетада синалувчига ёзилган тўғри

жавобларни баллар билан баҳолаш тавсия этилади ва шкалали анкета деб аталади. Анкетадан турли ёшдаги ва касбдаги одамларнинг лаёқатларини, муайян соҳага қизиқишлари ва қобилиятларини, ўзига, тенгдошларига, ҳамкасбларига, катта ва ки-чикларга муносабатларини аниқлаш мақсадида кенг кўламда фойда-ланилади. Тарқатилган анкеталар йигиштирилади ва электрон ҳисоб-лаш машиналарида ҳисоблаб чиқилади, атрофлича миқдорий таҳлил қилинади, сўнгра тадқиқотга якун ясалиб, илмий ва амалий йўсинда хулосалар чиқарилади. Анкета методи инсон психикасини ўрганиш учун бой материгш тўплаш имконини беради. Лекин унда олинадиган маълумотлар доимо холисона хусусиятга эга бўлавермайди. Бу кам-чиликка йўл қўймаслик учун анкета ичидаги назорат вазифасини ба-жарувчи саволларни (контр саволларни) ишлаб чиқиш мақсадга му-вофиқдир. Ўзини ўзи баҳолаш шкаласини касб танлашга йўналти-ришни касбий лаёқатни аниқлашни, қизиқиш ва мотивацияни ўрга-нишда анкета методи қўлланилади. Социометрия методи. Бу метод кичик гуруҳ аъзолари ўртасидаги бевосита эмоционал муносабатларни ўрганиш ва уларнингдаражаси-ни ўлчашда қўлланилади. Унга америкалик социолог Джон Морено асос солган. Мазкур метод ёрдамида муайян гуруҳдаги ҳар бир аъзо-нингўзаро муносабатларини аниклаш учун унинг қайси фаолиятида, ким билан қатнашиши сўралади. Олинган маълумотлар матрица, гра-фик, схема, жадвал шаклида ифодаланади. Улардаги миқдор кўрсат-кичлари гурухдаги кишиларнинг шахслараро муносабатлари тўғриси-да тасаввур ҳосил қилади. Бу маълумотлар гуруҳий муносабатларнинг ташқи кўринишини акс эттиради, холос. Шунинг учун XX асрнинг охирларида собиқ Иттифоқ психологлари Я.Л.Коломинский (Минск) ва И.П.Волков (Санкт-Петербург) томонидан социометриянинг ёш психологиясига (ижтимоий-педагогик психология соҳасига) мослаб ўзгартирилган турлари, модификациялари ишлаб чиқилган. Булар шахсларнинг бир-бирини танлаши мотивларини кенг ифодалаш им- конини беради. Айниқса, социометриянинг Я.Л.Коломинский иш-лаб чиққан

ўзгартирилган тури болалар, ўқувчилар жамоасидаги шахс-лараро муносабатлар ҳақида тўлароқ ахборот беради. Одатда, ўқувчилардан қуйидаги саволларга жавоб бериш талаб қилинади: «Сен саёҳатга ким билан боришни хохлайсан?», «Ким билан қўшни бўлиб яшашни ёқтирасан?» Ҳар бир савол социометрик мезон (ўлчов) вазифасини бажаради ва турмуш воқелигидан олинган. Синалувчи ҳар бир саволнинг учта жавобидан биттасини «энг маъқул» деб танлаш лозим. Унга «Аввал ҳаммадан кўра кўпроқ ким билан бирга бўлишни хоҳласанг, ўшанинг фамилиясини ёз», «Агар сен ис-таган шахс тўғри келмаса, яна ким билан бирга бўлишни истасанг, шунингфамилиясини ёз», «Айтилган шартларга биноан учинчи шахс-нинг фамилиясини ёз», деб уқтириш жоиз. Гуруҳтабақаланишни кўрсатиш учун социограмма тўртта «майдон»-га ажратилади. Қизлар доирача билан, ўғил болалар эса учбурчаклар билан белгиланади. Доирача ва учбурчаклар сони фамилиялар сони-га тўғри, мос келади. Гуруҳ аъзоларининг ўзаро муносабатлари дои-рача ва учбурчаклар стрелкалар билан боғланганида ўз ифодасини топади. Энг кўп муносабатга эга бўлган синалувчи доиранинг марка-зидан ўрин олади. У гуруҳ аъзоларининг энг ёқимтойи ҳисобланади, шахслар билан алоқа ўрнатмаган синалувчи доиранинг энг четидан жой олади. Оралиқдаги «майдон»ларга ўртача ва ундан камроқ тан-ланган текширилувчилар жойлаштирилади. Текширишда, биринчи-дан, шахслараро муносабатнинг даражаси ва кўлами аникланади, иккинчидан, қизлар билан ўғил болалар ўртасидаги кўрсаткичлар тақ-қосланади. Кўрсаткичларга қараб гуруҳдаги муносабатлар ёки қизлар билан ўғил болалар ўртасидаги муносабатлар ва уларнинг ўзига хос-лиги, психологик механизмлари ҳақида хулоса чиқарилади. Шу билан бирга назарий аҳамиятга молик ғоялар олға сурилади, амалий кўрсатмалар берилади, тавсиялар билдирилади. Бу методда синалувчиларга бевосита саволлар берилади ва уларга кетма-кет жавоб қайтариш орқали гуруҳ аъзоларининг ўзаро танлаш жараёни

вужудга келтирилади. Мактабгача муассасалар, мактаб синф-лари, меҳнат ва дам олиш лагерлари, олий мактаблар, меҳнат жамоа-лари ва турли ташкилотларнинг хусусиятлари, динамикаси, шахслар-аро зиддият (низо)ларнинг сабаби шу метод ёрдамида ўрганилади. Турли эҳтиёж, мотив, қизиқиш, интилиш, ҳаракат ва ҳоказолар му-айян тартиб ва қоидага биноан системалаштирилади, уларнинг иж-тимоий-психологик ҳамда соф психологик илдизлари тўғрисида маъ-лумотлар олинади. Шу билан бирга гуруҳдаги шахсларнинг яққол, аниқ нуқтаи назари, гуруҳбозлик, оғмачилик, қарама-қаршилик, ҳис-туйғунинг зўриқиши, гуруҳий жипслик, мослик, муносабатнинг мо-тивлари ва унинг қурилиши, жинслар ўртасидаги мулоқотларнинг замини, муомаланинг мароми ҳамда сеҳри мана шу калит билан очи-лади ва барқарорлик хусусиятини касб этади. Умуман айтганда, социометрия методидан турли ёшдаги, касбда-ги, жинсдаги, савияси ҳар хил кишилар гурухларидаги психологик қонуниятлар, механизмлар ва ендашувларни тадқиқ этишда унумли фойдаланса бўлади. 2. Яқин ва узоқ чет эл психологияси фанида инсон психикасини тадқиқот қилиш методларининг турлича классификацияси (тасни-фи) берилган. Умумий психология соҳаси бўйича хилма хил илмий асосга қурилган назариялар мавжуд бўлиб, уларнингҳар қайсиси тўкис-лик ва нуқсонли томонларига эга. Қуйида биз рус психологи Б.Г. Ананьев тавсия қилган классификацияга асосланган ҳолда методлар хусусиятини ёритиб берамиз. Б.Г. Ананьев психикани ўрганиш методларининг ташкилий, эм-пирик (амалий), олинган натижаларни қайта ишлаш ёки статистик ҳамда натижаларни шарҳяаш деб номлаб, уларни тўртта катта тур-кумга, гуруҳга ажратган. Мазкур методлар гуруҳи ўз навбатида унинг мақсади ва вазифасига биноан яна бир нечта тоифа ҳамда турларга бўлинади. Навбатдаги фикрда ана шу методларнинг умумий, хусу-сий ва ўзига хос хусусиятларига ҳамда қиёсий тавсифига тўхтала-миз.

Тадқиқот методларининг биринчи гуруҳи ташкилий деб номла-ниб, у ўз ичига қиёслаш, лонгитюд (узлуксиз), комплекс (кўпёклама) деб аталадиган турларни қамраб олади. Қиёслаш методи умумий пси-хология (турли гурухларни ўзаро солиштириш), социал психология (катта ёки кичик гуруҳпар ҳамда уларнинг ҳар хил тоифаларини ўзаро таққослаш), медицина психологияси (соғлом ва бемор кишиларнинг психик хусусиятларини қиёслаш), спорт психологияси (спортчилар ҳолати, уларнинг уқувчанлиги ва ишчанлигини ўзаро чоғиштириш) каби фанларда учумли фойдаланилади. Умумий психология фанида қиёслаш методи турли ёшдаги одам- ларнингбилиш жараёнлари, шахс хусусиятлари, билимларини ўзлаш-тириш хоссалари, ақлий қобилияти, салоҳияти, тараққиёти динами-каси, шахс жинсий тафовутлари ва ўзига хослиги, индивидуал-типо-логик ҳолатларини ўрганишда татбиқ этилади. Рус психологлари Л.С.Виготский, П.П.Блонский, А.А.Смирнов, Б.Г.Ананьев, Д.Б.Эль-конин, П.Я.Гальперин сингари олимлар ва уларнинг шогирдлари тад-қиқотларида қиёслаш методидан фойдаланилган. Кейинги йилларда халқ таълими ва олий таълим тизимида ҳамда ишлаб чиқаришда XX асрнинг 70-йилларидан эътиборан то ҳозирги давргача «инсон оми-ли» муаммосининг муҳокамага қўйилиши, вақт тақчиллиги, ишчан-лик имконияти, қобилияти, психологик мослик масалаларининг ало-ҳида аҳамият касб этиши мазкур методни кенг қўламда қўллашни тақозо этмоқда. Бундан ташқари, тажрибада олинган миқдорий маълумотлар ишончлилик даражасини ошириш учун ҳам қиёслаш мето-ди ишлатилади. Айниқса, синалувчилардаги ўзгаришларни кўндаланг кесим ҳолатда олиб қараш, тадқиқот босқичини кесиб, яъни вақтин-ча тўхтатиб, алоҳида таҳлил қилиш ушбу методга борган сари диққат-эътибор тобора ортиб бораётганлигидан далолат беради. Масалан, тажрибанинг биринчи босқичининг турли ёшдаги ва жинсдаги одам-ларга таъсирини аниқлаш ва ҳоказолар шулар жумласидандир.

Умумий психологияда қиёслаш методи билан бир қаторда лонги-тюд (узлуксиз) методи ҳам кенг қўламда қўлланилади. Ушбу метод-нинг бошқа методлардан фарқли томони шундан иборатки, унинг ёрдамида бир ёки бир неча синалувчилар узоқ муддат, ҳатто ўн йил-лар давомида (А.Терменнинг 50 йиллик узлуксиз тажрибаси ҳозирча рекорд ҳисобланади) текширилади. Лонгитюд методидан АҚШлик А.Термен, немис психологи В.Штерн, француз Р.Заззо ва Ш.Бюлер, рус психологлари Н.А.Менчинская, А.Н.Гвоздев, Н.С.Лейтис, В.С.Му-хина ва бошқалар кўп даврлардан бери унумли фойдаланиб келади-лар. Мазкур метод орқали ҳар хил жинсли эгизаклар (Ҳасан-Ҳусан, Фотима-Зуҳра) ёки аралаш жинсли (Ҳасан-Зуҳра, Фотима-Ҳусан) қўшалоқлар кузатилган. Шунингучун бир талай тадқиқотларнинг «она кундалиги» (Н.А.Менчинская, В.С.Мухина) деб номланиши бежиз эмас. Узоқ муддат давомида муайян бир шахсни (кичик гуруҳни) ку-затиш синалувчида янгитдан пайдо бўлаётган фазилатларининг та-раққиётдинамикаси, унингхулқ-атворидаги иллатлар (меъёрдаги хат-ти-ҳаракатдан четга оғиш) ва уларнинг олдини олиш муаммолари юзасидан материал йиғиш, шунингдек, мураккаб психологик муно-сабатлар, ички боғланишлар, қонуниятлар, механизмлар тўғрисида мукаммал, ишончли, барқарор маълумотлар тўплаш имконини яра-тади. Лонгитюд методи ёрдамида субъектив омилларнинг ўзига хосли-гидан ташқари, синалувчига объектив (табиий) шарт-шароитларнинг, ижтимоий психологик муҳитнинг таъсири ҳам ўрганилади. Чунончи, эгизакларнинг ўзаро ўхшашлиги ва уларнинг тафовутланиши, таъ-сирланиши, ҳис- туйғуларининг ўзгариши, шахслар ўртасидаги инди-видуал фарклар (ишчанлиги, темпераменти, олий нерв фаолияти сис-темаси ва ҳоказолар) юзасидан олинган маълумотлар лонгитюд мето-дининг шарофати билан рўёбга чиқади.

XX асрнинг иккинчи ярмида XXI асрнинг бошларида фан ва тех- никанингтараққиёти психологиктекширишларнинг илмийлик дара-жасини янада ошириш учун (субъектив омиллар таъсирини камайтириш мақсадида) комплекс программа асосида бошқа фанлар (меди-цина, физика. физиология, биология, социология, кибернетика, ста-тистика, философия, логика) билан биргаликда тадқиқот ишларини олиб боришни тақозо қилмоқда. Бу воқелик фан оламида интеграция (қўшилиш, уюшиш) жараёни юз бераётганлиги кўрсаткичи ифодаси-дир. Амалий хусусиятга молик илмий-текшириш ана шу кўпқиррали (комплекс) ёндашишни талаб этмоқда. Психология соҳалари (психо-физиология, космос, тиббиёт психологияси, муҳандислик ёки авиа- цион психология) ўртасида эса тадқиқот объектига тизимли ёнда-шиш принципи амалга оширилмоқда. Ушбу ижтимоий психологик воқелик соҳалар дифференциясидан (ажралишидан) далолат бермоқ-да. Комплекс метод ёрдамида ўрганилаётган объектдаги ўзгаришлар турли соҳавий нуқгаи назаридан таҳлил қилинади ёки уларга ҳар хил ёндашилади. Масалан, шахснинг муайян билимларни эгаллаш хусу-сияти психологик жиҳатдантекширилаётган бўлинса, комплекс (кўпёқ-лама) ёндашиш таъсирида ана шу ўзгартиришнинг фалсафий, манти-қий, физиологик, ижтимоий, биологик хусусиятлари очиб берилади. Айтайлик, кексайишнинг биологик омилларини ўрганиш қари ки-шидаги психологик, физиологик, мантиқий жиҳатларининг очили-шига хизмат қилади.

АДАБИЁТЛАР : 1. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. 1-китоб. Психология бўлими талабалари учун ўқув қўланма. Т. ЎзМУ. 2003 й. 2. Ғозиев Э.Ғ. Психология. –Т., ЎзМУ «Университет», 2003. 3. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. Тошкент: Университет ,1990. 4. Ғозиев Э.Ғ. Хотира психологияси. –ТошДу , 1994. 5. Бернштейн Н.А. Физиология движений и активность. М., 1990. 6. Василюк Ф. Е. Психология переживания. М., 1984. 7. Введение в психологию / Под общей ред. А. В. Петровского. М., 1997. 8. Вилюнас В. К. Психологические механизмы мотивации человека. М., 1990. 9. Выготский С.Л. Собрание сочинений в 6-ти томах. М. 1984. 10. Гальперин П.Я. Введение в психологию. М., 1976. 11. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в психологию. М., 1988. 12. Дормашев Ю. Б., Романов В. Я. Психология внимания. – М., 1995. 13. Ж.Годфруа. Что такое психология? М. 1999 г. 2-том. 14. Зейгарник Б.В. Теории личности в зарубежной психологии. М. 1990 г.

Похожие

Ижтимоий психологиянинг методлари

Ҳарбий психологиянинг ўрганиш методлари

Оилавий ҳаёт психологиясининг фанлар тизимида тутган ўрни. Оилавий психологиянинг тадқиқот методлари

Психологиянинг предмети, вазифалари ва методлари

Психология фанининг илмий-тадқиқот усуллари