Ҳарбий психологиянинг ўрганиш методлари - Психология - Рефераты

Ҳарбий психологиянинг ўрганиш методлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74 KB

Ҳарбий психологиянинг ўрганиш методлари Ҳарбий психология ўз олдига қўйшган вазифаларни маълум методлар ёрдамида ҳал қилади. Метод – бу ҳақиқатни билиб олиш йўли. Энг умумий (методологик), умуий (бир қатор фанларга хос) ва хусусий (алоҳида бир фанга хос) методлар, шунингдек, усул ва воситалар мавжуд. Ҳар қандай метод назарий ва методологияга асосланади Кузатиш ва эксперимент методлари ахборот йиғишнинг энг муҳим методлари ҳисобланади. Кузатш методи ҳарбий психология услублари орасида энг кенг қўлланиладигани бўлиб, унинг воситасида маълум бир инсон ёки жамоа (уларнинг психологик хусусиятлари) ҳақида фактлар аниқ мақсад билан изчил равишда йиғиб борилади. Шуни алҳида қайд қилиб ўтиш керакки, кузатиш услуби билан ўрганилаётган объект фаолиятининг ташқи томонларигина эмас, балки уни юзага келтирилган кучларни - фикр, мотив, ҳиссиёт, мақсад ва эҳтиёжларни ҳам кузатиш, ўрганиш мумкин. Кузатиш методи. Кузатиш энг кенг тарқалган ўрганиш методи бўлиб, унинг ёрдамида инсонлар, ҳарбий жамоалар ҳар хил шароит ва фаолиятларда намоён қилдиган ҳиссиёт, хатти – ҳаракат, хулқ – атворларнинг ташқи кўринишлари намоён бўлишлари ўрганилади. Кузатиш фақатгина фақатгина фактларни қайд этишдангина иборат бўлмасдан, балки, уларни илмий жихатдан тушинтириш, таснифлаш (классфикациялаш) ва умулаштиришни ҳам ўз ичига олади. Кузатиш методининг ўзига хос белгилари қуйидагилар: 1. Ҳар қандай кузатиш ўзининг мақсадига эга бўлади; 2. Кузатиш методи ўзининг тизимлашганлиги билан ажралиб туради (масалан, кузатиш асносида кузатилаётган ҳодиса ва психик ҳодисалар (муносабатлар, мотивлар) ўртасидаги қатъий алоқадорликни аниқлаш имкониятини мавжудлиги);

3. Кузатилаётган шахслар ёки гуруҳлар сони ва кузатишлар сони етарлича маълумотлари йиғиш ҳамда уларни математик қайта таҳлил қилиш учун етарли бўлиши лозим; 4. Маълумотларни объектив равишда тизимлаштириш ва ёзиб олиш имкониятининг мавжудлиг (протоколлаштириш, магнитофонга ёзиб олиш, Фото – кинотасвир ва ҳоказо); Кузатиш методига нисбатан биз юқорида санаб ўтган талабалар албатта командирлар томонидан инобатга олиниши лозим. Кузатиш ҳар хил шаклларда амалга оширилиши мумкин: а)Бевосита – тадқиқотчининг ўзи томонидан олиб борилади; б)Бавосита-бошқа кишилардан (мас, врачдан, ўқитувчидан, инструктордан, штурмандан ва х.к.) олган маълумотларни тадқиқотчи умумлаштиради. Кузатиш табиий шароитларда амалга оширилиши билан ажралиб туради. У воқеаларнинг одатдаги табиий маромини бузмайди. Ушбу метод ўзининг афзалликлари билан бир қаторда баъзи бир камчиликларига ҳам эга: – узоқ вақт давом этиши; – натижаларни ёзиб боришнинг қийинлиги; – ўрганилаётган объектларнинг қўплиги; – материалларни йигишнинг қийинлиги. Кузатиш методи воситасида маълум бир инсон ёки жамоа (уларнинг нсихологик хусусиятлари) ҳақидаги фактлар аниқ мақсад билак изчил равишда йиғиб борилади. Аммо, кузатиш услуби билан ўрганилаётган объект фаолиятининг ташқи томонларигина эмас, балки уни юзага келтирган кучлар ни-фикр, мотив, хиссиёт, мақсад ва эхтиёжларни хам кузатиш, ўрганиш мумкин. Офицер кузатиш услубидан фойдаланиб, объектни ўрганганда ҳарбий хизматчининг ўзи ҳақида берган маълумотлар-ўзининг фикрлари, хиссиётлари, ҳаракатлари ҳақидаги хабарлардан усталик, маҳорат билан

фойдаланиши лозим. Психологияда бундай маълумотларга «ўз-ўзига хисобот» дейилади. Бўйсунувчиларнинг ўз-ўзига хисоботи уларнинг индивидуал-нсихологик хусусиятларини ўрганишнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Муайян инсон ҳақида фақатгина унинг ташқи хулқ-атворига қарабгина хулоса чиқариш етарли змас. Агар аскар зохиран хотиржам бир ҳолатда қуролдан ўқ отиб топшириқни яхши бажарар экан, бу унда ички хиссий кечинмалар бўлмади дегани эмас. Буни унинг машғулотлардан кейинги хикоясидан (агар у дилкаш бўлса) билиб олса бўлади. Ундан кейин командирнинг ушбу аскарда нсихологик барқарорликни таъминлаш учун яна ишлашига тўғри келади. Фақат ташқаридан кузатибгина бу натижаларга эришиб бўлмайди. Аммо, харбий хизматчиларнинг ўзи ҳақидаги фикрларига ҳар доим танқидий ёндашиш керак бўлади. Чунки инсон ўзи ҳақида, айниқса, ўзининг ички кечинмалари ҳақида гапирганда объективликдан йироқлашиб, субъективликка берилиб кетади. Кузатишнинг энг мақбул шакли алоҳида ҳарбий хизматчини ҳар хил фаолиятларда, ҳар хил вазиятларда, ҳар хил кишилар даврасида кузатиш ҳамда ушбу кузатиш натижаларини бир тизимга солиб, ундан кейингина маълум бир хулосага келишдан иборат. Шундагина ундаги характерни, йўналишни, мотив, мақсад, хис-туйғу ва кечинмаларини билиб олиш, тушуниш мумкин. Аммо, бундай чуқур ва атрофлича хулосалар ясаш, инсон тўғрсида бир тўхтамга келиш учун жуда кўп вақт керак бўлади. Кичик командирлар кузатув натижаларини ўз натижалари билан қиёслаб, умумлапттириш ҳам у ёки бу ҳарбий хизматчи тўғрисида фикрлар ҳаққонийлигини таьминлайди. Кузатишнинг иккита тури фарқланади: – оддий, яьни ҳаётий кузатиш; – илмий кузатиш. Оддий кузатишда кузатувчи ўз кузатишларини жиддий деб қабул қилмайди. Шунинг учун ҳам ўзи кузатаётган инсондаги баъзи жиҳатларга

(баьзан иккинчи даражали) кўпроқ эътиборни қаратиб, муҳим хусусиятларни эътибордан четда қолдириши мумкин. Шундай ҳолатлар бўлмаслиги учун офицер илмий кузатиш усулидан фойдаланиши керак бўлади. Илмий кузатиш оддий кузатиш услубидан қуйидагилар билан фарқ қилади: 1. Кузатишдан аниқ мақсад белгиланади; 2. Мақсаддан келиб чиққан ҳолда кузатиш режаси ишлаб чиқилади. Илмий кузатиш доимий ва изчил равишда олиб борилади. Кузатиш фақатгина маълумотлар йиғишдангина иборат эмас, балки ушбу йиғилган ахборотларни мунтазам равишда таҳлил қилиш, қиёслаш, бахолаш ва текширишни ҳам ўз ичига олади. Эксперимент методи. Эскперимент ўрганишнинг шундай услуби бўлиб, бунда ҳарбий хизматчи ва жамоанинг оддий, кундалик фаолияти шароитида намоён бўлмайдиган хусусиятлари ўрганилади. Бу эса маьлум бир шароитни яратиш билан амалга оширилади. Бу шундай шароитки, бунда офицерни қизиқтираётган хусусиятлар шахс ёки жамоада намоён бўлади. Эксперимент метод сифатида тадқиқотчининг ўрганилаётган жараёнга фаол аралашувини тақозо қилади. Шахс ёки жамоа ўрнашадиган шароит олдиндан тайерлаб қўйилади. Эксперимент ўзига хос илмий тажриба бўлиб, катъий кузатув остида амалга оширилади. Амалга ошиш шарт-шароитларига кўра эксперимент лаборатория, табиий ёки бу ҳар иккаласи асосидаги аралаш эксперимент бўлиши мумкин. Лаборатория экспериментида тадкикотчи ўрганилаетган психик ходисаларни туғдирадиган шарт-шароитларни сунъий равишда яратади. Тадқиқотчи эксперимент асносида шароитларни ўзгартириш орқали у ёки бу психик ходисага таъсир этиши мумкин. Ушбу методни қўллаганда у ёки бу ходисани ўрганиш жараёнини бир неча марта такрорлаш мумкин. Бошқа методларни қўллаганда бунинг имкони йўқ. Ҳар хил техник мосламаларга нисбатан инсондаги психик реакцияларни ўрганиш лабаратория экспериментига мисол бўла олиши мумкин. Айниқса, ҳарбий хизматчиларни

мутахассисликларга тақсимлашда лабаратория эксперименти қўл келади. Лабаратория экспериментида текширилувчининг ташқи ҳаракатларигина эмас, балки, ундаги ички (яширин) физиологик реакциялар ҳам ўрганилади. Масалан, ақлий фаолият жараёнида мияда биологик токнинг ўзгаришини ўрганиш ёки эмоционал реакциялар вақтида юрак ва қон томирлари фаолиятининг ўзгариши ва ҳоказо. Сунъий эксперимент лаборатория шароитида амалга оширилиб, ҳар хил лаборатория ускуналаридан фойдаланилади. Бунда ҳарбий хизматчи ўзининг кузатув объекти эканлигини билиб туради. Бунга мисол қилиб сизнинг ўзингиз кириш имтиҳонлари вақтида бажарганингиз-касбий(профессионал) лаёқат синовини айтиб ўтиш мумкин. Сиз унда маълум саволларга жавоб бериш билан ўзингизнинг ҳарбий касбга лаёқатли ёки лаёқатсиз эканлигингизни кўрсатдингиз. Табиий эксперимент эса кундалик, табиий шароитда амалга оширилади. У кузатиш ва сунъий эксперимент ўртасидаги оралик услуб ҳисобланади. Масалан, тактик ёки ўқ отиш машғулотларида ҳарбий хизматчига вазиятни узгартириб, қўшимча топшириқлар бериш йўли билан ундаги билим, топқирлик, ташаббускорлик, хотира, малака, кўникма, интилиш кабилар-ни ўрганиш мумкин. Табиий экспериментда шахс ёки жамоа барқарор табиий ҳаёт фаолияти шароитида ўрганилади. Тадқиқотнинг мақсад ва вазифаларидан келиб чиқиб, табиий эксперимент билиб олувчи ва шакллантирувчи турларга бўлинади. Билиб олувчи экспериментда шахсдаги билим, кўникма, малака, шунингдек, характернинг ижобий ва салбий томонлари аниқланади. Масалан, текширилувчини шахсий ва ижтимоий манфаатлар тўқнашадиган шароитга солиш билан ундаги йўналиш аниқланади. Оддий ҳаётий вазиятлар (масалан, ўзининг ноқонуний ҳаракатлари ҳақида командирга доклад қиладими, йўқми; йиғилишда ўз дўстининг ҳатти-ҳаракатларини муҳокама қиладими, йўқми жамоа манфаати учун спорт мусобақаларида иштирок этадими, йўқми?) шахснинг ахлоқий-психологик хусусиятларини ўрганиш учун бой манба беради.

Шакллантирувчи эксперимент воситасида эса шахс ва жамоанинг психологияси билиб олинади, шунинг билан бир қаторда уларга у ёки бу сифатларни тарбиялаш мақсадида таъсир ўтказилади. У нафақат психологияда, балки, педагогикада ҳам катта аҳамиятга эга. Ҳар қандай эксперимент олдиндан тайёрлаб қўйиладиган гипотезалар бўлишини тақозо қилади. Ушбу гипотезалар тажриба ва назорат гуруҳларидаги хулқ-атвор ҳамда фаолиятларни солиштириш, қиёслаш жараёнида ё инкор қилинади, ёки ўз исботини топади. Шакллантирувчи экспериментни амалга оширишнинг мажбурий шартларидан бири у ёки бу сифатнинг ривожланишини кўрсатувчи аниқ ва барқарор мезонларнинг бўлишлиги ҳисобланади. Кузатиш ва эксперимент бошқа методлар билан тўлдирилади: суҳбат, анкета, тест, бетараф характеристикаларни умумлаштириш ва ҳоказо. Суҳбат. Суҳбатга ўрганиш методи сифатида бир қатор талаблар қўйилади. Биринчиси, суҳбат ихтиёрийлик асосида, эркин олиб борилиши лозим. Агар тадқиқот жараёнида ўрганувчи ва ўрганилувчи орасида шахсий муносабатлар мавжуд бўлса, суҳбат яна ҳам кўпроқ самара беради. Ҳар қандай суҳбатга олдиндан тайёргарлик кўрилиб, режа тузиб олинади. Бевосита суҳбат асносида эса ушбу режага заруратга қараб ўзгаришлар киритиш лозим. Суҳбатда саволлар фақат текширилувчиларга қаратилмасдан, балки текширувчига ҳам қаратилиши мумкин. Суҳбат жараёнида ҳеч нарсани ёзмаслик ўзаро ишонч муҳитини яратади. Жавоблар заруратга қараб суҳбатдан кейин ёзиб қўйилади. Суҳбат шароитга қараб алоҳида шахс ёки гуруҳ билан олиб борилиши мумкин. Суҳбат шароитга қараб турли усулларда олиб борилади. Шулардан бири индивидуал, яъни якка суҳбат ҳисобланади. Аскарларни индивидуал тарбиялашни якка равишда олиб бориладиган суҳбатсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Бундай суҳбатлар ҳар қандай ҳарбий хизматчига, шубҳасиз жуда катта таъсир кўрсатади. Аскар ва командирнинг бир-бири билан ёлғиз қолиб, юзма-юз суҳбатлашишининг ўзиёқ маънавий-руҳий жиҳатдан катта таъсир

омили ҳисобланади. Махсус анкета саволларига жавоб берган аскар ва сержантларнинг 80 фоизи суҳбат улар тарбиясида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлишини айтишган. Суҳбатнинг моҳиятини белгилаб берадиган нарса-унинг мақсади. У ёки бу аскар билан суҳбатлашишдан олдин офицер ўз олдига уни билиб олиш; унинг қизиқиш ва интилишларини борлаб кўриш; уни тарбиялаш; унга панд- насиҳат қилиш; шунингдек, уни огоҳлантириш мақсадини қўйиши мумкин. Масалан, янги келган аскарлар билан бўладиган Сўҳбат жараёнида улардаги индивидуал-руҳий хусусиятларни ҳамда ҳаёт тажрибаларини билиб олиш имконияти мавжуд бўлиб, шу асосда улар орасидан бўлинма фаолларини, кичик командирликка номзодларни, жанговар варақа ва деворий газета муҳаррирларини, спортчиларни ва бошқаларни аниқлаб олиш мумкин. «Борлаб кўриш» суҳбати, одатда бўлинмадаги фаоллар ва сержантлар билан ўтказилади. У жамоадаги мавжуд муаммолар атрофида ва фикрларни эркин баён этиш билан амалга оширилади. Бундай суҳбатлар бўлинмалардаги интизом бўзилишлари, унинг сабаблари ва қандай қилиб олдини олиш мумкин эканлиги, бундай ҳодисаларга нисбатан жамоанинг муносабати қандайлиги, ҳарбий хизматчилар орасидан кимлар бошқаларга намуна бўла олиши мумкинлиги каби саволлар атрофида бўлиши мумкин. Шуни назарда тутиш керак-ки, хизмат муддатларини ўтаб, уйларига қайтаётган аскарлар бошқа пайтда айтолмаган танқидий фикрларини айтадилар. Тарбиявий суҳбатда эса аскарларга ҳарбий хизмат шарт-шароитлари ва низом талаблари тушунтирилади, уларда мустаҳкам эътиқод ва дунёқараш шакллантирилади. Бундай суҳбатларнинг ўзига хос томони шундаки, унда жамоа оддида турган масалалар умумий тарзда ёки умумжамоа доирасида эмас, балки, ушбу аскарнинг умумий ишдаги шахсий иштироки нуқтаи назаридан кўриб чиқилади. Индивидуал суҳбатнинг ўзаро ишонч муҳитида кечиши жуда ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бу нарса командирнинг муайян бир шароитларда қарорлар қабул қилишини енгиллаштиради. Бундай суҳбат

воситасида командир жамоа кайфияти ҳақида маълумот олиш билан биргаликда жамоа фикрига таъсир этиб, аскарларда ўзига нисбатан ишонч муҳитини яратади. Бундай суҳбатлар командирларнинг, шунингдек, аскарларнинг ташаббуслари билан ҳам амалга оширилиши мумкин. Командирнинг аскарларнинг ота-оналари ва бошқа яқин кишилари билан хат орқали мулоқоти ҳам узига хос «суҳбат» вазифасини ўтаб, қўшимча, баъзан эса муҳим маълумотлар берувчи манба бўлиб хизмат қилади. Бу хатларда аскарларнинг хизматгача бўлган даврдаги ҳаётлари- мактабдаги фанларни ўзлаштириш даражалари, қизиқишлари, бўш вақтларини қандай ўтказганликлари, қандай касалликлар билан огриганликлари, кимлар билан дустлашганликлари каби кўплаб саволларга жавоблар ўз аксини топган бўлади. Энг муҳими эса бундай хат ёзишлар бутун жамоага ва ҳар бир аскарга кучли тарбиявий таъсир утказади. Офицер аскар оиласига хат ёзганда салбий ҳолатлар ҳақида ёзиши мақсадга мувофиқ эмас. Анкета методи. Энг куп қўлланиладиган услублардан яна бири-анкета воситасида сўров ўтказиш ҳисобланади. Анкета услуби оғзаки ёки ёзма булиши мумкин. Анкетада кўпи билан 5-7 та савол бўлиши мақсадга мувофиқ. Анкета методи қисқа вақтда бутун гуруҳни ўрганишга имкон берувчи метод бўлиб, ундаги саволлар олдиндан тайёрлаб қўйилади. Масалан, анкета воситасида гуруҳ қизиқишларини, қўйилган фильм ҳақидаги фикрларни ўрганиш мумкин. Аммо, анкета методи билан олинган маълумотларнинг ишончлилик даражси жуда ҳам паст бўлади. Бетараф характеристикаларни умумлаштириш методи. Бир нечта тарбиячиларнинг шахс ва жамоаларни психологик жиҳатдан ўрганиш соҳасидаги ҳамкорликдаги фаолиятлари яхши самара беради. Инсон ва жамоа фаолияти ҳақидаги психологик фикр-баҳоларни таҳлил қилиш усулига бетараф характеристикаларни умумланзтириш методи, дейилади. ҳарбий хизматчини,

масалан, секция командири, взвод командири, батальон командири, врач ва ҳоказолар ўрганадилар. Улар томонидан йиғилган маълумотлар тадқиқотчи томонидан умумлаштирилади. Фаолият натижаларини таҳлил қилиш методи. Психологик ҳодисаларни инсоннинг фаолият натижаларини таҳлил қилиш орқали ҳам бавосита ўрганиш мумкин. Инсоннинг ижодий кучи ва қобилиятлари унинг мехнат мақсулида акс этган бўлади, шунинг учун ҳам нафақат ўрганилаётган шахснинг фаолият жараёни, балки, унинг фаолият натижалари ҳам кузатиш объекти бўлиши мумкин. Ўрганишга ҳозирлаб кўйилган техника, таъмирланган прибор, буйруқнинг ижроси, машғулот вақтида ковланган окоп-буларнинг ҳаммаси фаолият натижалари ҳисобланади. Булар инсоннинг нафақат билимлари, кўникмалари ҳақида, балки унинг шахсий сифатлари, масалан, батартиблилиги, интизомлилиги, менатга ва жанговар техникага муносабати ҳақида хулоса чиқаришга имкон беради.

Похожие

Ижтимоий психологиянинг методлари

Психологиянинг илмий тадқиқот методлари

Психологиянинг предмети, вазифалари ва методлари

Психологиянинг замонавий методлари ва уларни амалиётга тадбик этиш

Психологиянинг предмети