Психологияга кириш - Психология - Рефераты

Психологияга кириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Умумий психология фани ҳақида тушунча. 2. Психика соҳасидаги турли хил қарашлар. 3. Психика бош мия ва нерв системасининг маҳсули эканлиги. 4. Психиканинг рефлектор табиати. 5. Психика ва онг. 6.Асаб тизимининг тузилиши. 7.Мия тузилиши Онгнинг тузилиши

www.arxiv.uz Мия ва психика Психика миянинг хусусиятидир. Сезги, фикр онг махсус тарзда ташкил топган материянинг олий махсулидир. Организмнинг психик фаолияти тананинг кўп сонли махсус аъзолари воситасида амалга оширилади. Улардан баъзи бирлари таъсиротларни қабул қилса, бошқаси уларни сигналларга aйлантиради, хатти-ҳаракат режасини тузади ва унинг ижросини назорат қилади, учинчи бир хили хатти-ҳаракатга куч-ғайрат ва шиддат бағишлайди, тўртинчи хили мушакларни ҳаракатга келтиради ва ҳоказо. Ана шу мураккаб ишнинг ҳаммаси организмнинг ташқи мухитга фаол мувофиқлашувини ва ҳаётий вазифаларнинг ҳaл этилишини таъминланди. Бир ҳужайрали, масалан, амёба каби организм на овқатни идрок этиш учун, на уни излаш учун , на уни хазм қилиш учун ҳеч қандай ихтисослашган аъзоларга эга эмас. Ёлгиз биттагина ҳужайранинг ўзи ҳам сезувчи, ҳам ҳаракатланувчи, ҳам овқат хазм қилувчи аъзо бўлса керак. Юксак тараққий этган ҳайвонларда аъзоларнинг ихтисослашуви озиқани фарқлаш, хавф- хатарни жуда тез ва аниқ сезиш имконини беради. Ихтисослашувнинг яккаю-ягона функцияси сигналларни идрок этишдан иборат ҳужайраларнинг пайдо бўлишида ўз ифодасини топади. Бу ҳужайралар рецеnторлар (ташқи муҳитнинг таъсирини қабул қилувчи аппарат) деб аталмиш ҳужайралар гуруҳини ташкил этади. Бошқа xyжaйpaлap мушак тўқималари ишини ёки турли хил безларнинг шира чиқаришини ўз зиммасига олади. Бундай хужайралар эффекторлар дейилади. Ҳаёт аъзолари ва функциялар ўртасида узлуксиз aлoқa бўлишини, ҳаракатларнинг теварак-атрофдаги нарсалардан ва организмнинг ўзидан бўладиган сигналлар оқими билан келишилган бўлишини тақозо этаётган бир пайтда ихтисослашув аъзолари ва функцияларни бир-биридан ажратади. Бунга организмнинг асосий «бошқарув пульти» - яхлит бир бутун нарса сифатида ҳаракат қиладиган марказий асаб тизими воситасида эришилади. Асаб тизими тузилишининг умумий плани барча умуртқалиларда бир хил. Унинг асосий элементлари асаб ҳужайралари ёки нейронлар бўлиб,

www.arxiv.uz уларнинг вазифаси қўзғатишдан иборатдир. Heйрон хужайра таначасидан ва таначанинг шохлаб кетган усимталари - қўзғатишни қабул қилувчи дендритлардан ва қўзғатишни бошқа нейронларга ўтказадиган толалар - аксондан таркиб топади. Аксоннинг дендритлар билан ёки бошқа нейронларнинг xужайра танаси билан боғланадиган нуқтa синапс деб аталади. Шу нуқтада нейронлар ўртасида функционал боғланиш юз беради. Асаб тизимидаги янги боғланишларнинг ҳосил бўлиши механизмини тушунтириб беришда синапс ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Синапс – кўзғалиш бўйичa қўйилгaн ўзига хос тўсиқ бўлиб, қўзғалиш уни енгиб ўтиши керак. Баъзи тўсиқлар енгиш осонроқ, бошқаларини эса қийинроқ, айрим ҳолларда иккалa йўлдан бирини танлашга тўғри келади. Марказий асаб тизимининг ўзи икки қисмдан – бош мия ва орқа миядан ташкил топган. Бош миянинг юқори қисми олти қават нейронлар (10 мил-дга яқин) билан қопланган ҳамда пўстлоқ деб аталадиган катта ярим шарларни ҳосил қилади. Пўстлоқ - психик фаолиятнинг энг муҳим (лекин яккаю-ягонаси эмас) органидир. Ярим шарлардан пастроқда, энса қисмида мияча жойлашган бўлиб, унинг функциялари ҳали етарлича ўрганилмаган. Унинг мушаклар ҳаракатини уйғунлаштиришда жиддий роль ўйнаши маълум. Катта ярим шарларга мия найчаси келиб тақалади. Найчанинг юқори қисми – таламус орқа миядан катта ярим шарларга борадиган барча асаб йўллари учун «оралиқ станцияси” вазифасини бажаради. Найчанинг пастки қисми - гипоталамус сув алмашинувини, овқатланиш эҳтиёжини ва организмнинг бошқа функцияларини бошқариб турадиган марказлардан таркиб топгандир. Хозирги замон фанида мавжуд тасаввурларга қараганда, орқа мия ва мия найчаси рефлектор фаолиятининг асосан туғма (шартсиз рефлекслар) ҳисобланган шаклларни амалга оширади, катта ярим шарларнинг қобиғи эса ҳаёт кечириш жараёнида орттириладиган ва ncuxuкa томонидан бошқариладиган хулқ-атвор шакллари органи ҳисобланади. Тананинг ҳар бир сезувчи аъзоси (тери, кўзнинг тўр пардаси ва шу кабилар) ва ҳар бир ҳаракат аъзоси мияда ўзининг хусусий марказларига эгадир.

www.arxiv.uz Одамдаги психик жараёнларнинг мияга оид механизмлари билан хайвонлар психикаси механизмлари ўртасида ўхшашлик кўп. Барча сут эмизувчиларнинг асаб тизими ва иши бир хил характерга эгадир. Шунинг учун ҳайвонларнинг миясини ўрганиш фақат физиологияни эмас, балки психологияни риривожлантиришда ҳам муҳим аҳамият касб этади. Аммо шуни ҳам унутмаслик керакки, одам билан ҳайвоннинг психик фаолияти ўртасидаги тафовутлар фақат миқдор характерига эмас, балки сифат характерга ҳ ам эгадир. Бу тафовутлар киши организмининг бутун тузилиши ва функциясини тубдан ўзгартирган қудратли моддий омил – меҳнатнинг таъсири остида табиий йўл билан, пайдо бўлгандир. Психиканинг органи - бош мия ҳам ўзгарди. Одамнинг психик ҳаётида катта ярим шарлар қобиғи сиртининг ўттиз фоизини эгаллайдигaн пешана қисмлари алоҳида роль ўйнайди. Пешана қисмларининг шикастланиши кўpиш, нутқ, ёзиш қобилияларини caқлaб қолиб, арифметика масалаларини ечган ҳолда унинг шартларини таҳлил этишга ўринмайдилар, ўз хатоларини сезмайдилар, қўрс, иззаки, енгилтак бўлиб қоладилар. Психик функциялар муайян тарзда чап ва ўнг ярим шарлар ўртасида тақсимланган бўлиши аниқланган. Ҳар иккала ярим шарлар ахборотни образлар тарзида, сўзлар тарзида ҳам қабул қилиш ва қайта ишлаш қобилиятига эга, аммо чап ва ўнг ярим шарларда у ёки бу функцияларнинг турлича даражада ифодаланиши - бош миянинг функционал ассиметрия си ҳам юз беради. Чап ярим шарнинг функцияси ўқиш ва ҳисоблашдан, умуман кўпрок белгиларга асосланган ахборотга таянишидан иборатдир. Чап ярим шар мантиқий тузилишлар имкониятини таьминлайди, бусиз изчил аналитик тафаккур бўлиши мумкин эмас. Чап ярим шар фаолиятининг издан чиқиши, одатда нутқнинг бўзилишига (сўзлаш қобилиятининг йўқолишига) олиб келади, нормал муомала имкониятини йуққа чиқаради, асаб тўқималари оғирроқ шикастланганда - фикрлаш фаолиятида жиддийроқ нуқсонлар содир бўлади. Ўнг ярим шар образи ахборотни ишга солиб, бўшлиқда мўлжал олиш, мусиқани идрок этилаётган ва тушунилаётган объектларга нисбатан

www.arxiv.uz ҳис-ҳаяжонли муносабатда бўлишга имкон беради. Ҳар иккала ярим шар ўзаро боғлиқ ҳолда ишлайди. Функционал асиммерия фақат одамга хосдир. У одамда чап ёки ўнг ярим шарнинг нисбатан кўпроқ ишлашига олиб келаётган ва оқибатда унинг индивидуал-психологик характеристикасига таъсир кўрсатадиган муомала жараёнида шаклланади. Онг ҳақида тушунча Онг психиканинг олий, уни яхлит бир ҳолга келтирувчи шакли бўлиб, кишининг меҳнат фаолиятида, бошқалар Билан доимий мулоқот қилиш жараёнида шаклланишининг ижтимоий-тарихий шарт-шароитлари натижаси ҳисобланади. Онг теварак-атрофимизни қуршаб турган олам ҳақидаги билимлар мажмуидан иборатдир. Онг одамнинг мақсадини кўзловчи фаолиятини таъминлайди. Онгнингюқорида кўрсатиб ўтилган барча ўзига хос хусусиятлари шаклланиши ва намоён бўлишининг муқаррар шарти тил- нутқ ҳисобланади. Кўпинча биз психика билан онгни бир маънода ишлатамиз. Чунки психиканинг юксак шакли онг бўлиб ҳисобланади. Лекин психика инсонларга ҳам, ҳайвонларга ҳам хосдир, онг эса фақат инсонларга хос хусусиятдир. Шундай экан, ҳайвон психикаси билан инсон онгини бир- биридан фарқ қила билмоқ керак. Яна шуни қўшиш керакки, психика сўзи мантиқ жиҳатдан олганда кенг маъноли, онг эса унга нисбатан тор маъноли тушунчадир. Инсон онгининг ҳайвон психикасидан асосий фарқини қуйидагиларда кўриш мумкин: 1. Инсон ҳайвонлардан фарқ қилиб ўз фаолиятининг бўлажак натижасини олдиндан кўра олиши мумкин. Бундан ташқари, киши ўз ишини олдиндан режалаштиради, уни бажариш учун энг осон йўл, усулларни танлайди.

www.arxiv.uz Агар ҳайвонлар атрофдаги мухитга онгсиз равишда маслашсалар, инсон эса уз эҳтиёжини кўпрок даражада кондириш учун муҳитга онгли, режали равишда мослашади. Бу мослашиш меҳнат жараёни орқали бўлади. 2. Инсон шунинг учун ўз фаолиятини режалаштирадики, олдиндан кўра биладики, чунки у нутққа эгадир. Унинг нутққа эга булиши ҳайвонлардан ажратиб турувчи иккинчи муҳим фарқидир. Доимо бошқалар билан муносабатда бўлиш, китоб ўқиш, ишлаб чиқариш маданияти билан танишиш, техникани эгаллаш туфайли инсон ўз онгини бойитиб, ўстириб боради. 3. Инсоннинг ҳайвонлардан яна бир муҳим фарқи шуки, у у жамият ичида, жамоа ичида яшайди. Жамиятда яшамасдан, жамоа аъзолари билан муносабатда бўлмасдан туриб инсон шахси шаклланмайди. Инсоннинг онги меҳнат жараёнида, янги-янги меҳнат қуролларини ясаш жараёнида ўсиб боради. Хулоса қилганимизда, психология инсон ва ҳайвонга хос бўлган психик жараёнларни, уларнинг пайдо бўлиш йўлларини ва ривожланиш хусусиятларини ўрганадиган фандир. Психика эса бош мия ва нерв системасининг маҳсулидир. У доим ўсиб, ривожланиб боради. Психиканинг энг юксак шакли онг бўлиб, у фақат инсонларга хосдир. Онг шахсий ва ижтимоий шаклда бўлади.

Похожие

Психология фанига кириш

Психология тарихи фанига кириш

Педагогик психология фанига кириш

Психология мутахассислигига кириш фанининг мақсади ва вазифалари

Очиқ ахборот тизимларида ахборот – психологик хавфсизлик фанига кириш