Оилавий муносабатлар тарихи - Психология - Рефераты

Оилавий муносабатлар тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

Оилавий муносабатлар тарихи Режа : 1. Никох-оила муносабатлари қандай юзага келади? 2. Оиланинг тарихий шакллари. 3. Оиланинг вужудга келиш тарихи. 4. Оиланинг психологик хусусиятлари.

Махсус манбаларда қайд этилишича, ер юзида бундан 4 млрд. йиллар муқаддам хаёт нишоналари, жонзодлар юзага келган. Хозирги замон одамларининг дастлабки иптидоий аждодлари ( Homo sapines ) фикирловчи одам бундан 3 млн. йиллар муқаддам шакилланган. Узоқ муддат давом этган ибтидоий тарақиётдан сўнг аста-секинлик билан ибтидоий жамоалар, кишилик жамиятлари юзага кела бошлаган ва одамлар ўртасида дастлабки ўзаро муносабатлар, мулоқатлар шакллана борган. Лекин уларни хали том маънода инсоний муносабатлар деб бўлмас эди. Умуман эркак ва аёлларнинг бир-бирларига нисбатан қарама- қарши жинс вакиллари сифатида ўзаро муносабатларнинг илк кўринишларида, яъни никох муносабатлари юзага келишининг илк босқичларида жинслар ўртасидаги муносабатлар, асосан биологик омиллар билан бошқарилади. Худди маймунларда бўлгани каби ибтидоий одамларнинг аёлларихам вақти-вақти билан, қисқа муддатли (ой давомида 4- 5 кунгача, фақат айрим турлардагина 19 кунгача) этрус даврини хис қилганлар (этрус-қўшилишга мойилликнинг шиддатли, кучли номоён бўлиш). Бундай кунларда аёллар кимни хохласа ўшалар билан фарқлаб ўтирмай қўшилаверган, бошқа вақт эса қўшилиш бўлмаган. Дамларнинг тик юришга ўтиши билан улар организмда рўй бераган ўзгаришлар, “илк аёлларни” кўз ёриш жараёнида кўп нобуд бўлишига ва оқибатда одамлар тўдасида уларнинг сонини кескин камайиб кетишига олиб келган. Шу боисдан эркаклар ўртасида аёл билан боғлиқ кўплаб низолар юзага келган, уларнинг кўпчилиги қонли тўқнашув иштирокчиларидан бирининг нобуд бўлиши билан тугаган. Бундай табиий танланиш эструс ходисаси узоқроқ муддат давом этган уруғларнинг кўпроқ яшаб қолишига олиб келади. Бироқ, бу биологик омил “илк ижтимоий”режадаги янги тўсиқларни юзага келтиради: хеч бир организм бундай узоқ вақт давом этган ўта шахвоний, асабий зўриқишларга дош бера олмас эди. Шунинг учун эструс муддатнинг узайиши билан аёллар бу даврда “совуқроқ”, ўзининг

жинсий майлини назорат бўлишган ва энди ким тўғри келса ўша билан эмас, балки фақат ўзларига ёқадиган эркаклар билангина қўшиладиган бўлиб борганлар. Эркакларга нисбатан “танлаб” муносабатда бўлиш- ўзига хос инсоний мухаббатнинг биологик пойдевори юзага кела бошлаганлигидан далолат беради. Шу ўринда таъкидлаб ўтишимиз жоизки, хозирги одам тушунадиган, хис қилиадиган “севги” хиссининг илк элементлари, аёлларнинг шу холати хусусияти эвазига инсоният рухиятига сингиб кетади. Шулардан сўнг, аста-секинлик билан, гарчи хеч қандай ижтимоий меъёрлар билан бошқарилмаса-да бир-бирларини шахвоний маъқул кўрадиган жуфтлардан иборат унчалик катта бўлмаган гурухлар ташкил топа бошлайди. Шундай қилиб, эструснинг узайиши хамма учун хам қулай, мақул бўлмаган. Бу эса уруғ таркибига кирувчи эркаклар ўртасида яна жанжаллар, қон тўкилишларига сабаб бўладиган холатларни келтириб чиқарган. Одамлар жамоаси хўжалик фаолиятининг жиддий бузилиши, уруғнинг яшаб қолиши учун хафнинг рўёбга чиқишига олиб келади. Шу тарзда юзага келаётган жамиятда, уруғ ичидаги жинсий мулоқатни бошқариш, биологик инистинк, зоологик индивудализмни жиловлаш учун махсус ижтимоий меъёрлар шакллана бошади. Ана шундай ижтимоий меъёрлардан бири мазкур уруғ ичида эркак ва аёлларнинг жинсий мулоқатларни маълум бир муддатга (овга тайёрланиш, ов вақтларида) таъқиқловчи жинсий табулар (таъқиқлаш)нинг юзага кела бошлаганлигидир. Табу- ахлоқий меъёрлар ичида анча жиддий ва қаттиқ таъқиқдир. Ахлоқий меъёрлани бузувчиларни жамоа жазолаши, уни йўқ қилиб юбориши хам ёки кечириб тирик қолдириши хам мумкин. Кўпинча эса табуларн бузганлар, улар буни билиб қилганми, ёки билмайми бундан қатъи назар сўзсиз жазолаган , йўқ қилиб юборилган. Ишлаб чиқаришдаги жинсий табуларнинг юзага келиши уруғ ўртасида эркак ва аёлни маиший ажратиб қўйишида кузатилади. Табу вақтида эркакларга нафақат аёлларга тегиниш, балки уларга қараш, улар

билан гаплашиш, улар тайёрлаган овқатни исътемол қилиш, хатто улар билан бир том остида, яъни “бир уйда” бўлиш тақиқланган. Дехқончиликнинг юзага келиши, мавсумий дала ишларининг ортиб бориши билан жинсий табуларнинг холи вақтлар борган сари кам мудатли бўлиб борган. Эркакларда хам, аёлларда хам жинсий зўриқишининг жадалилиги ортиб боради. Шунинг учун табулардан холи қолган вақт оралиғи ўзига хос шахвоний айшу-ишратларга айлана борган. Тоқли психолог З. Фрейд бу даврни ўзига хос байрамларга қиёслаган. Чунки аксарият байрамларда, бошқа кунлари таъқиқланган деярли барча нарсага рухсат берилади. Бу байрамларда хеч нима билан чекланмаган, жўшқин жинсий мулоқатлар амалга оширилган. Шундай қилиб, қисқа муддатли эструс юзага келган, бироқ энди бу эструс биологик сабаблар билан эмас, ижтимоий сабаблар билан боғлиқ бўлган. Бу вақтларда хали на никох , на оила мавжуд бўлган. Ўз навбатида табулар кейинчалик никохнинг илк турларидан бўлмиш экзокам никохларини юзага келтиради( экхогам никох- уруғлар аро уруғлараро никох).Чунки табулар фақат ўз уруғи чунгина талуқли бўлган , унда қон- қариндошлар ўртасида жинсий мулоқат таъқиқланган, бошқа уруғ ёки уруғ аъзоларига эса талуқли бўлмаган.Шунинг учун эркакларга қаердадир, овлоқ жойда бошқа уруққа мансуб бўлган аёлни учратиб қолиб, ундан шахвоний обьект сифатида фойдаланиш мумкин бўлган. Мабодо, эркаклар узоқ муддат қишлоқ хўжалик ишари билан банд бўлган вақитларида бирор бир бегона эркак билан аёллар хам бу ишни қилишган. Табу давом этаётган даврда бир уруғ эркаги ўз аёлларидан узоқдан, ўз кулбасида бошқа уруққа мансуб аёлни сақлаши мумкин бўлган. Кейинчалик бу тасодифий алоқалар уруғ қоидаларида одатий,зарурий, кўзда тутилган одатларга айланиб борди. Бу ўринда одамларга, бу “бошқа уруғдагилар”билан бўлган алоқалардан туғилган наслларга нисбатан бўйдор, бақувват абжир эканлиги сезилиб боради. Бу айнан хозирги замон одами гомосапинес шакллана бошлаган

даврга, тахминан бундан 42-45 минг йиллар муқаддам ўтган даврга тўғри келади. Шундай қилиб эндогамия(фақат бир уруғ вакиллари ўртасидаги жинсий алоқа)дан,агомия, яъни жинсий муносабатларнинг вақтинчалик таъқиқланиши орқали экзогамия(турли уруғ вакиллари ўртасидаги мунтазам жинсий алоқа) юзага келади. Бундан никохнинг гурухли никох(дуально родовой) тури юзага келган. Гурухли никохда бир уруғ эркаклари бошқа уруғнинг барча аёллари учун эр ва аксинча, иккинчи уруқнинг эркаклари биринчи уруғ аёлларининг эрлари хисобланган. Гурухли никохнинг юзага келиши қайтанга никох жуфтлари доирасини маълум бир гурух аъзолари билангина чегаралаб бирмунча қисқартиради.. Бундай холларда бошқа уруғдаги “эркак” бу уруғ фақат битта мақсадда, “никох” мақсадидагина келар эди, ўзлари эса она оилаларида яшарди ва ишлашарди, улар “хотин”лар яшайдиган оилада хеч қандай ҳуқуқга эга эмас эдилар. Гурух никох икки уруқнинг никох алоқаларидан иборат бўлган никох муносабатларининг биринчи шакли бўлган. Албатта бундай уруқларни хали моддий неъматлар ишлаб чиқиш эмас, балки болаларни дунёга келтиришгина боғлаб турган. Ишлаб чиқариш ва болаларни дунёга келтириш муносабатлари бир-биридан ажрати қўйилган эди. Жинсий алоқалар эса фақат бир-бирлари билан мулкий ишлаб чиқариш ишлари билан боғланмаган одамлар ўртасидагина мавжуд бўлган. Гурух никох шахсий никох бўлмаган, яъни унда бирор бир доимий “эр-хотилик” жуфтлари мавжуд бўлмаган. Хар бир аёлнинг никох жуфти айнан ким бўлишлиги уруғ томонидан белгиланмаган, бу фақат одамларнинг холис хохишлари, истакларнинг номоён бўлиши бўлган, холос. Уруғ фақат зўроўонлик, мажбурлаш холлари кузатилгандагина аралашиш мумкин бўлган, яъни хар бир индивидга ўзи қандай хохласа, шунлай йўл тутиш ҳуқуқи таъминланган. Бундай муносабатларни хозирги замон тили билан “никох” днб аташ мумкин, чунки бундай муносабатлар жуфтлардан на

ҳуқуқ, на мажбурият ва на ўзаро масъулиятни талаб қилмаган. Шунингдек, оила деб аиаш мумкин бўлган, болаларнинг боқиш ва тарбиялаш билан боғлиқ алохида бир мухаббат хам бўлмаган. Табиийки, гурухли никохда у ёки бу боланинг отаси ким эканлигини аниқлаш хам мушкул бўлган, шунинг учун болаларнинг келиб чиқиши фақат она томонидангина хисобланган. Уруғнинг фақат аёлга тегишли томони тан олинган. Болалар фақат ўз онсинигина билишган. Уларнинг сингиллари, сингилларининг болалари, тағишган ака- укалари ва бошқа қариндошлари она уруғининг ташкил қилган. Гурухли никохнинг моддий асоси бўлиб, асосан уй хўжалигини юритиш хисобланган, чунки бу вақтга келиб овчилик хамма вақт хам уруғ эхтиёжини қондира олмай қолган. Бу даврда аёл уй хўжалик ишлари билан боғлиқ бўлган барча ишларни бажарган ва шу билан боғлиқ холда уруғ аъзолари ўртасида ўзига хос хурматга эга бўлган, уруғ оқсоқоллари кенгашида эътиборли ўрин эгаллайди. Матриахт (оналик) даври бир неча ўн минг йиллари давом этган. Кейинчалик гурухли никох доирасида ўзаро майллар заминида етарлича доимий жуфтлар шакллана бошлади. Бундан пайдо бўлган жуфтли никох даставвал бир эркак доимо фақат битта аёл билан яшашлигини билдирмаган. Эркак киши бир неча аёл билан бўлиши мумкин бўлган, худди шунингдек аёл хам бир неча эркак билан муносабатда бўлган. Аниқроғи бундай никохни жуфтли никох эмас, балки ибтидоий-эгалитар, яъни тенг ҳуқуқли никох дейиш тўғрироқ бўлади. Табиийки, уруғнинг бир мунча баобрў аъзолари бир неча аёлга эга бўлиши мумкин бўлган. Бу даврга келиб кўп эрлилик камроқ учраган. Бундай жуфт никохлар тахминан бундан 25-24 минг йиллари муқаддам уруғ ичида хўжалик ва иқтисодий муносабатларининг янги шакилларига ўтиш билан хусусий мулкчиликнинг юзага келиши билан боғлиқ бўлган. Бу йўлда қўйилган биринчи қадам “совға айрибошлаш” деб аталган одат бўлган.

Дехқончилик ва чорвачиликнинг ривожланиши билан уруғни, уруғни бир аъзоси мехнатнинг махсулдорлиги сезиларли даражада ортган ва бу ортиқча исътемол махсулотларининг юзага келишига олиб келган. Хар бир ишчи ўзи яратган махсулотнинг уруғнинг “умумий қозонига” ташлайдиган эскича тақсимот шакли энди ишлаб чиқаришни янада ривожланишига тўсқинлик қила бошлади (чунки бу уруғнинг нопок, дангаса аъзоларни хам ишлаб чиқиш фаолиятидан жазосиз қутилиб қолишлигига олиб келган). Шунинг учун уруғ ортиқча махсулотни маълум бир қисмини уруғ мулкига ўзининг абжирлиги, чаққонлиги ишлаб чиқариш фаолиятида кўпроқ муваффақиятларга эришганлиги билан фарқланиб турган аъзоларига “мукофот”тариқасида тақсимлашга рухсат беришга мажбур бўлган. Хаммага тенг тақсимлаш билан бирга аста-секин одамнинг имкониятига, унинг уруғ мулкига қўшаётган улуши миқдорига қараб “мехнат хақи”тақсимлана бошланган. Агар тенг тақсимланишда жамоа махсулотидан улуш олиш “ҳуқуқ”мазкур уруққа таллуқлилигига қараб берилган бўлса,(жамоа мулкига қанча хисса қўшганидан қатъи назар) энди бу “ҳуқуқ”махсулот яратишдаги иштирокига асосланадиган бўлди. Уруғнинг айрим аъзоларида ортиқча махсулот, шахсий мулкнинг пайдо бўлиши, оиланинг шаклланиши томон қўйилган янги қадам бўлган “совға айрибошлаш”ни юзага келтиради. Эркак киши бошқа уруғдаги “ўз аёлига” ўзининг “мукофотини” совға қилган, шунингдек аёл хам ўзиникини унга берган. Токи,улар ўртасида совға айрибошлаш давом этар экан, эркак билан аёл ўртасидаги жинсий алоқа хам давом этаверган. Совға айрибошлашнинг тўхталиши эса улар ўртасидаги алоқанинг тугашини билдирган. Шундай қилиб никохнинг яна бир тури- индивудал жуфт никох юзага келган. Бундан аёлнинг ўз қондош- қариндошлари,яъни ўз уруғи эркаклари билан тенг тақсимлаш муносабатлари, бошқа уруғдаги эркаклар билан эса совға айрибошлаш муносабатлари боғлаб туради.

Шуни айтиб ўтиш жоизки, жуфтли оиланинг юзага келиши, бошиданоқ, уни ўз уруғига қкрши қўйишини ва оналик уруғи асосларининг бузилишига олиб келишини билдирган.Яъни эркак киши ўз мукофотини бошқа уруғдаги”ўз аёли”ва унинг болаларига қанчалик кўп берса, унинг ўз оналик уруғига шунчалик кам улуш қолган. Бироқ “эр”хали “хотиннинг” ва унинг болаларини ягона боқувчиси бўлмаган. Жуфтли оилаларни янада асослироқ бўлиши учун совға айрибошлаш ноадекват бўлиши керак эди, яъний эр-хотинига, хотин эрига берганга қараганда кўпроқ бериши лозим эди, шундай қилиб у(эр)хотиннинг болаларини боқувчиси бўлиб қолиши, совға айрибошлаш муносабатлари боқувчилик муносабатларига айланиши лозим эди. Шу билан бирга эркакни хотин ва унинг болалари билан алоқаси мунтазам ва узоқ муддатли бўлиб боради. Нихоят (дуально родовой) уруғлараро никох заминида доимий ўрин олган хўжалик бирлиги- жамоа ташкил топди, унга эрлар ўз хотинлари ва уларнинг болалари билан кирди. Эркаклар ўз сингилларидан, аёллар эса мос равишда ўз ака-укаларидан ажралишди. Янги иқтисодий хўжалик бирлиги ёки оиланинг бир тури-жуфт оила юзага келди, унга, асосан, эр, хотин ва унинг болалари кирди. Энди никох ўзига хотиннинг болаларни тарбиялаш ва боқишни таъминлашни мақсад қилиб қўйган эркак ва аёлнинг иттифоқига айланди. Бунинг учун эр-хотиннинг бири ўз уруғидан олган улушидан, махсулотидан фойдаланишган. Бундай иттифоқни юзага келишининг обьективлиги мехнатига яраша тақсимот ролини ортириш ва тенг тақсимлаш ролининг пасайиши билан ортиб борди. Жуфт никохнинг юзага келиши билан жуфтлар ўртасидаги жинсий муносабатлар нафақат шунчакиахлоқий меъёрлар билан бошқариладиган доираларга, балки, ижтимоий-иқтисодий доирага(рақамга)киритилади.

Похожие

Оилавий муносабатлар одоби ва психологияси

Оилавий муносабатлар психологияси. Эр-хотин муносабатларининг шаклланиши. Романтик севгида муносабатларнинг ривожланиши

Оилавий муносабатларнинг бузилиши

Оилавий муносабатларнинг ахлоқий асослари

Оилавий ҳаёт психологиясининг фанлар тизимида тутган ўрни. Оилавий психологиянинг тадқиқот методлари