Оила психологияси фанининг предмети ва вазифалари - Психология - Рефераты

Оила психологияси фанининг предмети ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104 KB

Оила психологияси фанининг предмети ва вазифалари Режа : 1. Оила психологияси фанининг предмети. 2. Оила психологиясининг илмий тадқиқот методлари. 3. Оила психологияси фанининг функциялари. 4. Оила психологияси фанининг вазифалари.

Оила асли арабча “аелманд низеманд” маъноларини англатувчи “оил”- сўзидан чиққанлиги “фарханги забони тожикйда” қайд этилган. “Ўзбек тилининг изоҳли луғатида” ҳам бу сўз эр-хотин,уларнинг бола чақалари ва энг яқин туғишганларидан иборат бирига яшовчи кишилар мажмуи, унинг эркак билан қўшилувидан бола чақалари оламга келиб, аёлмандлик юзага келган, бинобарин оила шаклланган. И.А.Каримов: “Оила ҳақида гапирар эканмиз авваламбор, оила хаётнинг абадийлигини, авлодларнинг давомийлигини таъминлайдиган муқаддас урф –одатларимизни сақлайдиган, шу билан бирга, келажак насллар қандай инсон бўлиб етишишига бевосита таъсир кўрсатадиган тарбия ўчоғи эканини тан олишимиз даркор”деганида ҳам, оила ва оилавий муносабатлар устивор масалалар қаторида эканлигини таъкидлайди. Оиланинг ибтидоий кўринишлари саналувчи қон-қариндаш оила, ундан кейинги босқичда эса пунаунал оила, яъни бир гурухга мансуб опа- сигилларнинг бошқа жамоа гурухидаги эрларга хотинлик қиладиган оила дастлаб оиладан иборат демографик бирликнигина англатади. Кишилик жамиятнинг илк ибтидоий босқичда полигам оилада моногам оилага ўтиш жараёнида юзага келган эндоганик никох яъни ибтидоий уруғчилик тузумида уруғ ичидаги гурухий никохдан-бир уруғга мансуб эркак ва аёл никохидан четланиш, аниқроғи қзига уруғ қизи билан никохланишига асосланган экзогам никохга ўтиш инсониятда номус туйғусини англаш нақадар узоқ вақт давом этган жараён бўлганини кўрсатади. Оила тарихий кетегория сифатида кишиларни тибиий-биологик, иқтисодий, ҳуқуқий, маънавий муносабатларга асосланган ижтимоий бирлиги бўлиб, унинг хилма-хил шакллари ва кўп қиррали вазифалари мавжуд ишлаб чиқариш ва ижтимоий муносабатларнинг табиатига жамият маънавиятига ва маданий тараққиётнинг даражасига боғлиқдир. Оила ана шу асосларга таянган холда кишилик тафаккури ва ижтимоий харакатнинг улуғ кашфиёти бўлди. Машхур файласуф Сантаяна айтганидек, “Оила, бу- табиатнинг шох асарлариданбири”га айланди.

Оила жуфтлик қонуни асосида юзага келади, бир эркакнинг ўзи ёки бир аёлнинг ўзи оила бўла олмайди. Оила эр-хотиндан ташқари эрнинг ота-онаси, фарзандлари, ука-сингилларидан иборат кўп бўғинли хонадон. Унинг хар бир аъзоси ўз мавқеига эга, шу оиланинг ички низомига бўйсуниб яшайди. Шу маънода оила жамият ичидаги жамиятдир. Бу жамиятнинг ўз салтанати бор: бунда миглаб тасодифлар жараёнида эр- хотин мухаббати синовидан ўтади. Бунда улар бир-бирини чуқурроқ тушунадилар, қадрлашади, кечиримли бўлади. Эр отага, хотин онага айланади, фарзанд тарбияланиб, орзу хавас қурилади. Шу маънода оила инсон хаётига тўкислик бахш этади, жамиятнинг муқаддас маскани сифатида садоқат сарчашмасига айланади. Оила жамият низомлари асосида яшасада, оилавий муносабатлар муста қ ил ходисадир. Оила ишларига бировнинг аралашувига ха ққ и йўқ. Шу маънода оила жамиятнинг муқаддас ва дахлсиз йўқ мухториятидан иборат салтанатдир. Бу салтанатнинг подшохи-ота, вазири-онадир. Оилавий муносабатлар жамиятига мансуб ижтимоий – иқтисодий, сиёсий- мафкуравий, маънавий-ахло қ ий муносабатлар заминида ва таъсирида кечади: шу жараёнга хос ў згаришлар асосида ў згариб, такомиллашиб, таназзулга учраб боради. Оила таназзули, фикримизча, қ уйдаги беш омилга бо ғ ли қ холда юз беради: 1. Эр-хотиннинг маънавий-ахло қ ий жихатдан бир-бирига мос келмаганлиги сабабли. 1. Фарзандсизлик о қ ибати. 2. Шу холатнинг тескариси бўлиб, уч-тўрт хотиндан туғилган кўп фарзандлар орасидаги меърос талашуви. 3. Мафкуравий омил бўлиб, бу қ изил империя хукумронлиги даврида оилавий муносабатларга беписан қ арашда намоё бўлади.

4. Танти қ ро қ ў сган айрим ёшлар орасида турмуш маша қ атларига чидамсизлик, турмушни енгил тушуниш, ў ткинчи хаваслар билан яшашга моиллик иллати. 5. Оила кенг маънода авлодни давом эттириш ва болаларни тарбия этишда амалга ошириладиган ижтимоий формадир. Оила қонуний никох билан бо ғ ланган кишиларнинг ў заро ташкил топган қ он- қ ариндошлиги ва иттифоқилир. Оиланинг асл маъноси шуки, эр-хотин бир ёсти ғқ а бош қў яди турмуш захматлари ва севинчларини биргаликда тортишга, умрларининг охиригача бир-бирларига вафодор ва садоқатли бўлишга ахд бўлишлар. Оила к ў рганлар хаётнинг нотексликларига, қийинчиликларига биргаликда бархам беришга, болалари тўғрисидаги ғ амх ў рлик қ илишга, бир-бирларини хурмат қ илишга, эъзозлашга интиладилар. Курснинг ма қ сади: Оила психологиясига доир энг мухим билимларни бериш ва улар асосида тегишли малакалар ва кўникмалар шакллантириб, ёшларни оилавий хаёти тайёрлашдир. Оиланинг ижтимоий ва этнопсихологик хусусиятлари оила психологияси курснинг предметини ташкил бўлиш. Оила психологияси курснинг вазифалари қ уйдагилардан иборат: 1. Оилани шахснинг шаклланишидаги роли ҳақида ёшларда т ў ла қ онли тасаввур шакллантириш. 1. Ёшларни оиланинг ижтимоий тарихий келиб чиқиши ва юзага келганидан сўнг оилавий хаёт давомида бўладиган ўзгаришлар ҳақидаги илмий асосланган билимлар билан таништириш. 2. Ёшларда оилавий хаётда мазкур му қ арар равишда бўладиган ўзгаришлар, муаммолар, қонуниятлар ҳақидаги илмий асосланган т ўл а қ онли тасаввурни шакллантириш ва уларни бу жараёнларга тайёрлаш.

3. Ёшларни оилавий хаётда юзага келадиган муаммоларга конструктив тус беришга, деструктив йўналишдагиларидан эса са қ ланишга ў ргатиш. 4. Ёшларда оилавий хаётни ўзига хос хусусиятларни илмий асосланган тарзда тал қ ин этиб, муаммоли вазиятлардан психологик жихатдан о қ илона (оилага ва унинг мустахкамлигига салбий таъсир этмаган холда) чиқиш имконини берувчи малакаларни шакллантириш. 5. Ёшларда у ларига турмуш ў рто ғ ини тўғри танлаш малакаларини шакллантириш. 6. Ёшларни оиладаги муло қ атга тайёрлаш. 7. Ёшларни оилани режалаштиришга ўргатиш. 8. Ёшларни жинсий хаётга илмий асосда тайёрлаш. 9. Ёшларда оиланинг мустахкамлигини таъминловчи билим ва малакаларни шакллантириш. 10. Ўқ увчиларга оилани ўрганувчи психологик ташхис методикалари билан ишлаш ва улар ёрдамида олинадиган натижаларни тўғри ўргатиш этиш малакаларини шакллантириш. Хар бир оила ижтимоий тизим сифатида жамият олдида маълум бир функцияларни бажаради. Оиланинг ижтимоий функциялари ҳақида гапирганда, бир томондан жамиятнинг оилага таъсирини, иккинчи томондан эса умумий ижтимоий тизимида оиланинг ў рнини, оиланинг хал бўлишган ижтимоий (жамоатчилик) функцияларини хисобга олиш лозим. Оила қ уйдаги асосий функцияларни бажаради: иқтисодий, репродуктив, тарбиявий, рекратив, коммуникатив, регулятив (бошқарув). Албатта, бу санаб ўтилганлар хозирги замон оиласини асосий функцияларининг ягона классификациясини ташкил эта олмайди. Чунки айрим манбаларда: наслни давом этириш, тарбиявий, х ў жалик ва ўзаро ёрдам каби функцичлар хозирги замон оиласининг мухум функциялари сифатида к ў рсатиб ў тилса, яна бошқа оилашунос мутахасислар хозирги замон оиласи функцияларинпи: инсон зотини давом этириш, болаларни тарбиялаш ва

хўжалик функцияларини фар қ лайдилар. Шунингдек, оила функцияларини: болаларни дунёга келтириш, хўжалик-маиший, тарбиявий, оила аъзолари дам олиш ва уни ташкил этиш, маънавий муло қа т, сексуал, тарбия жараёнидаги хамкорлик, уй хўжалигини юрутиш учун зарур воситаларни та ъминлаш, ўзаро моддий ва маънавий қў ллаб- қ у в ватлаш кабилардан иборат эканлигини таъкидловчи классификациялар хам мавжуд. Ю қ оридагилардан к ў риниб турибдики, оилашунос мутахасислар томонидан оиланинг асосий фуекциялари турлича кассификация қ илинмо қ да.Бу ў ринда оила функцияларини шунчаки санаб ў тиш билан кифояланмай, балки уларни бир томондан одамларнинг моддий, хўжалик-маиший ва иккинчи томондан эмоционал ва ижтимоий-психологик эхтиёжларини қ ондурувчи функцияларга фар қ лаш мумкин. Шуни хам айтиб ў тиш жоизки, хозирги замон оиласида эмоционал ва ижтимоий-психологик жараёнларни қ ондириш функциясининг ахамияти ортиб борм оқ да. Хатто соф моддий характерга эга бўлган функцияларда хам хиссийлик кўпро қ ривожланиб бормо қ да. Хиссий, эмоционал контактларнинг ахамияти шахар оилаларида кучлиро қ эканлиги англамо қ да. қ ишло қ оилалари эса уй хайвонлари ва томор қ а ерларининг борлиги эвазига шахар оилаларига қ араганда жамиятнинг ишлаб чи қ арувчи б ўғ инлигини, ишлаб чи қ арувчилик функцичсини кўпро қ са қ лаб қ олмо қ да. Инсоният тара ққ иётнинг хозирги босқичида замонавий оиланинг асосий функциялари қ аторида қ уйдагиларни санаб ўтиш мумкин: иқтисодий, репродуктив, тарбиявий, рекреатив, коммуникатив, регулятив (бошқарув), фелицитологик кабилар . Оиланинг ииқтисодий функцияси нимадан иборат? Оиланинг иқтисодий функцияси унинг асосий функцияларидан бири хисобланади. Оила иқтисодий, бюджети, даромадини режали сарфлаш, кундалик харажатга, зарур бюмларга пул ажратиш, бир неча йилдан сўнг олинадиган нарсаларга мабла ғ йи ғ иш, тежамли рўз ғ ор юритиш эр-хотиннинг катта тажриба, малакага эга бўлишига бо ғ ли қ .Шунингдек, оилада ў саётган

фарзанд хам мана шу малака ва к ў никмаларга эга бўлиб бориши зарурлигини унутмаган холда ўғил-қизга иқтисодий масалаларни хал этишни ўрг ата бориш лозим. Кейинги йилларда рўзғорда юзага келаётган иқтисодий муаммолар оиладаги шахслараро муносабатларга салбий таъсир этиши билан биргаликда фарзандлар билим савиясининг пасайишига хам олиб келмо қ да. Бундай нохуш холатларнинг олдини олиш ма қ садида моддий қийинчиликлар туфайли хосил бўладиган муаммоларни бартараф этишда одамларга психологик ёрдам к ў рсатиш лозим. Оила ўзининг шу функцияси туфайли жамиятга, давлатга катта иқтисодий фойда келтиради.Масалан, бола тарбияси, болани иқтисодий таъминлаш борасидаё қ унинг жамиятга келтирган фойдаси катта ми қ дорини ташкил этади. Буни давлат томонидан, давлат муассасаларида (болалар уйларида) бир болани 16-18 йил тарбиялаб, ишчи кучи сифатида етиштириш учун (уни бо қ иш, кийинтириш, ўқ итиш, моддий таъминлаш ва ш.к ) давлат томонидан хар бир болага сарфланадиган маблағ ва айнан шундай ишчи кучини оилада тарбиялаш учун бериладиган нафа қ а пуллари ми қ дорини солиштирадиган бўлсак, ўртадаги фарқ биринчилар фойдасига бир неча юз минг сўмни ташкил бўлиш. Тасаввур қилишга осонроқ бўлиши учун айтиш мумкинки, хар бир болани вояга етказиш учун оила давлатга камида битта “Нексия” автомашинаси қиммати миқдорида иқтисодий фойда келтиради. Бу борадаги, яъни хар томонлама камол топган маънавий-ахлоқий етук, жисмоний- психологик соғлом шахсни етиштиришнинг маънавий-ахлоқий қимматини эса хеч қандай иқтисодий мезон билан ўлчаб бўлмайди. Бу оилани иқтисодий функциясини атига биргина шахсни шакллантиришдаги фойдасини кўрсатиш холос. Оилда хўжалик юмушларини юритиш, рўзғорнинг йўлга қўйилиши, оилада моддий неъматлар ишлаб чиқариш, фермер хўжалиги, шахсий ишлаб чиқариш кабилар унинг жамият олдидаги иқтисодий функцияси ва ахамиятини тобора ортираверади.

Оиланинг репродиктив функцияси нимадан иборат? Оиланинг мухим бўлган функциялардан яна бири бу унинг репродуктив (жамиятнинг биологик узлуксизлигини таъминлаш, болаларни дунёга кетириш) фуекциясидадир. Бу функциянинг асосий мохияти инсон наслини давом этиришдан иборатдир. Оиланинг вазифаси фақатгина янги авлодни дунёга келтирибгина қолмасдан инсоният пайдо бўлган даврдан бошлаб яшаб келаётган илмий ва маданий ютуқлари билан таништирган холда, уларнинг саломатлигининг сақлаб туришидан ихам иборатдир. Табиатан берилган авлод қолдириш инстинкти инсонда фарзанд кўришга, уларни ўстиришга ва тарбиялашга бўлган эхтиёжга айланади. Бу эхтиёжларини қондирмасдан туриб, киши одатда ўзини бахтийр хис қила олмайди. Шунингдек, эр-хотнда фарзанд туғилиши билан боғлиқ холда бутунлай янги хиссиётлар: аёлда-оналик, эркакда- оталик хисси пайдо бўлади. Фарзанд эр-хотин муносабатларини янада мустахкамловчи асосий омил хамдир. Оиланинг жамият олдидаги репродиктив функциси ва унинг бажарилиши дейилганда ахоли сонинг қайта тиклаши учун хар бир оилада нечтадан фарзан бўлиши лозимлиги назарда тутилади. Стастистик маълумотларга кўра, агар хар бир оилада биттадан фарзанд бўладиган бўлса, бундай халқ саккизинчи авлоддан кейин йўқ бўлиб кетиши мумкин экан.Хар бир оилада иккитадан фарзанднинг бўлиши хам ахоли сонини сақлаб тутишни таъминлай олмайди. Демографларнинг таъкидлашларича, оила ўзининг репродиктив функциясини бажариш учун хар бир оилага ўртача 2,6 та фарзанд тўғри келиши керак. Албатта, фақат оилагина жамият олдидаги функцияларни бажариб қолмасдан, балки жамият хам оилаларга функцияларини бажариб қолмасдан, балки жамият хам оилаларга функцияларни муваффақиятли уддалашлари учун зарур бўлган шарт-шароитларни яратиб бериш лозим. Бу ўринда хукуматимиз томонидан юритилаётган демографик сиёсат, иқтисодий, ижтимоий ва ҳуқуқий тадбирлар бунга яққол мисол бўла олади.

Бундай сиёсатнинг асосий йўналишлари онлик ва болаликни мухофаза қилиш, кўп болали ва кам таъминланган оилаларнинг моддий ахволини яхшилаш, ёш оилаларга, оналарга яратилаётган имтиёзлар ва шу кабилардан иборат. Оиланинг тарбиявий функцияси дейилганда нима назарда тутилади ? Болаларнинг ақлий, жисмоний, ахлоқий, эстетик тарбиясига оилада асос солинади. Оила инсон деб аталувчи бинонинг фақат пойдеворини қўйиш билан чекланмасдан, балки унинг сўнгги ғишти қўйилгунча жавобгардир. Ота-она- саънаткор, бола- саънат асари, тарбия жараёни эса саънатнинг ўзидир. Йўқликка эришганимиздан сўнг миллий қадриятларимизнинг тикланиши ва халқимиз азалдан эъзозлаб келаётган миллий урф-одатларимиз, анъаналаримиз (бола тарбиясда ота-онадан ташқари, буви-бува, қариндош-уруғ, махалланинг хам таъсири) бу борада катта ахамиятга эга. Лекин баъзан оила тарбиявий функциясининг сусайиши ва тарғибот-ташвиқот ишларининг камлиги натижасида оила аъзолари хулқида ёмон одатларнинг (ичиш, чекиш, норкамания, турли диний оқимлар таъсирига берилиш, маънавий бузуқлик йўлига кириш) пайдо бўлиши ташвишланарли холлардан биридир. Жамиятнинг комил фуқоросини шакллантириш, тарбиялаш хозирги замон оиласининг мухум функцияси даражасига киради. Чунки шахснинг ижтимоилашуви даставвал оилада амалга ошади. Оиладаги тарбия орқали шахсга маълум бир сиёсий-ғоявий дунёқараш, ахлоқий меъёрлар ва хулқ намуналари, жисмоний сифатлар сингдирилади. Халқимизда “қуш уясида кўрганини бўлиш”, деб бежиз айтилмаган. Оилада амалга ошадиган иижтимоилашув жараёни натижасида шахс ижтимоий меъёрлар ва қадриятларни ўзлаштиради, ижтимоий хаётга кириб боради. Оиланинг коммуникатив функцияси нимадан иборат?

Оиланинг коммуникатив функцияси оила аъзоларнинг ўзаро мулоқат ва ўзаро тушунига бўлган эхтиёжини қондиришга хизмат бўлиш. Психологик тадқиқотларда таъкидланишича, турли ижтимоий ориентациялар, “установка”лар, хиссий маданият, одамнинг ахлоқий, маънавий ва психологик саломатлиги –оиладаги ўзаро, ички мулоқат характери, хондондаги ёши катталарнинг ўзаро муносабатларида психологик “установка”ларни намоён қилишлари оиладаги ахлоқий-психологик иқлимга тўғридан-тўғри боғлиқдир. Инсоният тараўўиётининг хозирги босқичида фан-техника тарақиётининг юксалиб, одамларнинг кундаликхаётининг урбанизациялашувининг (радио, телевидиние, видео, компьютр ва бошқалар). Ортиб бориш, оилаларининг тобора нуклерлашиб бораётганлиги билан оиланинг коммуникатив функциясининг ахамияти, оила аъзоларининг бир-бирлари билан “одамларча”сухбатлашиб олишининг ахамияти тобора ортиб бормоқда. Бу ўринда ўзбек оиласининг ўзига хос хусусияти: кўп авлодлилик, кўп фарзандлилик кабилар бундай оилалар аъзолари ўртасида ўзаро мулоқатни тўлароқ амалга ошишига асос бўлади, уларнинг ўзаро мулоқатга бўлган эхтиёжларини қондиришда мухим рол ўйнайди. Бироқ сўнги йилларда баъзи оилаларда ота-оналар ва болалар ўртасида мулоқатнинг камлиги, бир-бирига эътиборининг пасайиши, оила аъзолари ўртасида фикр эркинлигининг чекланганлиги (айниқса, қишлоқ оилаларида), холатлари хам мавжуд. Хатто оиладаги ўзаро муносабатларининг ёмонлашуви натижасида оила аъзоларни айримларида стресс(асабий таранглик),суицид (ўз жонига қасд қилиш) каби нохуш холатларнинг келиб чиқиши хам кузатилмоқда. Бундай нохушликларнинг олдини олиш учун, энг аввало, оила аъзолари ўртасида ошкора , яқин ўзаро тушунарли, ишончли мулоқатнинг амалга ошиши учун зарур шарт-шароитларни яратиш, лозим бўлса бу борада ёшларга тегишли билимларни бериш ахоли учун психолгик маслахатхоналар фаолиятини йўлга қўйиш, тренинглар ташкил этиш,

“Ишонч телефонлари”, “ Қ алб марказлари” кабиларни ташкил этишб, улар фаолиятини такомилаштириш лозим. Оиланинг рекреатив функцияси нимадан иборат? Никох- оила муносабатлари юзага келган дастлабкт, ибтидоий замонлардан буён унга характерли бўлиб келган хусусиятлардан бири уни ўз аъзоларининг муносабат талабларидан бири уни ўз аъзоларининг ахлоқий- психологик химояланишни таъминлаш, ёш болаларга ва мехнатга яроқсиз кишилар ёки кекса қариндошларга моддий-маънавий ва жисмоний ёрдам кўрсатиш кабилардан иборат бўлиб келган. Бу холат ўз навбатида оиланинг асосий функцияларидан бирини, унинг рекреатив функциясини ташкил бўлиш. Оиланинг рекреатив функцияси – ўзаро жисмоний, моддий, маънавий ва психологик ёрдам кўрсатиш, бир-бирининг саломатлигини мустахкамлаш, оила аъзоларнинг дам олишини ташкил этиш демакдир.Бу функция кейинги йилларда янада мухим ахамият касб этмоқда. Оила аъзолари саломатлигини мустахкамлаш, оила аъзоларнинг дам олишини ташкил этиш, оила аъзоларнинг бевосита мехнат, ўқиш ва бошқа ижтимоий фаолиятлардан холи холда, яъни бўш вақтларни биргаликда ўтказишларини қандай ташкил қилишлари, унда буларнинг ўзаро муносабатлари характери қандай эканлиги бугунги кун оиласи мустахкамлиги учун мухим ахамиятга эга бўлган омиллардан хисобланади.Бўш вақт жамиятининг нихоятда мухим ижтимоий қадриятларидан бирдир. Бу қадриятдан одамлар турлича фойдаланадилар. Бўш вақтни мунтазам равишда қандай ўтказишга қараб хар бир одамнинг етуклик даражасига, маънавий дунёсига бахо бериш мумкин. Бу борада эришилган ютуқларимиздан бири шуки-дам олиш ва соғломлаштириш ишларига давлат миқёсида ахамият берила бошланди. Лекин кўпчилик турли сабаблар билан (уларнинг ўзлари кўпроқ моддий сабабни кўрсатишда) маданий дам олишга эътибор бермай қўйганлигини хам айтиб ўтиш лозим. Хозирги вақтда оилавий дам олиш, оилавий туризим ва қатор оилавий тадбирлар доираси кенгайиб бормоқда. Шуни хам таъкидлаб ўтиш жоизки

хозирги вақтда оиланинг рекреатив функциясини кўп холларда давлат ва ижтимоий ташкилотлар ўз зиммасига олмоқда. Жамият аъзоларининг хафсизлигини таъминлаш, қарияларга бепул тиббий ёрдам кўрсатиш (бизнинг миллий хусусиятларимизга ёт бўлса-да, қариялар уйларининг очилиши), одамлар дам олишлари ва ўз соғликларини тиклаб олиш имкониятларини берадиган дам олиш уйлари ва санаторияларнинг очилиши кабилар шулар жумласидандир. Лекин шу билан бирга оиланинг ўз аъзоларининг ахлоқий-психологик химоянганлигини таъминлашдаги роли тоборо ортиб бормоқда. Чунки инсон фақат ўз оиласидагина ва фақат ўз яқинлари қуршовидагина ўзини том маънода хотиржам,эркин хис қила олиши мумкин холос. Бу борада оиланинг ўрнини хеч бир ижтимоий муассаса боса олмайди. Оиланинг фелицитологик функцияси нима? Хозирги замон оиласининг тобора ахамияти ортиб бораётган функциялардан бири унинг фелицитологик функциясидир(италянча “фелиците”-бахт дегани). Шахсий фаровонликка эришишга интилиш оилавий муносабатлар тизимида кўп жихатдан хал қилувчи омил бўлиб бормоқда. Бахт нима ўзи? Хозирги замон оиласи ўз аъзоларининг бахтини таъминлаш қандай рол ўйнайди? Бахтга интилиш хар бир инсон учун табиийдир ва айни шу бахтга интилиш уларни оила қурига ундайди. Инсон ўзига ато этилган бахтнинг тўртдан уч қисмини оиладан, чорактага етар- етмас қисмини бошқа нарсалардан топади. Оилада эр-хотиннинг бир-бирини тўлиқ тушуниш-уларнинг ўзларини бахтли хис қилишларини таъминлайди. Шунингдек, ўзидаги мавжуд тиббий-ижодий имкониятлар (иқтидор)ни рўёбга чиқариш, жамият ва оила доирасида сарфлаш хам инсонгаўзини бахтли хис этиш имконини беради. Кейинги вақтларда инсоннинг имкониятлари ортган сари унинг бахтга интилиш даражаси хам ортиб бормоқда. Лекин баъзан нопок йўллар билан пул топиш орқали бахтли бўлишга интилиш ёки ўзгалар хисобига шахсий бахтга интилиш каби салбий холатлар хам учраб туради. Баъзан эса оила аъзоларнинг (айниқса: эр-

хотиннинг)шахсий бахтга ўз майлича интилиши оилаларда нохуш холатлар (хиёнат каби)ни хам келтириб чиқариши мумкин. Шунинг учун хар бир шахс ўзида кўпроқ виждонлик, поклик, халоллик каби маънавий-ахлоқий фазилатларни тарбиялашга эътибор берилиш лозим. Оиланинг регулятив функцияси нимага хизмат бўлиш? Оиланинг регулятив функцияси оила аъзолари ўртасидаги ўзаро муносабатларни бошқариш тизимини, шунингдек бирламчи ижтимоий назоратни, оилада устунлик ва обрўни амалга оширишни ифодалайди. Бунда катталар томонидан ёш авлодни назорат қилиш ва уларни моддий хамда маънавий томонидан қўллаб-қуватлаш назарда тутилади. Ўтган замонларда оиланинг бошқариш функцияси маълум даражада расмий тарзда белгилаб хам қўйилган. Унга кўра, оилада ким хонадон бошлиғи бўлишига, унинг обрўси ва устунлиги қайд этилган ва оиланинг шуаъзоси (асосан ота) бутун умри давомида ўз фарзандлари ва оила аъзолари хатти-харакати, хулқи учун жавобгар бўлган. Унда ота-онасига бўйсунмаганларни жазолаш холлари хам назарда тутилган. Хозирги замон эгалитар оилаларда эса оиланинг бошқарув функцияси асосан ахлоқий меъёрлар, оила аъзоларнинг шахсий обрўси ва биринчи навбатда, ота-оналарнинг болаларга нисбатан бўлган муносабатлардаги обрўси кабилар ёрдамида амалга оширилади. Шунгакўра, баъзи оилаларда оилани бошқариш, унга бошчилик қилиш оила аъзоларнинг қизиқиш ва имкониятларини хисобга олган холда амалга оширилса, баъзи оилаларда(эр-хотиннинг алохида-алохида) етакчиликка интилиш натижасида оилавий низоларнинг ортиб бориши, болаларнинг хар томонлама эътибордан четда қолиши, натижасида жиноятчилик кўчасига кириб кетиши кабилар кузатилиади. Баъзи оилаларда аёл устунлигининг мавжудлиги ўғил бола шахсида аёлларга хос хусусиятларнинг кўпайиб боришига олиб келиши мумкин. Шу билан бирга оиланинг бошқарув функцмясиоила аъзоларининг хулқи, масьулияти, мажбурияти кабиларни хам бошқаришни,

назорат қилишни ўз ичига олади. Одам оила қургандан сўнг, албатта, унинг ижтимоий мавқеи ўзгаради. Энди у “уйланмаган йигит”,”турмушга чиқмаган қиз” эмас, балки “оилали” одамдир. Шунга кўра у ўзининг хатти- харакатлари, хулқини хам оилали одамга хос тарзда қайтадан кўриб чиқади. Оила қуриш туфайли унинг маъсулияти ортади. Эрнинг ва хотининг хулқи хам энди ўзига хос тарзда бошқарилади. Оиланинг релакация функцияси нима ? Хозирги замон оиласининг энг асосий функцияларидан яна бири релаксация функцияларидир. Бу дегани оила аъзоларнинг жинсий, эмоционал фаолиятини, рухий жисмоний қувватини, мехнат қобилиятини яна ғайта тиклаш демакдир. Маълумки, фан-техника тарақиётининг хозирги босқичида, ишлаб чиқариш муносабатларининг жадаллашуви, халқ хўжалигининг турли жабхаларида янги технологияларининг жорий этилиши ва шу каби қатор омиллар инсон рухиятига олдингиларга қараганда кўпроқ жисмоний, рухий зўриқишлар бермоқда. Бугунги ва эртанги кун саноати, ишлаб чиқариши ишчи ходимдан бор имкониятни сафарбар қилиб, бутун вужуди билан ишлашни ва ўзининг касб-хунар махоратини мунтазам ошириб боришни тақазо бўлиш. Ишлаб чиқариш жараёнлари жадаллигининг бундай тарзда давом этиши шу жараёнлар иштирокчиси, бошқарувчиси инсонни тезда толиқиб, ўзининг мехнат қобилиятини йўқотишга олиб келиши мумкин. Иш куни давомида кўтаринкилик, кучли зўриқиш билан ишлаган ходим ишдан сўнг ўз уўда, оила аъзолари қуршовида бошқа ташвишларни унутиб, унга кўрсатилган мехр-оқибатдан бахраманд бўлган холда, улар билан бўладиган ўзаро мулоқат, улар томонидан бўладиган эмоционал қўллаб-қувватлаш, бериладиган далдалардан рухий қуват олиб, эртангикун мехнат фаолиятига ўзини қайта тиклаб олиши лозим бўлади. Бунинг учун эса унинг оиласида тинчлик-тотувлик, бир-бирини тушуниш, ўзаро хурмат, мехр-оқибат, ижобий психологик иқлим хукм сурмоғи лозим. Акс холда инсон бу оилада эмоционал жихатдан, рухий жихатдан ўзининг қайта тиклаб ола олмайди. Бу эса оқибатда одамнинг мехнат фаолиятида турли хатоларга,

ишда сифатсизлик, жарохатларга йўл қўйишига, турли касалликларга дучор бўлишига олиб келиши мумкин. Юқоридаги функцияларнинг муваффақиятли бажарилиши хар қандай оила бахтини таъминловчи мезон хисобланади. Шуни хам назарда тутиш керакки, оила-жамиятнинг бир бўлаги, унинг асосий ячейкасидир.

Похожие

Болалар психологияси фанининг предмети ва методлари

Психодиагностика фанининг предмети, вазифалари

Олий мактаб психологияси предмети вазифалари

Этнопсихология фанининг предмети, вазифалари ва ахамияти

Психология фанининг долзарб вазифалари ва предмети