O‘zgarmas tok kuchaytirgichi - Психология - Рефераты

O‘zgarmas tok kuchaytirgichi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

159 KB

Реал ҳаётни акс эттирувчи экспериментлар Режа: 1. Идеал ва реал эксперимент. 2. Тадқиқот 3. Психогенетик тадқиқотлар.

Деярли барча ҳаётимиздан оладиган мулоҳазали хулосаларимиз кундалик ҳаётимизда содир бўладиган ўзгаришларни вужудга келишига олиб келади. Бундай тарздаги экспериментларимиз реал дунёни акс эттиради. Барча экспериментлардаги мавжуд маълумотлар умумий хулосаларга олиб келади. Бошқача қилиб айтганда эксперимент бу умумлаштиришдир. Биз кундалик ҳаётимизда деярли кўп ҳолларда эксперимент ўтказиб, ўзимизнинг фаолиятимизга раҳбарлик қилиб малакаларга эга бўламиз, натижасидаги хулосаларимизни эса умумлаштирамиз. Бир неча бор учрашганимизда илиқ кайфият билан қўл бериб муомала қилган, соғлигингиз, кайфиятингиз ҳақида сўраган кишининг ҳаракатларини дўстона ҳаракатлар тарзида мулоҳаза қиламиз. Эндиликда ўзимиз шу одам билан қаерда учрашмайлик – ҳоҳ, бирор кечада, конференция ёки кўчадами у билан мулоқотга киришишга интиламиз. Албатта, бу орада бизнинг хулосаларимиз чин бўлмаслиги мумкиндир. Балки, ҳамсуҳбатдошимиз ўзининг «самимийлиги» остида бирор мақсадни кўзлаётгандир? Агар илгаритдан эгаллаган малакаларимизни умумлаштирмаганимизда эди, шубҳасиз ҳар бир янги ҳолатларда нима қилишимиз кераклигини билмаган бўлар эдик. Экспериментда тадқиқ қилинувчиларнинг кундалик ҳаётлари: нима қилаётганлиги ва уни атрофини эгаллаган ҳодисалар акс этаётган бўлсада, унга система киритилиши даркор. Уюштириладиган шароитлар, фойдаланиладиган материаллар, жараёнларнинг кетма-кетлиги режа асосида тартибга солиниши керак. Турли типдаги экспериментни тавсифлаш, ҳал қилиш ва режалаштиришда бир неча терминларни тушуниб ишлата олишимиз лозим. Экспериментатор луғатининг асосий терминларидан бири ўзгарувчанликдир (переменная). Аҳамияти ўзгариб туриши эҳтимоли бор исталган параметр. Реалликдаги, яъни теварак-атрофимиздаги бизни қизиқтирувчи барча ҳодисалар ўзича фарқли томонларини акс эттиради. Масалан, ақлий тараққиёт тестида ўзгарувчанлик инсон интеллектуал қобилиятлари бўлиши

мумкин. Ақлий фаолиятга оид мусиқанинг таъсирига баҳо берувчи экспериментда мусиқанинг баландлиги ўзгарувчанликни бериши мумкин. Экспериментал схемани таҳлил қилишда ўзгарувчанлик мустақил ва тобеъ кўрсаткичларга бўлинади. Тобе кўрсаткич – эксперимент ўтказишдаги мустақил кўрсаткичнинг таъсирини акс эттирадиган фаолиятнинг баъзи аспектларидан бири. Агар мустақил кўрсаткич тобеъ кўрсаткич фарқли томонларини вужудга келишига сабаб бўлгандагина экспериментал эффект бўлиши мумкин. Масалан, вазифанинг бажарилиши (мустақил кўрсаткич) меҳнатнинг унумдорлигини ошишига олиб келиши мумкин (тобе кўрсаткич). Натижага эришишимизда бирор материалдан фойдаланиш ёки фойдаланмаслигимиз – мустақил кўрсаткичдир. Бу дегани, эспериментатаор ўз режасига кўра уни ўзгартиради. Мустақил кўрсаткич ўзича 2 ҳолатда ифодаланиши мумкин. Материалдан фойдаланишимиз – бири бўлса, фойдаланмаслигимиз – иккинчиси. Мустақил кўрсаткични миқдорий ифодаласак, бунда миқдор сўзидан фойдаланамиз. Ҳар бир мустақил кўрсаткич битта тобе кўрсаткични тақозо этади. Мустақил ва тобе кўрсаткичнинг ўзаро муносабати экспериментнинг асосий натижасини келтириб чиқаради. Экспериментал натижаларни таҳлил қилишдан олдин экспериментатор мустақил ва тобе кўрсаткичларни аниқ белгилаши шарт. Келтирилган мисолда мустақил кўрсаткичнинг 2 ҳолати: бу наушникларнинг қўлланилиши ёки фойдаланилмаслик; тобе кўрсаткич аниқ кўрсатилган: наушниклардан фойдаланиш ёки фойдаланилмаслик натижасида уларнинг меҳнат унумдорлигига таъсири ёки акс ҳолати, умуман ишлаб чиқариш натижасига таъсири. салбий кўрсаткич (ёки факторли) ишончсиз ёки систематик аралашма; салбий кўрсаткичнинг параметрлари, масалан, вақт факторлари, вазифа факторлари, синалувчиларнинг индивидуал фарклари;

0 кўшимча кўрсаткич – хусусан экспериментал фаразнинг асосий қисмларидан бири; экспериментал фаразни яхшилаб текшириш учун ўрганилаётган объектнинг қўшимча кўрсаткич даражаси билан мос бўлиши лозим, умумий экспериментал фаразни текшириш учун эса – экспериментнинг турли даражаларида ўтказилиши; 1 бирлик кўрсаткич; 2 иккиламчи кўрсаткич; 3 кенгайтирилган кўрсаткич – мустақил кўрсаткичнинг янги шароитларини яратилишига мойиллик; 4 сифат кўрсаткич – мустақил кўрсаткичнинг сифат жиҳатидан бир- биридан фарқланувчи шароит, ҳолати; 5 миқдорий кўрсаткич – мустақил кўрсаткич миқдоран улчаш мумкин бўлган даражалар орасидаги фарқ, кўп босқичли экспериментга хос; 6 базисли кўрсаткич «асосда ётувчи» - назарий мулоҳазаларга асосланган ҳолда мустақил кўрсаткичнинг ўзаро таъсирини кўрсатиш (ўрганилаётган объектгагина); 7 назорат кўрсаткичи – иккинчи мустақил кўрсаткич ҳисобланган қўшимча кўрсаткичлардан бири ҳисобланади . 8 Идеал ва реал эксперимент. Идеал эксперимент тушунчасини Д.Кемпбел ўз асрларида биринчи бор қўллаган. Идеал эксперимент (илмий тажриба) тажриба ўтказувчи томонидан фақат боғлиқ бўлмаган ўзгарувчини ўзгартирилишини кўзда тутади. Боғлиқ бўлган ўзгарувчи назорат қилинади. Тажрибанинг қолгани шароитлари ўзгармас бўлиб қолади. Идеал эксперимент (илмий тажриба) синалувчиларнинг эквивалентлигини вақт давомида уларнинг хусусиятларининг

ўзгармаслигини физик вақтнинг ўзи йўқлигини (бу қанчалик қарама-қарши бўлмасин) тажриба синовини чексиз ўтказиш имкониятини кўзда тутади. Бунинг натижасида ҳамма тажриба синов таъсир кўрсатишлар ҳаммаси бир вақтда ўтказилади. Идеал эксперимент реал экспериментга қарама-қарши туради. Реал экспериментда фақат тадқиқотгина қизиқтирувчи ўзгарувчиларгина эмас, балки бир қатор бошқа шароитлар ҳам ўзгаради. Идеал тажрибанинг реал тажрибага мослигини ички валидлиги ( validity )-идеал эксперимент билан реал экспериментни солиштириш ҳамда таъминланадиган натижаларнинг ишончлилиги каби характеристикасида ифода этилади. Ички валидлик тажриба ўтказувчининг ўзгартириб турадиган шароитларида (боғлиқ бўлмаган ўзгарувчилар) боғлиқ ўзгаришларнинг ўзгаришига таъсир кўрсатиш меъёрини ифода этади. Тадқиқотчи назорат қилинадиган шароит билан боғлиқ бўлган ўзгарувчиси қанчалик кўп таъсир кўрсатса, тажрибанинг ички валидлиги шунчалик паст бўлади. Демак тажриба давомида аниқланган фактларнинг кўплари артефактлар бўлиши эҳтимоли катта бўлади. Тажрибани боғлиқ бўлган ҳамда боғлиқ бўлмаган ўзгарувчинини таъсирини бошқа ўзгарувчиларни назорат қилиш ҳисобига аниқлаш учун режалаштириш керак, артефактлар тенг бўлган ўзгарувчилар ёки йўқотилади, ёки уларнинг таъсири катталаштиради (тажриба шароитларини ўзгарувчанлигини аралаштириш ва ўзгартириш ҳисобига). Юксак ички ва тадқиқотлар натижаси таъсир кўрсатувчи ҳамма ўзгарувчиларни ҳам ҳисобга олиб ёки йўқотиб бўлмайди. Улардан ички валидликни бўзадиганларини «қўшимча» ўзгарувчилар деб атайдилар, қўшимча, ёрдамчини йўқотиб бўлмайдиган ўзгарувчиларга киритади. Бунга вақт омилини, вазифа омилини, индивидуал фарқ омилининг сирлари киради. «Валидлик» марказий тушунчасини чуқурроқ кўриб чиқамиз. «Тажриба- назария-ҳақиқат» нисбатлар тизими (системаси)га мурожаат этамиз. Назария асосида гипотеза илгари сўрилади, бу гипотеза оқибатида тажрибаларда

текширилади. Тажрибанинг методикаси ва режаси текширилаётган гипотеза (фараз) га мос бўлиши керак. Унинг мослик даражаси операционал валидликни ифода этади. Мисол учун, ўргатиш бўйича тажрибада Зуммернинг баланд товуш хато учун «имзо» эквиваленти сифатида фойдаланилади, шунинг учун бундай тушунтириш тўғрилигига гумон пайдо бўлади. Тажрибанинг ўзида биз қўшимча ўзгарувчиларнинг боғлиқ ўзгарув таъсирини минимал ҳисобга олишимиз, йўқотишимиз керак бўлади. Ички валидлиги боғлиқ бўлмаган ўзгарувчининг бошқа омилларга нисбатан боғлиқ ўзгарувчига таъсири меъёрини ифода этади, бошқача қилиб айтганда, тажриба натижари (боғлиқ ўзгарувчининг ўзгариши)боғлиқ бўлмаган ўзгарувчининг ўзгариши сабабли экани эҳтимоли қачалик катта бўлган сари, ички валидлик шунчалик юқори бўлади. Тажриба ташқи реалликни такрорлаб кўрсатиши керак. Ташқи реалликни тўла такрорлайдиган тажриба тўла мос келувчи тажриба деб аталади. Албатта ҳақиқатда ҳам тўла мосликка эришиб бўлмайди. Тажриба- синов амалларининг ҳақиқатга мослиги тажрибанинг ташқи валидлигини ифода этади. Тажрибада ҳисобга олиниши талаб этиладиган қўшимча ўзгарувчилар ташқи валидликка таъсир кўрсатади. Агарда тажриба синовлари натижалари ишонгчлилиги ички валидликка боғлиқ бўлса, натижаларни лобаратория шароитидан ҳақиқий жараёнларга кўчириш ва уларни реалликнинг бошқа соҳаларига умумлаштирилади ва ташқи валидликка боғлиқ бўлади. Ва ниҳоят назария ва реалликнинг боғлиқлиги реаллик назарияси мослиги ва унинг таҳминлари тўғрилигида акс эттирилади. Кемпбелл тажрибанинг валидлигини ифодаловчи яна бир муҳим тушунчани киритади, бу конструктив валидлигдир. Конструктив валидлик назариясининғ тажриба таълимотларини тушунтириш методининг мослигини ифода этади, яъни тузилмага туртинчи ташкил этувчи – тушунтиришни киритиш керак бўлади: Назария –тажриба –тушунтириш –реллик.

Боғлиқ бўлмаган ўзгарувчи ------------------------- боғлиқ бўлган ўзгарувчан ташқи ўзгарувчилар ---------------------------- («ёрдамчи» «қўшимча») Конструкив валидлик Кемпбеллнинг фикрига кундалик тилимиз ёки фориал назариядан абстракт терминлар ёрдамида сабаблари ёки тажриба натижалари кўрсатилиши (тушунтириши) тўғрисидагини ифода этади. Шундай қилиб ички валидлик ўрганилаётган сабаб ёки оқибатлар алоқаси сифатида тажриба натижаларини тушунтириши ишончлилиги билан (тажриба-тушунтириш натижалари)конструктив валидлик эса-тажриба маълумотларини тушунтириши пайтида у ёки бу назарияларнинг терминларидан фойдаланиш тўғрилиги билан белгиланади. Кемпбелл ички валидлигини аниқлаш билан боғлиқ ва боғлиқ бўлмаган ўзгарувчанларнинг ўртасидаги аълоқаларни альтернатив тушунтиришларни саралашни талаб этади деб таъкидлайди. Конструктив валидлигини аниқлаш у ёки бу назариядан олинган тушунчалар билан сабаблар ва оқибатлар нисбатларини альтернатив тушунтиришларидан воз кечишини талаб этади. Кемпбеллнинг фикрича яхши тажриба қўйидаги талабларга жавоб бериши керак: 1)Таҳмин қилинадиган сабаблар ва оқибатлар вақти катта- кичиклигини аниқлаш; 2)Мумкин бўлган сабаблари ва натижаси ўзаро боғлиқлигини кўрсатиш (ковариантлар);

3)Тажриба натижалирни тушунтириш мумкин бўлган ёрдамчи ўзгарувчиларни таъсирини йўқотиш; 4) Бу боғлиқни йўқотувчи назарий конструктлар ҳақидаги альтернатив гепотезаларни йўқотиш Тажриба тадқикотлари асосий характеристикалари ўртасидаги муносабатларни аниқлаб олиш учун қуйидаги схемани эслаб қолиш фойдали бўлади. Назария Контруктив оп ерационал валидлик валидлик идеал тажриба и чки Эксперимент (интерпретация) валидлик соғлом ташқи фикр валидлик реаллик Ички валидлик ҳар қандай тажрибанинг ўзгарувчан шарти ҳисобланади. Кемпбелл тажрибанинг ички валидлигини бузувчи 8та асосий омилларни кўрсатади. Буни биринчи гуруҳни танлаб олиш омиллари дейиш мумкин. 1. Селекцияғ натижаларда доимий хатолар келтириб чиқарадиган тартиби бўйича гуруҳларнинг эквивалент эмаслиги .

2. Статистик регрессия гуруҳлар энг чекка гуруҳлар асосида танлаб олинганда селекцияда хато булиши алоҳида ҳолати(бошқача айтганда гуруҳларнинг бир текис эмаслиги сабабли корреляция). 3. Тажрибани саралаш гуруҳларнинг таркиби бўйича эквивалент эмаслигига олиб келувчи таққосланадиган гуруҳлардан синалаёганларнинг нотекис чиқарилиши . 4. Табиий ривожланишда бир ҳодисалар билан боғлиқ булмаган, вақт давоми натижаси ҳисобланган синалувчиларнинг ўзгаришлари ҳолатининг ўзгариши (очлик,совуқ, толиқиш,касаллик ва ҳ.к) Иккинчи гуруҳ ёрдамчи ўзгарувчилари. Уларнинг таъсир кўрсатиши қуйидаги натижаларга олиб келади. 1.Тарих эффекти- тажрибада таъсир кўрсатганларидан ташқари дастлабки ва якуний тест синовлари ўртасида давр давомида содир бўладиган аниқ ҳодисалар . 2.Тест синовлари натижаси-дастлабки тест синовининг якуний тест свиновига таъсири. 3.Интерпритация –хато-синалаётганнинг хулқини қайд этиш методининг ишончлилиги, яъни тестнинг ишончлилиги аниқланади. Кемпбеллнинг фикрича айнан ишончлилик валидликка яъни валидликка таъсир кўрсатади. 4. Омилларнинг ўзаро аълоқадорликларини танлаб олиш, табиий ривожланиш тарихий (тажриба гуруҳларининг тарихи турлича)ва бошқалар. Кейинчалик Кемпбелл ички валидликни бузувчи яна бир қатор талабларни таърифлаб беради. Улардан энг муҳимлари тажриба амаллари билан боғлиқдир. 9 10 Тадқиқот

Фан инсон фаолиятининг бошқа соҳаларидан илмий иш олиб бориладиган шароитлар, мотивлар, воситалар ва ўз мақсадлари билан ажралиб туради. Фаннинг мақсади ҳақиқатни топиш бўлса, унинг воситаси, усули эса илмий тадқиқот ҳисобланади. Тадқиқот атроф муҳитни, воқеликни билишнинг стихияли шаклларидан фарқли илмий методга таянади. Унинг амалга оширилиши тадқиқот мақсади ва воситалари (методологияси, нуқтаи-назар, метод ва методикалар)ни англаш ва қайд этишни кўзда тутади. Шартли тарзда тадқиқотни эмперик ва назарий турларга ажратиш мумкин, одатда, кўпчилик тадқиқотлар назарий-эмперик характерда бўлади. Ҳар қандай тадқиқот алоҳида эмас, яхлит, бир бутун илмий дастур чегараларида ёки илмий йўналишни ривожлантириш мақсадларида амалга оширилади. Нарциссик шахснинг хусусиятларини ўрганишни Э.Фромм «хавфли агрессия» сабабларини аниқлаш илмий тадқиқот дастури доирасида олиб борди. К.Левин ишлаб чиққан дастур талабчанлик даражаси, ютуққа эришиш мотивацияси, юксак эҳтиёжлар, гуруҳий динамикани тадқиқ қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Б.Ф.Ломов томонидан тадқиқот этилган мулоқот жараёнининг когнитив (билиш) жараёнларга таъсирини ўрганиш дастури сенсор вазифаларни биргаликда ҳал қилиш самарадорлиги ва динамикаси, материални эсда олиб қолиш, индивидуал ва гуруҳий тафаккур жараёнларини таққосслашни тадқиқ қилишга туртки беради. Характерига кўра тадқиқотларни фундаментал ва татбиқий (амалий), фан доирасида ва фанлараро, аналитик ва комплек тадқиқот турларига бўлиши мумкин. Фундаментал тадқиқот воқеликни билимларни қўллашнинг амалий самарасини ҳисобга олмаган ҳолда билишга йўналтирилади. Татбиқий тадқиқот аниқ бир амалий вазифасини ҳал қилишда қўлланиладиган билимларни қўлга киритиш мақсдида ўтказилади. Фан доирасидаги тадқиқот алоҳида фан чегараларида (масалан, психология) олиб борилади. Худди фанлараро тадқиқотлар сингари фан доирасида ўтказиладиган тадқиқотлар турли соҳа мутахассисларининг иштирокини

талаб қилади ҳамда бир неча илмий фанларни қамраб олган ҳолда амалга оширилади. Ушбу гуруҳга генетик тадқиқотларни, инженерлик психофизиологияси ва социология оралиғидаги тадқиқотларни киритиш мумкин. Комплекс тадқиқотлар ўрганилаётган воқеликнинг аҳамиятли томонларини макмисал (ёки оптимал) даражада қамраб олиш учун олимлар қўллайдиган метод ва методикалар тизими ёрдамида олиб борилади. Аналитик ёки бир омилли тадқиқотлар тадқиқотчи фикрига кўра, воқеликнинг энг муҳим, битта жиҳатини аниқлашга қаратилади. Ҳар қандай тадқиқот ўз ичига бир неча зарур босқичларни қамраб олади. Ҳар бир босқичда муайян вазифа ҳал қилинади. Тадқиқот вазифаларни аниқлаб олиш (нима номаълум)дан бошланади. Кейинги босқичда олим ўрганилаётган муаммо бўйича олинган ахборотни таҳлил қилади. Ушбу муаммо аввал ечиб бўлинган бўлиши ёки шунга ўхшаш, бироқ якуний натижага эришилмаган тадқиқотлар ҳам мавжуд бўлиши мумкин. Агар олим аввал қўлга киритилган натижалардан шубҳаланса, қўлланилган методика бўйича тадқиқотни ўтказади, кейин эса шу каби масалаларни ечиш учун ундан аввал қўлланилган метод ва методикаларни таҳлил қилади. Тадқиқотнинг энг ижодий нуқтаси – оригинал методикани яратишдир. Кўпинча топилган услубий янгилик илмий соҳани қайта ўзгарини ва янги йўналишнинг юзага келишига сабабчи бўлади. Б.Скиннер томонидан «муаммоли қутичани» яратилиши ҳайвонларнинг оперант ўрганиши бўйича бир неча сериядаги тадқиқотларни ўтказилиши учун асос бўлиб хизмат қилади. Г.Эббингауз томонидан «маъносиз бўғинлар»нинг кашф этилиши узоқ муддатли хотиранинг бир қатор қизиқарли қонуниятларининг очилишига туртки берди. Ф.Тальтон томонидан эгизаклар психик хусусиятларини қиёслаш методик замонавий психогенетик тадқиқотларнинг юзага келишига асос бўлади. Тахмин, фаразни шакллантиришнинг муҳим босқичидир. Фаразни текшириш учун илмий тадқиқот режаси тузиб олинади. У объектни тажриба ёки кузатиш ўтказиладиган одамлар гуруҳини ташлашни ўз ичига олади.

Тадқиқотнинг предмети – воқеликнинг ўрганиладиган бўлганда аниқлаб олинади. Тадқиқотни ўтказиш жойи ва вақти белгиланади ва тажриба натижаларига кўрсатадиган таъсир кучи, тўсиқларни камайтириш мақсадида экспериментал синов тартиби аниқланади. Кейинги босқич – белгиланган режа асосида тадқиқотни ўтказиш. Эксперимент мобайнида доимо мақсаддан оғиш ҳолатлари юзага келадики, натижаларни тавсифлаш ҳамда тажрибани қайта ўтказишда уларни албатта инобатга олиш зарур. Эксперимент натижалари қайд этилгач қўлга киритилган маълумотларни бирламчи таҳлил қилинади, улар математик жиҳатдан қайта ишланади, тавсифланади ва умумлаштирилади. Илгари сурилган дастлабки фаразнинг ишончлилиги текширилади, янги маълумот ёки қонуниятлар шакллантирилади. Назария ангиқланади ва унинг асосида янги хулосалар чиқарилади. Ўтказиш мақсадига кўра тадқиқотнинг бир неча турларини фарқлаш мумкин. Тадқиқотнинг биринчи турига изланувчанлик характеридаги тадқиқотни киритиш мумкин. Унинг мазмуни айнан олим томонидан танлаб олинган метод ёрдамида аввал ҳеч ким муаммони ечишга ҳаракат қилмаганлигини англатади. Ушбу йўналишдаги илмий ишлар принципиал жиҳатдан кам ўрганилган соҳаларда янги натижаларни қўлга қиритишга имконини яратади. Тадқиқотнинг иккинчи тури – танқидий тадқиқотлардир. Бундай тадқиқот мавжуд назария, модел, фараз, қонуннинг нотўгри эканлигини исботлаш ёки 2 та альтернатив фараздан қай бири воқеликни аниқроқ прогноз қилишни текшириш мақсадида олиб борилади. Танқидий тадқиқотлар бой назарий ва эмперик билимлар тўпланган ҳамда эксперимент ўтказиш учун синалган, апробациядан ўтган методикалар мавжуд бўлган соҳаларда олиб борилади. Ва ниҳоят, тадқиқотнинг яна бир тури – қайта ўтказиладиган тадқиқотдир. Унинг мақсади аввал ўтказилган экспериментларни олинган

натижаларнинг ишончлиги ва объективлигини текшириш учун айнан такрорлаш ҳисобланади. Ҳар қандай тадқиқот натижалари бошқа илмий ходим томонидан олиб борилган худди шундай эксперимент давомида такрорланиши лозим. Қайта ўтказиладиган тадқиқотларнинг асосини ташкил этади. Экспериментнинг метод ва конкрет методикаси интерсубъектив бўлиши, яъни тадқиқот жараёнида олиб бориладиган операциялар ҳар қандай малакали тадқиқотчи томонидан қайта ўтказилиши керак. Табиий-илмий тадқиқотлар назарияси бир қатор тахминларга таянади. Биринчидан, вақт ўткинчи ва у ўтилишидан келажакка йўналган, воқеаларни орқага қайтариб бўлмайди. Оқибат сабабдан олдин содир бўлиши мумкин эмас. Иккинчидан, фикримизча, воқеалар юз берадиган фазо изотрон ҳисобланади, яъни фазонинг муайян соҳасида юз берадиган жараён ҳар қандай соҳада ҳам бўлиши мумкин. Ва ниҳоят, дунёдаги воқеа-ҳодисалар бизнинг улар ҳақидаги билимларимиздан қатъий назар рўй беради. Дунё реал ва объектив тадқиқотчи томонидан қўлга киритилган илмий натижа идеал ҳолда вақтга боғлиқ бўлмаслиги зарур, яъни қонуният, ҳолат, қонун вақтга нисбатан инвариантдир. Инсоннинг ёруғлик сиганалига кўрсатадиган оддий сенсамотор реакциялари эрта, индин ва маълум йилдан кейин ҳам экспериментал жиҳатдан қабул қилинган бугунги кун чегаралари оралиғида бўлиши лозим. Тадқиқотчи у томонидан кашф этилган қонуният Лондонда ёки Москвада (тадқиқ қилинаётган объектнинг хусуссиятларини ҳисобга олган ҳолда) яшовчи инсоннинг психик жараёнлари (масалан, фикрлаш) учун адолатли эканлигига ишониши керак. Ҳар қандай ҳолатда вазифани амалга ошириш босқичлари кетма-кетлиги вазифасини қўйиш, шароитлар таҳлили, фаразни илгари суриш, функционал ва аниқ қарор қабул қилиш, уни текшириш ва исботлашлар бир хилда бўлиши зарур. Ўз тадқиқотларида вазифани ҳал қилиш босқичларининг муайян изчиллигини қўлловчи Россиялик психолог, худди шундай методика бўйича ишлаган Британиялик ҳамкасби қўлга киритилган натижаларини олиш лозим.

Илмий билиш интерсубъектив, яъни илмий натижа тадқиқотчи шахси, унинг мотивлари, ниятлари интуциясига боғлиқ бўлмаслиги керак. Илмий билим объектив манбага эга. Машҳур методолог М.Бунге тадқиқот натижалари методга боғлиқ фанларни натижа ва объект билан ўтказиладиган операция турлича бўлган фанларни фарқлайди. Психология иккинчи турдаги фанлар қаторига киради. Шу туфайли илмий нашрларда маълумотлар қайси метод ёрдамида қўлга киритилганлигини ёритиш жуда муҳим. Юқорида таъкидлаб ўтилган талаблар идеал тадқиқот ва унинг идеал натижаларига таалуқли. Хақиқатда эса турли даврлар бир-бирига ўхшамайди, дунё, воқелик ривожланиб боради ҳамда турли даврларда турли ўзгаришларга дуч келади. Айнан ўхшаш объектлар ҳам мавжуд эмас. Ҳар бир инсон ўзига хос хусусият, тақдирга эга. Ҳаттоки эгизаклар ҳам бир вақтда туғилмайди. Бу фикрлар тадқиқотчиларга ҳам тегишли. Шунинг учун ҳам экспериментни бошқа шароитларда айнан тўлиқ қайта ўтказиш мумкин эмас. Экспериментаторнинг шахсий хислатлари тадқиқотнинг боришига, унинг синалувчиларга муносабатига, қайд қилишнинг аниқлигига ҳамда натижаларни тавсифлаш хусусиятларига таъсир этади. Реал (ҳақиқий) тадқиқот идеал тадқиқотга тўлиқ мос келмайди. Психолог фаолияти жараёнида муқарар тарзда бўладиган идеал тадқиқотдан оғишлар биз яшайдиган дунёнинг хусусиятларидан келиб чиқади. Идеал ва ҳақиқатнинг тўлиқ мос тушишига эришиш мумкин эмас. Илмий метод идеал яқин натижа бериши зарурлиги эса масаланинг бошқа томонидир. Идеал тадқиқотнинг реал тадқиқотдан оғиш таъсирини камайтириш учун экспериментни режалаштьириш ва оилнган натижаларни қайта ишлашнинг алоҳида методларини қўллаш зарур. «Реал тадқиқот» жараёнида олим суний равишда воқеликнинг маълум қисмини ажратиб олади, унга диққатини қаратади, уни мавҳумлаштиради. Тадқиқот предмети сифатида қабул қилинадиган воқеликнинг бу бир қисми экспериментатор томонидан «назорат қилинади». Бундан ташқари, тадқиқот ёки кузатув олиб

бориладиган шароитлар, экспериментал таассурот, синалувчиларни танлаш натижалари, яъни синалувчиларнинг хулқ-атвори ва кузатилаётган хулқ- атвор кўрсаткичларини қайд этишга таъсир этувчи омиллардир. Шу туфайли воқеликда содир бўладиган жараён ва ҳолатларни тадқиқот давомида биз кузатадиган ҳолатлардан фарқлаш лозим. Қайд этилган фикрларимизни 1.2- расмда тасвирланган содда схема ёрдамида умумлаштириш мумкин. 1-расм. Реал тадқиқотнинг идеалга мос келишини ички валидлик деб аташимиз мумкин. Реал тадқиқотнинг ўрганилаётган объектив воқеликка мос келишини ташқи валидлик дейиш мумкин. Ва ниҳоят, идеал тадқиқотнинг воқеликка муносабати назарий ёки прогностик валидлик сифатида характерланади. Чунки «идеал тадқиқот» режаси воқеликни назарий жиҳатдан идеаллаштириш- тадқиқот фаразидан келиб чиққан ҳолда белгиланади . Психогенетик тадқиқотлар. Психогенетиканинг асосий вазифаси индивидуал психологик фарқда муҳит ва наслийликнинг нисбатан таъсирини аниқлаш ҳисобланади. Одамларнинг ўзгарувчанликлари муҳит ва наслийликнинг ўзаро алоқаси сабаблидир. Индивиднинг бир авлодни иккинчисига ахборотларни Идеал тад=и=от Тад=и= =илинаётган во=елик Реал тад=и=от

берилиши наслийлик деб аталади. Организмнинг ҳамма генлари тўпланиши генотип деб аталади. Фенотип – генотип ва муҳитни ташқи натижасида юзага келадиган бутун ҳаёти давомида шаклланадиган индивиднинг ташқи намоён бўлиши (конституцияси, ҳулқи, хусусиятлари ва бошқалар). Одамларнинг венотиплардаги фарқи инсон индивидлари индивидуал турлари кўриниш хисобланади. Психогенетикада муҳит тушунчаси бўлганидан кўра анча кенг. Психологияда ижтимоий иқтисодий, маданий ва шахснинг ривожланиши ижтимоий психологик шароити тушунилади. Психогенетикада эса «муҳит» тушунчаси ҳар қандай ташқи таъсирлар киради. (физик ва биологиядан тортиб то ижтимоий маданийгача). Психогенетика мазмуни бўйича индивидларни ифодаловчи психологик ўзгарувчанлик вариативлигини детерминанциясини генетик методлар билан ўрганади. Хулқининг хусусиятларини муҳитни ва генетик детерменантлар билан бо²лиқлиги сабаблилиги сифатида талқин қилинади. Генетик детерминантлар  Хулқнинг индивидуал хусусиятлари Муҳитли детерменантлар Индивидуал психологик хусусиятлар индивиднинг ривожланишига геномлар ва муҳитнинг ташқи оқибати сифатида қаралади. Шу билан бирга психологик эмас балки генетик муаммолар ҳал қилинади: индивидуал психологик белгиларини, ҳамда уларнинг бу белгиларни ривожланишини детерминанциясини нисбатан иштирокини аниқловчи генетик ва муҳитли детерминантларини аниқлашдан иборат. Муҳит, генотип ва фенотип ўртасидаги сабабли боғлиқлик мавжудлиги яққол бўлгани учун психологик тадқиқотлардан фарқли равишда психогенетик тадқиқотларда корреляцион боғлиқликларини, сабабли

боғлиқликлардан ажратиш муаммоси ҳал этилмайди. Бу коррекцион ўтиш тадқиқотлари натижаларини сабаб оқибатли алоқалар сифатида ташкил қилиш учун шарт-шароит яратади. Инсон психогенетикасида тажриба ўтказиш мумкин эмас: фақатгина Е.Замятинанинг «Биз» антиутопиясида ёки Т.Кампанеллани «қуёш шахри» утопиясида турли фенотипли одамларни чатиштириш мумкин. Эгизакларнинг ота-оналари тажриба олиб борувчининг эгизакларни бир-биридан ажратиш ёки улардан бирини маданий камбағал муҳитда жойлаштириш таклифига рози бўлишларига ишониш қийин. Умуминсоний этика одамда психогенетик тадқиқотлар фаол усулларидан фойдаланишни таъқиқлайди. Ҳар қандай психогенетик тадқиқотни бизни психогенетик дарсликларида кўрсатилгани каби квазиэксперимент сифатида қараш мумкин эмас. Психогенетика муҳитни кузатиш (кўпинча коррекцион тадқиқотдеб аталади) методи кўплаб вазиятлардаги, ҳамда ex - post - facto (квазиэксперимент варианти) тажрибаларидан фойдаланади. Ажратилган эгизаклар ва асраб олинган болалар методларини уларга киритиш мумкин бўлади. Психогенетикада фақат биттагина методик услубни тажриба усули деб аташ мумкин. Бу назорат эгизаклари методи. Психогенетик методлар тизимини янада чуқурроқ кўриб чиқамиз. Бу бўлимда психогенетикада тадқиқотларни фақат режалаштириш ҳақидагина гап боради. Психогенетик тадқиқотлар маълумотларини статистик ишлаб чиқиш ва моделлаштириш методлари кўриб чиқилмайди. Психогенетик методлар тизимига қуйидагилар киради: 1. Генеологик метод (наслини анализ қилиш) 2. Эгизаклар методи (турли модификацияларда) 3. Оилавий метод (оила ичидаги корреляциялар методи) 4. Асраб олинган болалар методи Уларни бирма-бир кўриб чиқамиз. Генеологик метод 1869 йилда Ф.Гальтон томонидан таклиф этилган. Ундан кўпинча касалликларда наслийликнинг таъсирини аниқлаш учун

тиббиёт генетикасида фойдаланилади. Лекин Ф.Гальтон томонидан ундан даставвал истеъдоднинг наслийлигини ўрганиш учун фойдаланилган. Дискрет сифатли белгилари (мисол учун рангни ажратиб кўришда аномалияни) ўрганилганда генеологик методни қўллаш қулай бўлади. Гальтон буюк истеъдодни сифатни дискрет белги деб ҳисоблаган. Бугунги кунда кўпчилик тадқиқотчилар психологик белгилар полигенетик наслийликка эга. Яъни уларнинг детерминанциясига кўплаб генлар таъсир кўрсатади деб ҳисоблайдилар. Гальтоннинг дастлабки генетик ғояси анча оддий бўлган қариндошлик қанчалик яқин бўлса маълум генетик детерминанциялашган белгилари бўйича одамлар шунчалик бир-бирига ўхшаш бўладилар (ота-онаси – бола, укалари). Биринчи даражали қариндошликдаги қариндошлар 50% гача умумий генларга эга бўладилар. Қариндошлилик даражаси камайган сари ўхшашлик камаяди. Генеологик дарахтларни тузишда иккита принципга амал қилинади: 1. Биринчи даражали қариндошликнинг албатта мавжудлиги; 2. Қариндошларини иложи борича кенроқ қамраб олиш; Биринчи принцип мажбурий, иккинчиси тавсия этилади. 1931 йилда қариндошчиликни рамзий тасвирлаш учун методика (генеологик дарахт) таклиф этилди. Қариндошчиликни анализ қилиш афсуски муҳитли ва генетик ташкил этувчиларни белгини детерминанциясига таъсирни аниқ ажратиш имконини бермайди. Чунки, муҳитни ташкил этувчининг ҳеч ҳам назорат қилиб бўлмайди. Генли – муҳитли ўзаро алоқалар турлардан бири индивидни ривожланиши муҳит шароитларга генотипнинг мос келиши ҳисобланади. Мисол учун мусиқага истеъдоди бўлган болалар мусиқачилар оиласида туғилиши мумкин (Бахлар оиласи) ёки математик интеллектли бола математиклар оиласида тарбияланиши мумкин. Демак, индивидуал исдеъдоди ривожланиши даражасига генетик ва муҳит таъсири улушини ажратиш мумкин эмас. Генетик тадқиқотлар билан қаторда генотип ва муҳитнинг ўзаро алоқаларини аниқловчи интеллектуал анъаналар авлодга

берилиши «маданий тадқиқотлари» ҳам мавжуддир. Шу билан бир қаторда наслийлик ҳар хил турга эга бўлган дискрет белгилар ҳақида гап бориши мумкин. (доминант, рецессив, жинси билан боғлиқ). Бундай индивидуал психологик белгилари мавжуд эмас. Қариндошчиликни анализ қилиш методини паст-ички валидлигидан психологик тадқиқотларда фойдаланиш имконини чеклайди. Аммо Россиялик генетик В.П.Эфронмсон ундан истеъдодни генетик детерминанцияси ва альтруизмга лаёқатни аниқлаш учун ундан фойдаланади. Ички валидликнинг бузилиши яна бир манбаи утовирнинг даражаланмаганлигидир. Генеологик дарахт «пробанд» деб аталувчи маълум белги ташувчига нисбатан қурилади. Демак, генеологик метод алоҳида бир ҳолатларни ўрганиш методининг бир варианти киритилиши мумкин. Оилавий тадқиқотлар психогенетик методикаларнинг анча ривожланган шакли ҳисобланади. Бу тадқиқотларда бир неча авлодларга ва бир авлодга тааллуқли қариндошлар таққосланади. Оилавий тадқиқотлар корреляцион тадқиқотларнинг бир турига киради. Ўлчаш танловга радиолизация йўли билан амалга оширилади. Танлов элементлари бир неча авлодлар вакилларидан иборат оила ҳисобланади. Оилавий тадқиқотларни фақат сифатли дискретларни балки полигенетик наслийликка эга ўзлуксиз сонли белгиларини ўрганиш учун ҳам қўллаш мумкин. Тадқиқотлар давомида ўзгарувчининг ўлчанадиган боғлиқлиги психологик белгиси ҳисобланади, боғлиқ бўлмаслиги эса қариндошлар ўртасида генетик ўхшашлик улушидир. Қариндош ака ва опалар умумий генларининг ярмига эга бўладилар. Турли никоҳлардан бўлган болалар тўртдан бирига (амакивачча, холавачча, ака-опалар каби). Психогенетик оилавий тадқиқотлар маълумотларини тушунтиришида бир қатор қийинчиликлар мавжуд. Айниқса ота-оналар ва болаларни солиштиришда:

1. Генотипнинг ёши билан боғлиқ бўлган психик белгиларига таъсирини. 2. Турли ёшдаги шахсларни диагностика қилишга мўлжалланган методикалар бир-бирига ўхшаш бўлмаслиги мумкин. Бу белгининг қўшимча дисперсияси пайдо бўлишига ва корреляция коэффициентларининг пасайишига олиб келади. Бу хатоларни ҳисобга олиш учун лонгитюд оилавий тадқиқотлар ҳамда кечиктирилган тест синовлари ўтказилади: аввал ота-оналари тест синовларидан ўтказиладилар, болалар эса ёши улғайгандан кейин тест-синовидан ўтказилади. Асраб олинган болалар методи психогенетиканинг энг валент методи ҳисобланади. Бу генетик ва муҳитли омилларнинг таъсирини алоҳида назорат қилишнинг ягона усулидир. Методнинг ғояси оддий. Баъзи оналар ўз болаларидан воз кечадилар, уларни бошқа одамлар ўзларига бола қилиб оладилар. Бола асраб олиш ҳаракатлари ривожланган мамлакатларда юридик ва тиббий текширувлардан ўтказилади. Шунинг учун генетик ота-оналарнинг хусусиятлари ва уларнинг биргаликдаги яшаш шароитлари ҳам ва асраб олувчи оила ҳаёти тарзи ҳам маълумдир. Биринчи ота-оналарга 50% генетик ўхшаш бўлган лекин улар билан умумий муҳитда яшамайдиган асраб олган ота-оналари билан улар умумий генларга эга эмас эдилар, лекин умумий муҳитда яшайдилар. Агарда болалар туғилган пайтда ёки биринчи ойларида асраб олинган бўлса унда биринчи оилада олган муҳитли таъсирларини ҳисобга олмаса бўлади. Демак, генетик ота-оналари ва болаларнинг психологик хусусиятлари анча юқори корреляцияси генотипли таъсирини кўрсатади. Асраб олинган ота-оналар ва болаларнинг катта корреляцияси эса кузатиладиган белгилари бўйича индивидуал фарқига муҳитнинг таъсирини кўрсатади. Текшириш учун биргаликда яшовчи ота-оналар ва болалардан фойдаланилади.

Биологик ота-оналарнинг ажралган болалари билан ўхшашликлари белгининг наслийликлари ва хосилни беради. Асраб олинган болаларнинг уларни асраб олган ота-оналари билан ўхшашликлари эса муҳитнинг таъсир кучини кўрсатади. Асраб олинган болалар методини тўла вариантда солиштириш схемаси синалувчилар қуйидаги гуруҳларни ўз ичига олади: 1. Биологик ота-оналари 2. асраб олинган сиблинглар 3. муҳитли ота-оналари 4. генетик плюс муҳитли ота-оналари (оддий оила) 5. Оддий оилада оддий сиблинглар. 6. Оила томонидан асраб олинган қариндош бўлмаган, асраб олинган болалар. Охирги гуруҳ индивидуал – психологик белгиларга муҳитнинг «соф» таъсири ҳақида маълумотни беради, Чунки уларда оилавий муҳит битта, умумий генлари эса йўқ. Асраб олинган болалар методидан фойдаланувчи тадқиқотчининг асосий вазифаси популяция ҳарактеристикасини яхлит репрезитенция қилинган, асраб олинган болалар оилаларини танлаб олиш ҳисобланади. Бунда ғалати бир ҳодиса кўзатилади: болани қабул қилиб олган оилада яратиб берилган яхши муҳитда IQ болалар агарда биологи кота-оналари токсик интеллектга эга бўлмаган бўлсалар юқори кўрсаткичлар томон силжиганлар ва биологи кота-оналари паст интеллектга эга бўлган бўлсалар паст кўрсаткич томон силжиганлар. Бу методнинг чекланишлари жуда каттадир: боладан воз кечган аёл бу алоҳида гуруҳдир, тадқиқотчилар уни ҳисобга олишлари керак. Бундан ташқари ўзининг ва асраб олган ота-оналарнинг хусусиятлари ўхшашликларини ҳам кузатиш керак, уларнинг натижаларига таъсир этиши мумкин. Кўпчилик тадқиқотчилар боланинг индивидуал психологик ривожлнишига пренаталь таъсир кўрсатиши аҳамиятини кўрсатадилар. Бола қоринда ичидаги таъсир муҳит омили ҳисобланади ва

боладан воз кечган она ва бола ўртасидаги ўхшашлик, генетик омилга сабаб бўлиши мумкин эмас. З.Пломин ( Plomin R 1980) «бола - генетик она» жуфтликларини «бола – генетик ота» жуфтликлари билан корреляцияларини таққослаш билан принаталь таъсирларини омилини назорат қилишни тавсия этади. Чунки, ота ва она -бола генига тенг ҳиссаларини қўшадилар (50% дан) болани эса она туғади. Корреляциялардаги фарқи фенотипик белгига принаталь таъсир кўрсатишларнинг мавжудлиги ёки йўқлигини кўрсатади. Эгизаклар методи. Эгизакларнинг туғилиши – табиат томонидан амалга оширган тажрибадир. Эгизаклар методи 1924 йили Ф.Гальтон томонидан таклиф этилган. Унинг ўзи эгизаклар тадқиқотлари маълумотларини тушунтириш схемасини ишлаб чиққан. Психогенетикада бу метод энг кўп тарқалган методдир. Эгизаклар психогенетик тадқиқотлар учун идеал объект ҳисобланади. Монозигот ( MI ) ва дизигот ( DI ) эгизаклари фарқ қилинадилар. Дизигот эгизаклар ёки икки бола туғилиши агарда овуляция даврида онада иккита ёки ундан кўп тухумдонлари бир вақтда етилган бўлса содир бўлади. Агарда аёл бу даврда бир неча эркаклар билан алоқа қилган бўлса, болалар турли оталардан бўлиши мумкин. Генетик мазмунда дизигот эгизаклар қариндош акалар ва опалардан хеч фарқ қилмайди. Монозигот эгизаклар иккита мсустақил организмга ажралган битта зиготлардан (тухумдонни тухумдор қисми) пайдо бўладилар. Улар 100% бир хил генларга эга бўладилар. Дизигот эгизаклар монозигот эгизаклардан кўра икки баробар кўп туғилади. Туғилиш кўплиги ота-оналарнинг ижтимоий роли, этноси яшаш жойига боғлиқ бўлади. Эгизакларни туғилиши унчалик кам учрайдимган ҳолат бўлганлиги учун эгизаклар билан тадқиқотлар ўтказиш учун синовда иштирок этувчилар етарли: дунёда бугунги кунда 60 миллион эгизаклар яшамоқда. Эгизаклар жуфтлари ўртасидаги ўхшашликлар генотип ва умумий муҳит билан белгиланади. Монозигот ва дизигот эгизаклар учун умумий муҳит бир хил, генотиплари эса турлича: MZ эгизакларининг генотиплари ўхшашлигини 100%, DZ эгизаклар учун эса

50%, MZ ва DZ эгизаклар жуфтликлари ичидан корреляцияни таққослаб муҳитни генотипга ва муҳитни у ёки бу белгисига ривожланишига таъсир кучини аниқлаш мумкин. Эгизаклар методини аниқлашда қўллашда асосий муаммо танланишни шакллантириш ва MZ ва DZ эгизакларни танлаб олиш,фенотипик курсаткичлари буйича дизигот эгизакларни монозигот эгизаклардан ажратишга имкон берувчи методикага эга булиш керак.1924 йилда Г.Сименс ( Siemens Н. 1927) кўплаб параметрлари асосида алоҳида (полисимптоматик метод) эгизаклар жуфтлиги ичидан ўхшашликни баҳолаш ва уларни ёки монозигот ёки дизигот эгизакларга ажратилша имкон берувчи зиготлигини бахолаш методини таклиф этади. Эгизаклар методи иккита асосий шароитларга асосланади: 1. DZ жуфтлиги учун ҳам MZ жуфтлиги учун ҳам ривожланиш муҳити бир хилда. 2. алоҳида туғилганлар ва эгизаклар ўртасида муҳитдаги фарқлар йўқ. Биринчи шартли бўзилиши ички валентликка таъсир кўрсатади. Чунки муҳит таъсиригина фарқи мисол учун (мисол учун ота-оналарини эгизаклар ҳар бирига турлича эмоционал муносабатлари) муҳит ва генетик омиллар таъсири бирлашишига таъсир кўрсатиши мумкин. Иккинчи шарт ташқи валидликни белгилайди. Агарда у бўзилса, эгизакларда олинган хулосаларни умумий турга кўчириш мумкин бўлмайди. Эгизаклар тадқиқотлари режаси икки омилни режа вариантидан иборат бўлади: 1. наслийлик – 2 градацияга эга ( MZ эгизакларда 100%лик ва DZ эгизакларда 50% ўхшашлик) омил ва 2. муҳит (бу омил бўйича гуруҳлар тенг шароитдалар) Эгизаклар методининг бир неча турлари мавжуд. Улардан асосийлари қуйидагилардан иборат. 1. Анъанавий эгизаклар методи

2. Ажратилган эгизаклар методи. 3. эгизакли оилалар методи. қуйидагилари ёрдамчи турларга киради: 4. Эгизакларни эгизак бўлмаган билан таққослаш 5. Бир ўзи бўлган эгизакларни ўрганиш. 6. Эгизакларни жуфт сифатида ўрганиш. Анъанавий эгизаклар методи айтиб ўтилганидек моно ва дизигот эгизакларни таққослаш кўзда тутилади. MZ ва DZ эгизаклар жуфтликларидаги корреляцияни бир маротабалик таққослаш йўли билан хулқи хусусиятлари детерменанциясига наслийлик ва муҳитнинг хиссасини нисбатлари аниқланадиган ҳамда эгизаклар бир жуфти ўзоқ вақт давомида ўрганиладиган лонгитюд варианти тўзилишларини кўрсатиш мумкин.

Похожие

O‘zgarmas tok kuchaytirgichi

O‘zgarmas tok kuchaytirgichi

Bolalar psixologiyasining tarixi va psixik taraqqiyot muammolari

Idrok haqida tushuncha

Sotsial psixologiyada guruhlar va jamoa muammosi