Sotsial psixologiyada guruhlar va jamoa muammosi - Психология - Рефераты

Sotsial psixologiyada guruhlar va jamoa muammosi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Sotsial psixologiyada guruhlar va jamoa muammosi Reja: 1.Sharq mutafakkirlarining ijodida guruh va jamoa masalalarining o‘rganilishi. 2.G‘arb psixologiyasida guruh va jamoa muammosi tahlili. 3. Sobiq Ittifoq psixologiyasida guruh va jamoa muammosi tahlili. 4.O‘zbekiston psixologiyasida guruh va jamoa muammosining o‘rganilishi.

Jamoa va guruh, guruhda shaxslararo munosabatlar muammolari Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Amir Terum, Ulug‘bek, Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy, Jaloliddin Davoniy va boshqalarning qo‘lyozmalarida keng o‘rganilgan. Ular davlat, jamiyat, jamoa, guruh, guruh a’zolari, insonlarning shaxsiy fazilatlari, ularning oldida turadigan murakkab, mas’uliyatli vazifalar, ayrim illatlarning oldini olish va bartaraf qilish yo‘l-yo‘riqlari bo‘yicha ibratli fikrlar bildirilgan. Biz quyidagi buyuk tafakkur egalarining davlat va jamiyat, guruhiy munosabatlarni boshqarish haqidagi qarashlarini tahlil qilamiz. Buyuk mutafakkir Abu Nasr Forobiy yaqin va o‘rta sharqda ilg‘or ijtimoiy- falsafiy oqimning asoschilaridan bo‘lib, “Sharq Aristoteli” degan unvonga sazovor bo‘lgan mashxur shaxsdir. U o‘rta asr mutafakkirlaridan birinchi bo‘lib jamiyatning kelib chiqishi va davlatni boshqarishning asosi haqidagi bilimlar tizimini ishlab chiqdi hamda bu masalalarni bir qator asarlarida batafsil bayon etib berdi. Abu Nasr Forobiyning jamiyat, davlat, huquq, siyosat, adolat, ta’lim va tarbiya haqidagi traktat g‘oyalari qarashlari “Baxtga erishish haqidagi traktat”, “Urush va tinch-totuv yashash haqida”, “jamiyatni o‘rganish haqidagi kitob”, “Davlat arboblari haqidagi aforizmlar” kabi asarlarida o‘zining chuqur ifodasini topgan. Muallif o‘zining asarlarida jamiyatning kelib chiqishi, davlatning paydo bo‘lishi, uning shakllari, davlat rahbarining vazifalari, ular oldiga qo‘yilgan asosiy talablar, davlatni idora etish usullari haqida o‘zining chuqur falsafiy-siyosiy qarashlarini bayon qiladi. Allomaning fikricha, odamlar o‘zlarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun turli jamoalarga birlashganlar. U odamlarning jamoasini boshqarishda ijtimoiy adolat prinsiplari, normalariga rioya qilish darkor ekanligini qayta-qayta takrorladi. Jamiyatni boshqarish mehanizmini insonparvarlashtirishda rahbarlar, yo‘lboshchilarning roli beqiyos ekanligini har tomonlama isbotlab,

jamiyatni boshqaruvchi rahbarlar uchun zarur bo‘lgan asosiy fazilatlar, sifatlar va hislatlarni aniqlab berdi. Forobiy shahar davlat rahbarlarining haqiqatgo‘y, yolg‘onga, adolatsizlikka, zulmga qarshi keskin kurashuvchi, boylikka jirkanib qarovchi, adolatni o‘z tabiati bilan sevuvchi, botir va qat’iy bo‘lishi zarurligini ta’kidlab o‘tadi. U davlatni boshqarishda donolash yordamiga suyanish, ular bilan maslahatlashib ish yuritish, boshqaruv apparatiga ega har tomonlama yetuk dono, halol va kamtarin kishilarni jalb qilishni eng to‘g‘ri yo‘l deb biladi. Abu Nasr Forobiy davlat rahbarining eng zarur fazilatlari sifatida mulohazali bo‘lishni, adolatparvarlikni, kamtarlikni, haqiqatni sevishni va eng asosiysi aqllilikni alohida qayd qiladi. Fozil davlat rahbari – o‘qituvchi sifatida o‘z o‘quvchisi – aholiga ilm yordamida baxt-saodatga erishish yo‘llarini o‘rgatadi. Muallif yuqorida sanab o‘tilgan fazilatlarni bir kishida mujassamlashtirish mumkin emasligini tushunib, ana shu fazilat turlarini o‘zida mujassamlashtirgan shaxslar birgalashib davlatni idora etishlari zarur, deydi. O‘rta asr ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan allomalardan biri Abu Rayhon Beruniy bo‘lib, uning ijtimoiy-siyosiy dunyoqarashi O‘rta Osiyo xonliklari o‘rtasidagi feodal tarqoqlik va islom siyosiy mafkurasi hukmronlik qilayotgan bir zamonda shakllanadi. Ulug‘ tabib Abu Ali ibn Sino jahon ilmu faniga ijtimoiy-siyosiy va falsafiy- duyoqarashi xazinasiga ulkan hissa qo‘shgan allomalardan biridir. Ayniqsa uning davlat boshqaruvi haqidagi fikr-mulohazalari tahsinga loyiqdir. Ibn Sino siyosiy qarashlaridagi e’tiborga molik narsa – bu ideal davlat to‘g‘risidagi g‘oyadir. Uning fikricha, ideal davlat tepasida ma’rifatparvar shoh turishi kerak. Jamiyat a’zolarining barchasi mehnat bilan shug‘ullanishlari zarur.

Uningcha ideal jamiyat aholisi uch tabaqaga bo‘linadi: ma’muriy ishlar bilan shug‘ullanuvchi boshqaruvlar, ishlab chiqaruvchilar va harbiylar. Ibn Sino jamiyatni davlatsiz, qonun-qoidasiz tasavvur qila olmaydi. U o‘zining “Risolai tadbiri manzil” asarida yozgan ediki, agar hamma odamlar shoh, sultonlardan iborat bo‘lsa, yoki hammalari oddiy mehnatkash bo‘lsalar edi, ularga rahbarlik qiluvchi xonlar, sultonlar bo‘lmasa edi. Bunday hollarda ularning barchalari halok bo‘lgan bo‘lur edilar. Mutafakkir jamiyatdagi moddiy tengsizlikni e’tirof etib, odamlarning hammalarini boyib ketishlariga va aksincha kambag‘allashib ketishlariga qarshi chiqadi. Uningcha, agarda hamma jamiyat a’zosi birdek boylikka, mulkka ega bo‘lsalar, u holda bir kishini ikkinchi kishiga yordam ko‘rsatishi, bir-birini rag‘batlantirishi tugatiladi. Aksincha, odamlarning hammasi yo‘qsillarga aylansalar, bunday holda, ular ocharchilikdan qirilib ketadilar. Allomaning tushuntirishicha, turli jamoalarga birlashgan odamlar faoliyatini yagona maqsad atrofida birlashtiruvchi muhim omillardan biri – axloqdir. Inson qanchalik bilimdon, qanchalik tadbirkor bo‘lmasin umuminsoniy axloq qoidalariga tayanmasa, u odobsiz bo‘ladi, yomonlikka yo‘l qo‘yadi. Ibn Sino boshqaruvchilardagi adabsizlik, axloqsizlik alomatlari: ikkiyuzlamachilik, yolg‘onchilik, xoinlik kabi hislatlarni, insonlar ustidan qilingan har qanday zo‘ravonlikni qoralaydi. Rus psixologiyasida G.M.Andreyevaning «Ijtimoiy psixologiya» darsligida klassifikatsiya guruxlarning asosiy turlarini uz ichiga kamrab olgan. Ular xar kanday kishilar guruxini avvalo, shartli va real guruxlarga buladi. Real guruxlar anik tadkikot maksadlarida tuplangan laboratoriya tipidagi xamda tabiiy guruxlarga bulinadi. Konkret faoliyat va odamlarning tabiiy extiyejlari asosida tashkil buladigan bunday tabiiy guruxlarning uzi kishilarning soniga karab katta, kichik guruxlarga bulinadi. Katta guruxlar uni tashkil etuvchilarning maksadlari, fazoviy

joylashishlari, psixologik xususiyatlariga karab uyushgan va uyushmagan turlarga, kichiklari esa uz navbatida endi shakllanayetgan, diffuz xamda tarakkiyetning yuksak pogonasiga kutarila olgan jamoa turlariga bulinadi. V.Vundtning tadkikotlarida «xalk» tushunchasi aslida etnik uyushma ma’nosida tushuntirilgan edi. Uning fikricha etnik guruxlar psixologiyasini urganish uchun ularning tilini odatlarini va ana shu xalklarda keng tarkalgan afsonalar va boshka ong tizimlarini urganish kerak. Shunisi dikkatga sazovorki, Vundtdan keyingi davrda utkazilgan muxim tadkikotlardan biri bizning ulkamizda utkazilgan bulib, uni psixolog A. R. Luriya amalga oshirgan edi. Bu eksperimental tadkikot bulib, uni utkazishdan asosiy maksad L. S. Vigatskiyning madaniy- tarixiy yondashuv goyasini tekshirish edi. Luriya bochiligidagi olimlar guruxi revolyutsiya galaba kozongan berish ancha oson tuyulardi. Yukorida ta’kidlaganimizdek A. R. Luriyaning asosiy maksadi milliy psixologik xususiyatlarni urganishda tarixiy prinsipga tayanish lozimligini isbotlash, xamda milliy psixologiyani xayot tarziga, shaxsni jamiyatda kishilar munosabatlari tizimida tutgan urniga bevosita boglikligini isbot kilish edi. Lekin tadkikotning axamiyati shunda ediki, unda birinchi marta milliy psixologiyani urganishga yordam beruvchi metodlar va metodik prinsiplar sinab kurilgandi. Tugri bu tadkikotda tuplangan ma’lumotlar va ilmiy xulosalar bilan bugungi kunda kelishib bulmaydi, kolaversa, bu konsepsiyaning uzi necha bor kayta ishlovni talab kildi, lekin milliy psixologiya buyicha utkazilgan kross – tadkikot sifatida uning axamiyati kattadir. Kullangan piktogramma – «suz portretlari»ni, uz-uzini analiz kilish metodlarini xozirgi zamonaviy tadkikotlarda xam fakat yangicha metodologik prinsiplarda kullash mumkin. Oxirgi yillarda chet el va sobik Ittifok olimlarining tadkikotlarini umumlashtirib, etnopsixologik ishlarga yagona ilmiy yondashuvni topish xarakatlari sezilmokda. Bu soxada mashxur rus etnogrofi va psixologi Y. Bromley

olib borgan ishlar, uning laboratoriyasida tuplangan ma’lumotlar misol bulishi mumkin. Y.V.Bromley etnik guruxlar psixologiyasida ikki tomonni fark kiladi. -psixik asos-etnik xarakter, temperament, milliy an’analar va odatlardan iborat barkaror kismi: - xissiyot soxasi, etnik yoki milliy xis kechinmalarni uz ichiga olgan dinamik kism. Lekin tadkikotchilar nima uchundir milliy psixologiya masalalari bilan shugullanishganda, milliy kirralar yoki sifatlarni aniklash bilan shugullanadilarda, u yoki bu millatlargagina xos bulgan kirralarni topishga urinadilar, lekin fan texnika rivojlangan, millatlar uygunligi, millatlarning doimiy uzaro xamkorligi va mulokoti sharoitida, aralash nikoxlar keng tarkalgan sharoitda fakat u yoki bu millatga xos bulgan kirralar xakida gapirish juda kiyin. Kichik gurux muammosi ijtimoiy psixologiyada eng yaxshi ishlangan va kuplab ilmiy tadkikotlar utkazilgan obyektlardandir. Bu an’ana Amerikada asrimiz boshida utkazilgan kuplab eksperimental tadkikotlarni boshlagan bulib, ularda olimlar oldiga kuyilgan asosiy muammo shu ediki, individ yakka xolda yaxshi ishlaydimi yoki guruxda yaxshirok samara beradimi, boshka odamlarning yonida bulish uning faoliyatiga kanday ta’sir kursatadi. Shuni ta’kidlash lozimki, bunday sharoitlarda individlarning uzaro xamkorligi (interaksiya) emas balki ularning bir vaktda bir yerda bir vaktda birga bulganligi faktning (koaksiya) ta’siri urganiladi. Olingan ma’lumotlar shuni kursatadiki, boshkalar bilan xamkorlikda bulgan individ faoliyatining tezligi oshadi, lekin xarakatlar sifati ancha pasayishi aniklanadi. Bunday ma’lumotlar Amerikalik N.Griplett, nemis olimi V.Myode va boshkalarning tadkikotlarida xam kayd etildi. Bu psixologik xodisa ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy fatsilitatsiya nomini oldi.Uning moxiyati shundan iborat ediki, individning faoliyat maxsullariga uning yonida bulgan boshka individlarning bevosita ta’siri bulib, bu ta’sir avvalo sensor kuchayishlar xamda ish xarakatlarning, fikrlarning tezligida

namoyon buladi.Lekin ayrim eksperimentlarda teskari effekt xam kuzatildi.Bu narsa fanda ingibitsiya nomini oldi. Lekin olingan faktlarning kandayligidan kat’iy nazar, olimlar uchun kichik guruxlar asosiy tadkikot mavzuiga aylanib koldi va ular natijasida kator konuniyatlar ochildi. Birinchidan, kichik guruxlarning xajmi, uni tashkil etuvchi shaxslar soni xususida shunday fikrga kelindiki,kichik guruxda «diada» ikki kishidan tortib, to maktab sharoitida 30-40 kishigacha deb kabul kilindi. Ikki kishilik gurux deyilganda, avvalo oila-yangi shakllangan oila kuprok nazarda tutiladi. Lekin samarali uzaro ta’sir nazarda tutilganda 7-2 kishi nazarda tutiladi. Bunday gurux ijtimoiy psixologik tadkikotlar uchun xam, sotsial psixologik treninglar utkazish uchun xam kulay xisoblanadi. Ikkinchidan, guruxlar ulchami kanchalik katta bulsa, uning aloxida olingan shaxslar uchun kadrsizlanib borish xavfi kuchayadi, ya’ni shaxsning kupchilikdan iborat guruxdan uzini tortish va uning normalarini buzishga moyilligi oshib boradi. Uchinchidan, guruxning xajmi kichiklashib borgan sari shaxslraro uzaro munosabatlar taranglashib boradi. Chunki shaxslarning bir birlari oldida ma’suliyatlarining oshishi va yakindan bilishlari ularning urtasidagi alokalarda doimo aniklik bulishini talab kiladi. Munosabatlardagi xar kanday disbalanslar ochik xoldagi ziddiyatlarni keltirib chikaradi. Turtinchidan, agar gurux a’zolaraning soni tok bulsa,ular urtasidagi uzaro munosabatlar juft bulgan xoldagidan ancha yaxshi buladi. Shundan bulsa kerak, boshkaruv psixologyasida odamlarni biror nimaga saylashda va umuman rasmiy tanlovlarda guruxdagi odamlar soni tok kilib olinadi. Beshinchidan, shaxsning gurux tazyikiga berilish va buysunishi xam gurux a’zolarining soniga boglik. Gurux soni 4-5 kishi bulgunga kadar uning ta’siri kuchayib boradi, lekin undan ortib ketgach, ta’sirchanlik kamayib boradi. Masalan:

kuchada sodir bulgan baxtsiz xodisaning guvoxlari soni ortib borgan sari, jabrlanganga yordam berishga intilish, ma’suliyat xissi pasayib boradi. Bu konuniyatlarni bilish, tabiy guruxlarni boshkarish ishini ancha yengillashtiradi. Tarixan kichik guruxlarni rasmiy va norasmiy turlarga bulish kabul kilingan. Bunday bulinishni Amerikalik olim E.Meyo taklif etgan edi, uning fikricha rasmiy gurux xar bir a’zolarining rasmiy rollarga ega ekanligi ular mavkeini va guruxda tutgan urnining anikligi bilan xarakterlanadi. Bunday guruxlarda munosabatlar asosan «vertikal» tarzda ruy berib, guruxning bir yoki bir necha a’zosida «xokimiyat» bulganligi uchun xam, ular boshkalarni boshkarish ularga buyruk, rasmiy kursatmalar berish xukukiga ega buladi. Rasmiy guruxlarga misol kilib, xar kanday birgalikdagi faoliyat maksadlari asosida shakllangan jamoalarni- ishlab chikarish brigadasi, talabalar guruxi, sinf ukuvchilari, pedogogik jamoa va boshkalarni olish mumkin. Rasmiy guruxlardan farkli ularok ,norasmiy guruxlar xam mavjud buladiki ular asosan stixiyali tarzda anik maksadsiz tarkib topadi va ularda a’zolarning anik mavkelari, rollari oldindan belgilangan bulmaydi.Kupincha norasmiy gurux rasmiy gurux tarkibida tashkil topadi va ularni boshkarish xam oldindan belgilangan bulmay, odamlar ichidan u yeki bu shaxsiy sifatlari tufayli ajralib chikkan a’zolar norasmiy raxbarning rolini bajarishlari mumkin. Bundan tashkari ijtimoiy psixologiyada referent gurux tushunchasi xam bor. Bu tushuncha fanga birinchi marta Amerikalik tadkikotchi G.Xaymen tomonidan 1942-yilda kiritilgan edi. U uz tadkikotlarida shuni isbot kildiki, ma’lum bulishicha gurux a’zolari uchun, shu gurux ichida yeki boshka doiralarda shunday shaxslar guruxi mavjud bular ekanki, u uz xatti xarakatlari, fikrlari va yunalishlarida usha gurux a’zolariga ergashish, ularni tankidsiz kabul kilishga moyil xamda tayyer bular ekan. Shunday shaxslar guruxi referent gurux nomini oldi. Ukuvchi uchun bunday gurux rolini maktabdagi bir necha ukituvchilar, ota yoki onasi, yakin dusti yoki

karindoshlaridan kimdir uynashi mumkin. Shunisi xarakterliki shaxs doimo shu guruxga ergashadi, uni kadrlaydi, u bilan mulokotda bulishga intiladi. Rus psixologlari bu guruxni odatda shaxs uchun mavjud xakikiy gurux (a’zolik guruxi) tarkibida yeki unga karshi bulgan gurux sifatida karaydilar. Nima bulganda xam ana shunday gurux mavjudligi shaxs uchun axamiyatli bulib, uning xulk-atvori uchun etalon xisoblanadi. Tadkikotchi yoki tarbiyachining vazifasi ana shu guruxni aniklay olish va aniklagandan sung nima uchun aynan shu gurux referent rolini uynaganini bilish muximdir. Referent guruxga karab shaxsga baxo berish bilan uning xulk-atvorini bashorat kilish mumkin.

ADABIYOTLAR: 1. Andreyeva G . M ., Bogomolova N . N ., Petrovskaya L . A . Zarubejnaya sotsialnaya psixologiya XX stoletiya . – M .: Aspekt Press , 2002. 2. Bodalev A.A. Lichnost i obsheniye. – M.: 2003. 3. Maxmudov I.I. Boshqaruv psixologiyasi: O‘quv qo‘llanma / Mas’ul muharrir: A.Xolbekov. – T.: DJQA “Rahbar” markazi; “YUNAKS-PRINT” MCHJ, 2006. – 230 b. 4. Galkina T.P. Sotsiologiya upravleniya: Ot gruppi k komande. – M.: 2003. 5. Donsov A.I. Psixologiya kollektiva. – M.: MGU, 1984. 6. Yemelyanov Y.N. Aktivnoye sotsialno-psixologicheskoye obucheniye. – L.: LGU, 1985. 7. Yenikeyev M.I. Obshaya i sotsialnaya psixologiya. – M.: 2002. 8. Kamenskaya YE.N. Sotsialnaya psixologiya: Konspekt leksiy: Uchebnoye posobiye / YE.N. Kamenskaya. Izd. 2-ye. – Rostov n/Donu: Feniks, 2006. – 192s. 9. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot: Universitetlar va pedagogika institutlari uchun o‘quv qo‘llanma. – T.: “Universitet”, 1999. – 96 b.

Похожие

Psixologiyada boshqaruv muammosi

Ijtimoiy psixologiyada guruhlar va jamoalar

Ijtimoiy psixologiyada shaxs muammosi

Pеdagogik psixologiyada rivojlanish muammosi

Sotsial psixologiyada tadqiqotlar metodologiyasi tushunchasi. Sotsial psixologiyaning asosiy metodlari