O`quvchilar jamoasidagi va oiladagi shaxslararo munosabatlar psixologiyasi va uni bola shaxsi shakllanishiga ta`siri - Психология - Рефераты

O`quvchilar jamoasidagi va oiladagi shaxslararo munosabatlar psixologiyasi va uni bola shaxsi shakllanishiga ta`siri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

O`quvc h ilar jamoasidagi va oiladagi shaxslararo munosabatlar psixologiy a si va uni bola s h axsi s h akllanis h iga ta`siri REJA 1. Bolalar jamoasidagi va oiladagi shaxslararo munosabatlar haqida tushuncha. 2. Guruhlar klassifikastiyasi, ya`ni referent guruhi haqida tushuncha. 3. Guruhiy o`zaro moslikning komponentlari, ya`ni fiziologik, psixologik, ijtimoiy-psixologik va ma`naviy o`zaro moslik tushunchalari. 4. Shaxsning guruhdagi sostiometrik mavqeini aniqlash yo`llari haqida tushuncha. 5. Pedagogik jamoa va bolalar guruhlari haqida tushuncha. 6. Jamoadagi guruhbozlik haqida tushuncha. 7. Pedagogik jamoa va bolalar guruhlarining ma`naviy-psixologik holatini tashxis va tahlil qilish hamda muammolarni bartaraf qilish. 8. Oiladagi shaxslararo munosabatlar va ularni bola shaxsining shakllanishiga ta`siri haqida tushuncha.

“Shaxs” va “individ” tushunchasining - B.G.Ananev, A.N.Leontev, B.F.Lomov, S.L.Rubinshteyn va boshqalar inkor etishadi. Shaxs individlararo munosabatlar sub`ekt. “Individ” va “shaxs” tushunchalarining bir-biriga mos kelmasligi va aynan o`xshash emasligi faktidan shu narsa ayonki, shaxs tushunchasi birgalikdagi faoliyatining har bir ishtirokchisi uchun ushbu faoliyatning mazmuni, qadriyatlari va mohiyati orqali namoyon bo`ladigan shaxslararo munosabatlarining mavjudligi anglanishi mumkin. Bunday shaxslararo aloqalar realdir, lekin ular tabiatan “g`ayrihissiy”dir. Ular jamoaga kiradigan odamlarning konkret individual xususiyatlari va hatti-harakatlarida namoyon bo`ladi, lekin ularning sababchisi bo`la olmaydi... Ular har bir individlararo aloqalar sistemasida va undan kengroq miqyosda-ijtimoiy munosabatlar sistemasida egallaydigan alohida mavqeini belgilab beradigan ana shu shaxsiy hislatlarini namoyon qiladigan guruh shaklidagi o`sha faoliyatning alohida fazilatini tashkil etadi. Shaxsni jamoada shakllantiradigan shaxslararo aloqalar, tashqaridan qaraganda, konkret faoliyatga mos munosabatlar yoki sub`ekt munosabati kabilida yonma-yon mavjud bo`lgan sub`ekt-sub`ekt munosabati shaklida yuzaga chiqadi. Lekin bilvosita namoyon bo`lish momenti, fakti faqat konkret faoliyatining emas, balki munosabatning ham eng muhim tarkibiy qismi bo`lib qoladi. Jamoa va jamoa a`zolarini tarbiyalash ijtimoiy maqsadlarga qaratilishi, birinchidan jamoaning qiziqishini ustun qo`yishga, qobiliyatli bo`lganlarni tarbiyalashga qaratilishi lozim. Psixologiyada individuallikning ko`pgina hislatlari-moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, mayillik darajasi, tashvishlanish va shular kabi aniqlangandir. Bular jamlanib individning o`ziga xosligini ko`rsatadi. Bu psixologik hodisalar o`z mohiyatiga ko`ra o`zaro munosabatda bo`lib, oshkora yoki oshkora bo`lmagan holda allaqanday muhitning mavjudligini taqozo etadi. Shaxs aynan shunday muhitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik tashvishlanish va hokazolarni namoyon qiladi. Bordiyu, agar odamlarning individual fazilatlari bu tadqiqotlarda

izchil, o`zgaruvchan, rang-barang mazmunli tarzda namoyon bo`lsa, u holda sostial muhit o`zgarmaydigan, shakllanmagan (amorf), mazmunsiz, “umuman muhit” sifatida tasavvur qilinadi. Shaxsning tuzilishidagi biologik va ijtimoiy omillar-Inson shaxsi tuzilishida biologik (tabiiy) va ijtimoiy omillarning o`zaro nisbati masalasi hozirgi zamon psixologiyasidagi eng murakkab va munozarali masalalardan biridir. Psixologiyada ikkita omil bo`lib, birinchisi biologik omil ikkinchisi esa ijtimoiy omillardan iborat bo`ladi. Shaxs esa shu omillar ta`sirida shakllangan ikkita asosiy kichik tuzilish borligini alohida ta`kidlaydigan nazariya sezilarli o`rin egallaydi. Inson shaxsining o`zi “ endopsixik ” va “ ekzopsixik ” tuzilishiga bo`linadi, degan fikr ham ilgari surildi. Shaxs tuzilishining kichik strukturasi sifatidagi “endopsixika” bamisoli kishining nerv-psixik tuzilishiga o`xshash bo`lgan inson shaxsining ichki mexanizmi kabi psixik qismlar va funkstiyalarning o`zaro ichki bog`liqligini ifoda etadi... Shaxs o`zi birikib ketgan jamiyat bilan, guruhlar bilan haqiqiy munosabatlar sistemasida sub`ekt bo`lib, individning organik gavdasi ichidagi allaqanday yopiq bo`shliqdagina joylashgan bo`lishi mumkin emas, balki u o`zini individlararo munosabatlar bo`shlig`ida namoyon qiladi. Individ o`z holicha emas, balki shaxslararo o`zaro birgalikdagi harakatning hech bo`lmaganda ikkita individ (amalda birlik, guruh jamoa) jalb etiladigan jarayonlari ana shu o`zaro birlikdagi harakat ishtirokchilaridan har birining shaxsi namoyon bo`lishi sifatida talqin qilinishi mumkin. Shunisi diqqatga sazovorki, shaxsning tadqiqi etilishini individlararo “bo`shliqqa” ko`chirib, yuqorida bayon etilgan jamoaga taalluqli hodisalar jamoaning o`zini-o`zi belgilashi, jamoaning aynan bir xil bo`lib ketishi va hokazolar nimalardan iboratligi haqidagi savolga javob olamiz. Xususan, bular o`zi nima: guruh tarzidagi ko`rinishlarmi, yohud shaxsiy ko`rinishlarmi. Shaxsning ta`rifi va mavjudligining o`zi individning “terisi ichida” qolmasdan, balki individlararo “bo`shliqqa” olib chiqilishi bilanoq “individ” va “shaxs” (yoxud

shaxsiy, yo guruhiy tarzidagi) tushunchalarni aynan bir-biriga o`xshatish natijasida hosil bo`ladigan sohta alternativaga barham berilgan bo`ladi. Shaxsiy fazilatlarning namoyon bo`lishi tarzidagi o`zaro munosabatlarning namoyon bo`lishi sifatida, guruh tarzi esa shaxsning o`zini namoyon qilishining konkret shakli sifatida yuzaga keladi. Shaxsning yo`naltirilganligi va faolligi-kishining tevarak-atrofda munosabat, birgalikdagi faoliyat va ijodiy ish jarayonida namoyon bo`ladigan ijtimoiy ahamiyatga molik o`zgarishlar qilish layoqati shaxsning faolligi sifatida tushuniladi. Shaxs va uning faolligi to`g`risidagi g`arb nazariyalarining tanqidiy tahlili-Hozirgi paytda g`arb psixologiyasida shaxsni tadqiq qilish va tushunish borasida “insonparvarlik psixologiyasi” deb atalmish psixologiya vakillarining psixoanalitik nazariyalari va qarashlari eng nufuzli yo`nalishlari bo`lib hisoblanadi. Asrimiz boshlaridayoq venalik psixiator va psixolog Z.Freyd kishi shaxsi faolligi manbai va xarakterining o`zicha talqinini tavsiya etgan edi. Uning ko`pchilik izdoshlari tomonidan ma`qullangan nuqtai nazarga ko`ra, kishi unda hayvonot dunyosiga mansub ajdodlaridan meros qilib olgan instinktiv mayillar va eng avvalo, jinsiy instinktiv va o`zini himoya qilish instinkti mavjud bo`lganligi tufayli faol emish. Lekin jamiyatda instinktlar o`zini hayvonot olamida bo`lgani kabi namoyon qila olmaydi, negaki, jamiyat kishini ko`plab cheklashlar turiga o`rab tashlaydi, uning instinktlari va mayillarini “stenzura”ga ro`baro` qiladi, bu esa kishini ularni cheklashga, tayilishga majbur etadi. Instinktiv mayllar shu tariqa shaxsning anglanilgan hayotidan sharmandali bo`lgan, man etilgan va obro`- e`tiborga putur etkazadigan hodisalar sifatida chiqarib tashlanadi va anglanilgan sohasiga aylanadi, “yashirin holatda yashay boshlaydi”, lekin yo`qolib ketmaydi. Ular o`zining harakatlanuvchi kuchini, o`z faolligini saqlab qolgan holda anglanilganlik sohasidagi sekin-asta kishilik madaniyatining turli shakllari va inson faoliyati maxsuli tusiga (qismlarga ajratgan holda) shaxsning hulq-atvorini yo`naltirishni davom ettiraveradi.

Sostiometriya metodi haqida tushuncha : Psixologiyada guruh ichidagi tabaqalanishning ikkita asosiy sistemasi – sostiometrik va referentometrik afzal ko`rish va tanlashlar alohida ajralib turadi. ShAXSLARARO TANLASH SOTSIOMETRIYASI : Yaxshi o`quvchi bilim mumkin va lekin o`rtoqlariga yoqmasligi, sinfdagi eng intizomsizlar safida bo`lishi va lekin ko`pchilik uchun azih bo`lib qolishi ham mumkin. Xo`sh ko`rish-xissiyotga ko`ra afzal ko`rish-guruhdagi tabaqalanishning yashirin manzarasini tushunib etishda g`oyat muhim omildir. Amerikalik psixolog J.Moreno guruhlarda shaxslararo afzal ko`rishlarni aniqlash usulini va xissiy afzal ko`rishlarni qayd qilish texnikasini taklif etdi. Buni u sostiometriya deb atadi. Sostiometriya yordamida shaxslararo birgalikdagi harakat jarayonida guruh a`zolarida namoyon bo`ladigan afzal ko`rishning, befarqlik yoki xush ko`rmaslikning miqdoriy me`yorini aniqlash mumkin. Sostiometriya guruh a`zolarining bir-birlarini xush ko`rishi yoki xush ko`rmasligini aniqlashda keng qo`llaniladi. Guruh a`zolarining o`zlari bunday munosabatlarni anglab ola olmasliklari va ularning mavjudligi yoki mavjud emasligi haqida o`zlariga hisob bermasliklari mumkin. Sostiometriya metodi juda ham tezkor bo`lib, uning natijalari matematik usul bilan qayta ishlanishi va yozma shaklda ifoda etilishi mumkin (guruhda tabaqalashning sostiometrik holatini o`tkazilgan tadqiqot natijalari orqali aniqlash mumkin). Sostiometrik usulning negizida “Sen kim bilan birga bo`lishni xohlarding?” degan to`g`ridan-to`g`ri savol turadi. U kishilar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning xohlagan jabhasiga tatbiqan qo`yilishi mumkin: Sen kim bilan birga bitta partada o`tirishni, dam olishni, vaqtichog`lik qilishni, ishlashni xohlarding va hokazo. qoida tariqasida tanlashning ikki yo`nalishi-birgalikda mehnat qilish sohasidagi va vaqtichog`lik qilish sohasidagi yo`nalishlar tavsiya qilinadi. Bu o`rinda tanlashning maqbulligi darajasiga (benihoya istak borligi, bajonudilligi, befarqligi, unchalik istalmayotganligi, sira ham istak yo`qligi) aniqlik kiritilishi va tanlash uchun tavsiya qilinadigan shaxslar soni cheklangan bo`lishi ham mumkin. Tanlashlari tanlash matristasiga tushirish chog`ida yanada

tahlil etish o`zaro xush ko`rish va xush ko`rmasliklarning murakkab tarzda chatishib ketganligini, sostiometrik “yulduzlar” (ularni ko`pchilik tanlaydi), “bas boylash” (ulardan xamma o`zini chetga tortadi) mavjudligini va bu qarama qarshi tomonlar o`rtasidagi oraliq bo`g`inlarning butun ierarxiyasini ko`rsatib beradi. Sostiometriya metodining juda ham tezkor ekanligiga shubha yo`q va uning yordami bilan guruh ichidagi xissiy intilishlari manzarasi etarli darajada aniq- ravshan ko`rsatilgan bo`lishi mumkin. Uni kuzatishlar yo`li bilan aniqlash uchun uzoq vaqt sarflashga to`g`ri kelgan bo`lardi. Har qanday guruhni uning a`zolarining o`zaro birgalikdagi harakati jarayonida hosil bo`ladigan kommunikativ shahobcha sifatida talqin qilish mumkin. Lekin sostiometrik tahlil qilish mumkin. Lekin sostiometrik tahlil bu kommunikativ shahobchaga juda ham umumiy tarzdagi ta`rif berishi mumkin. U nima uchun individ bir xil birgalikda guruhga qarama-qarshi qo`yilgan-ligini, boshqalarida esa kommunikativ shahobchadagi bunday o`zilishi payqamasligini tushunib etishga olib bormaydi. Hozirgi kunda Kadrlar tayyorlash milliy dasturida shaxsning kadrlar tayyorlash jarayonining bosh sub`ekti va bugungi kun psixologiyasining markaziy muammolaridan biri – shaxs muammosi ekanligidir. Bu sohada O`zbekiston psixologlari (E./oziev, R.Z.Gaynutdinov, M.G.Davletshin, /.B.Shoumarov, M.O.Ochilov, V.Karimova, B.R.qodirov va boshqalar)ning olib borayotgan tadqiqotlari ham bunga asos bo`laoladi. Bolalarda oilada tarbiyalash masalasi murakkab va ko`p qirrali. Ota- onalarning chuqur bilimi, ziyrak va oqil bo`lishi talab qilinadi. Zero, har bir bola uchun o`ziga yarasha tarbiya usullarini topish lozim bo`ladi. Bola hayotining birinchi kunlaridanoq to`g`ri tarbiya qilinsa odam shaxs sifatida to`g`ri rivoj topadi va shakllanadi, u rostgo`y va halol mehnatsevar, jamoani hurmat qiladigan, jamiki go`zallikka intiladigan bo`lib etishadi. Oilaviy ta`sir, ya`ni oiladagi turmush tarzi ota-ona nufuzi, oila a`zolari o`rtasidagi munosabatlar, ona tili muhiti, ma`naviyatga intilish, qiziqish va boshqalarda o`z-o`zini anglash namoyon bo`ladi. Barcha ma`naviy qadriyatlar

oilada tarkib toptiriladi. Zero, oila etnik taalluqlilik va etnopsixologik xususiyatlarga ega bo`ladi. Oilaviy tarbiya bolaning ilk yoshida ruxiy va shaxs sifatida rivojlanishlar asosiy ahamiyatga ega ekanligi uchun ustun bo`lmog`i kerak. Bola o`z xulqining madaniyati turmushi bilan ilk bor oilada to`qnash keladi, milliy an`analarni o`rganadi, nutqi o`sadi va tafakkuri shakllana boshlaydi. Oilaviy tarbiya bolani har tomonlama himoya qilib unga jismoniy va ruxiy imkoniyatlar yaratadi. Tarbiya ikki tomonlama o`ziga xos xarakterga ega bo`lib, faoliyatning bolalarga, ularning xulqlariga bo`lgan ta`sirini ifodalaydi. Oilada bolalarni tarbiyalashda milliy xususiyatlarni tashkil etadi. Ular katta yoshlilarni hurmat qilish, xayrixohlik qilish kabi axloqiy sifatlarni tarkib toptirish uchun sharoit yaratadilar. Kundalik hayotimizda bo`ladigan oddiy, juda kichik voqea-hodisalar ham bolaning shaxsini shakllanishida o`zining xoh ijobiy, xoh salbiy o`chmas asoratni qoldirish mumkin. qolaversa, bola faqat ota-onaninggina tarbiya maxsuli bo`lib qolmay, u faol shaxs hamdir. ETNOPSIXOLOGIK MASALALAR -haqida tushuncha va uning dolzarbligi: o`zbek xalqining o`z ruhiy qiyofasi, milliy xususiyati, milliy xarakteri, milliy tuyg`usi, mijozi, hulq-atvori, axloqi, didi, ta`bi alohida ajralib turadi. O`zbek xalqining bilish jarayonlari, qobiliyatining muayyan yo`nalishga qaratilganligi, ehtiyoji va qiziqish milliy ongi o`ziga xos xususiyatlarga egadir. O`zbek xalqining tarixiy an`analari, urf-odatlari, udumi rasm-rusmlari, axloq me`yori, turmush tarzi, ma`naviy qadriyatlari, shaxslararo munosabatlari, muloqot maromi va xususiyati boshqa xalqlarnikidan ma`lum darajada tafovutlanadi. Milliy xarakter muayyan millat fazilatlarining o`ziga xos xususiyatlarining majmuasidan iborat bo`ladi. Milliy xarakter o`z ichki irodaviy sifatlarini va axloqiy hislatlarni qamrab oladi. Milliy xarakter odamlarga munosabatlarni, mehnatga bo`lgan munosabatlarning narsalarga bo`lgan munosabatlarni va odamlarning o`z-o`ziga nisbatan munosabatlarini ifodalaydi. Milliy o`z-o`zini anglash odamning ijtimoiy etnik umumiylikka mansubligida, ijtimoiy sohadagi munosabatlarda o`z millatining egallagan

mavqeini yaqqol tasavvur qilganligida, milliy manfaatdorligida yorqin ifodasini topadi. Oilaviy ta`sir, milliy til muhiti, ma`naviyatiga intilish, turmushdagi qarindosh urug`chilik rishtasi yordamida o`z-o`zini anglash namoyon bo`ladi. Milliy o`z-o`zini anglashning qator ob`ektiv omillari mavjudligi shu omillarning pishib etilishi mazkur jarayonini jadallashtiradi. Milliy tuyg`u (g`urur, iftihor) shaxslararo munosabat jarayonida xissiy ta`sirlanishda, yuksak ichki tuyg`ularida (nafosat, lazzatlanish, rohatlanish, qoniqish) ijodiy g`oyalar tug`ilishida, milliy zavq va shavqda, kayfiyat, shijoat, xush ko`rish, yoqtirmaslik kabi ichki kechinmalarida aks etadi. Milliy kuy xalq his tuyg`usi va kechinmalarning uyg`un bir maromdagi tovushlar orqali ifodalanishidir. Milliy san`at, adabiyot rasm-tasvir, maromchilik o`zining jilosi, maromi, gavdalanishi, milliy g`ururi, ohangdorligi va monandligi bilan betakrordir. Hatto o`zbek millatning kamol topishi, qomad tutishi, kiyinishi, ibosi, imo-ishorasi o`z harakatlari, tabassumi, uyg`usi, holati, ta`zimi, marosimlari, ta`bi, didi, ochiq qalbligi ijtimoiy tarixiy ahamiyatga ega. Ota-bobolarimizdan xalqlarimizga meros qolgan saxiylik, mehmondo`stlik, rostgo`ylik, tantilik, sadoqatlilik, poklik, odoblilik fazilatlari milliy xarakterning eng muhim jihatlari hisoblanadi. Ushbu hislatlarni ta`lim-tarbiya jarayonida yosh bola ongida milliy qadriyatlardan oqilona tadbirlariga e`tiborni qaratish maqsadga muvofiqdir. Axloq va odobli bo`lish, ota-onalar, kattalarga hurmat, samimiylik, inoqlik qadr-qimmat, vijdonlilik, iffatlilik, o`zaro yordam kabi insoniy hislatlar o`zbek xalqi ma`naviyatining ramzi sanaladi. Tug`ishganlarga, avvalo, ota-onaga nisbatan milliy tuyg`udagi munosabat, qarindoshlik rishtalari ham milliy ruhiyatni aks ettiradi. Bu narsalarning barchasi xalqning boy madaniyati, tili, adabiyoti, obidalarida o`z ifodasini topadi. Ana shu sababdan milliy ma`naviyatni bolalar chuqur egallashlari uchun uning bebaho durdonalarini keng ko`lamda namoyish qilishimiz, bular to`g`risidagi bilim ma`lumotlarni farzandlar ongiga mingdirishimiz zarurki, bularning barchasi yoshlarda milliy tuyg`uning keng

quloch yoyishi uchun puxta zamin hozirlasin.oila a`zolarining o`zaro samimiy salomlashuvi, ayniqsa notanish kishilarga ham salom berib o`tish milliy urf- odatlarimizning ibratli va o`ziga xos bir ko`rinish hisoblanadi. “Assalomu alaykum” tinchlik, salomatlik ramzi, osoyishtalikka, beg`arazlikka etaklaydigan beg`araz vosita. Salomlashish bu hurmat ehtirom, do`stlikka birodarlik aloqalarini bog`lovchi ko`prik, xohish-istaklarni aks ettiruvchi qalb sadosidir.

FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR . 1. Karimov. I.A. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., O`zbekiston. 1997. 2. Graficheskie metodo` v psixologicheskoy diagnostike. E.S. Romanova., O.F. Potyomkina-M., 1992. 3. Davletshin. M. Psixologiyadan asosiy tushunchalar.-T., 1997. 4. Matmuratova. N.B. O`qituvchilarga psixologik yordam beruvchi o`yin va mashqlar. (o`quv. met. qo`l. T., 2006.) 5. Umumiy psixologiya. M.G.Davletshin., S.M.To`ychieva.-T., 2002. 6. Petrovskiy. A.V.Vozrastnaya i pedagogicheskaya psixologiya.– M.“Pr”1997g. 7. Muomala treningi (Tuzuvchilar : G`oziev. E. Toshimov. R.) –T.”Univ.”94y. 8. Rogov E.I. Nastolnaya kniga prakticheskogo psixologa T. 1-2-M.,1999g. 9. Adizova T.M. O`quvchilarning shaxslararo munosabatlari psixologik 10. «D iagnostikasi va korrekstion ishlar » .-T.,1995 y. 11. G`oziev.E. O`qituvchining etnopsixologik xususiyatlari. “Xalq ta`limi”, 1999 yil, 1-son. 12. Shoumarov G`.B. Oila psixologiyasi. T.,”O`qituvchi”, 1994 y.

Похожие

Oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot psixologiyasi

Oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot

Shaxslararo munosabatlar psixodiagnostikasi

O‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlar O‘zlashtirishga qiynalayotgan bolalar psixologiyasi, ularning tiplari Oiladagi o‘zaro munosabatlar omili

Ijtimoiy psixologiyada guruhlar va jamoalar