O`quvchi–talaba shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari. Shaxsning uz uzini anglash maxorati - Психология - Рефераты

O`quvchi–talaba shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari. Shaxsning uz uzini anglash maxorati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Oliy maktab psixologiyasi xakida. 2. Talaba-yoshlarning psixologik xususiyatlari. 3. Talabalar ukuv faoliyatining xususiyatlari. 4. Bilim olish kiyinchiliklari va ularni bartaraf kilish. 5. Ma`ruza va seminar sifatini baxolash. 6. Kasb ta`limi psixologiyasida shaxs tushunchasi. 7. Shaxs faolligi va uning yunalganligi 8. Shaxsning uz–uziga baxo berishi, kamolatga intilish darajalari 9. Uz «Meni» ni anglab yetishi 10. Uz–uzini baxolash va uning mezonlari.

www.arxiv.uz Xozirgi eng dolzarb muammolardan biri oliy ukuv yurtlaridagi ta`lim–tarbiya ishlari samaradorligini keskin oshirishdan iborat. Oliy ukuv yurtlaridagi ta`lim tarbiya jarayonlari samarali amalga oshirish uchun talabalar bilan ukituvchilar urtasida uzluksiz ta`sir uitkazish xukm surishi lozim. Bu ta`sir utkazish umumta`lim maktabi ukituvchisi va ukuvchisi urtasidagi, yoki litsey va kollej ukituvchisi va ukuvchilari urtasidagi munosabatlardan fark kiladi, bu bir tomondan ular urtasidagi yosh xususiyatlaoriga, ijtimoiy – xukukiy mavkelariga boglik bulsa, auditoriyada «ustoz-muallim» va «shogird-tinglovchi», tarzida, auditoriyadan tashkarida dustona, aka-uka, xatto «ota-bola» munosabatlariga yakin dustona, dilkash bulishi maksadga muvofikdir. Lekin, shu vaktgacha oliy maktab psixologiyasi, undagi talaba va professor–ukituvchilar urtasidagi psixologik muxit chukur taxlil kilib chikilmagan. Oliy ukuv yurtidagi ta`limning uziga xos xususiyatlari talabalargning boshka ijtimoiy guruxlar bilan mulokotga kirishish uchun muxim imkoniyat yaratadi. Talabalik davrining asosiy xususiyatlaridan biri – ijtimoiy yetuklikning jadal surat bilan ruyobga chikishidir. Talabalik davri uspirinlikning ikkinchi boskichidan iborat bulib, 17-21 (25) yoshni uz ichiga oladi va uzining xususiyatlariga ega. Mazkur pallada uspirin uziga ruxiy inkiroz yoki tanglikni boshidan kechiradi, kattalarning turli rollarini bajarishga urinib kuradi, turmush tarzining yangi jixtlariga kunika boshlaydi. xozirgi fan-texnikaning rivoji bir tomondan axborotlar, ma`lumotlar olishni kupaytirsa, osonlashtirsa, ikkinchi tomondan yoshlarda biror mutaxassislikka intilish, mutaxassislikka oid bilimlarga barkaror intilish – kizikishning pasayishiga, xatto yukolishiga olib kelmokda, chunki kat`iylik, ijodiy izlanish, irodaviy zur berish urnini lokaydlik, faoliyatsizlik egallamokda. Boshkacha aytganda, ular «tayyor axborotlarning kuli» ga aylanib xam kelmokdalar. Turmushda kompyuter, dipley, EXM, kalkulyatorlar inson akliy mexnatni yengillashtiradi, ularni akliy zur berishdan xalos kiladi. Lekin bu kulayliklardan foydalana bilish, yangiroklarini yarata bilish kerak-ku! Bu yordamchi vositalarning tugri, anik ishlayotganiga kim

www.arxiv.uz kafolat beradi, ularni kim kanday tekshirish kerak. Albatta, buni bugungi ukuvchi, talaba kilishi kerak-ku! Talabaning maktab ukuvchisidan muxim farki shundaki, ufakat tinglovchi- ukuvchigina emas, mustakil ilm, xunar oluvchidirm (student–lotincha «mustakil shugullanuvchi degan ma`noni anglatadi). Talabalarga mustakil bilim olish, uz faoliyatini uzi tashkil kilish, uz–uzini boshkarish, yangi goyalarni ishlab chikish va xokazolarni urgatishdir. Bu vazifalarni amalga oshirishning asosiy omili – monologik ma`ruzadan dialogik ma`ruzaga–mulokotga utishdir. Psixologlarning tadkikotlari shaxs xayot tajribasini egallashda unda uzligini anglash vujudga keladi, jumladan, shaxsiy xayotining mazmunini anglashi, anik turmush rejalarini tuzishi, kelajak xayot yulini belgilashi va xokazolar amalga oshishini kursatadi. Talaba asta-sekin mikroguruxning notanish sharoitlariga kunikib boradi, uzining xak-xukuklari va majburiyatlarini bila boshlaydi. MS: Maktab ukuvchisi bilan talaba faoliyatining asosiy farki nimalarda kurinadi? Talaba 17-19 yoshda xam uz xulki va bilish faoliyatini ongli boshkarish imkoniyatiga ega bulmaydi va shunga kura xulk motivlarining asoslanmagani, uzokni kurolmaslik, extiyotsizlik kabi xolatlar ruy beradi. Bu yoshda ba`zan ayrim salbiy xatti-xarakatlar kuzga tashlanadi. Talabalik yillarida yoshlarning xayoti va faoliyatida uzini–uzi kamolotga yetkazish jarayoni muxim rol uynaydi. Ideal «men» ni real «men» bilan takkoslash orkali uzini-uzi boshkarishning tarkibiy kismlari amaliy ifodaga ega buladi. Talaba nuktai-nazaricha, ideal «men» xam muayyan mezon asosida yetarli darajada tekshirib kurilmagan, shuning uchun ular goxo tasodifiy, gayritabiiy xis etilishi mukarrar, binobarin, real «men» xam shaxsning xakikiy baxosidan ancha yirokdir. Ukuv yili boshida talabada kutarinki kayfiyat, oliy ukuv yurtiga kirganidan zavk- shavk tuygusi kuzatilsa, muayyan konun va koidalar bilan yakindan tanishish

www.arxiv.uz natijasida uning ruxiyatida keskin tushkunlik ruy berishi xam mumkin. Bizningcha, oliy maktabda tarbiya ishlarini rejalashtirishda, ta`lim jarayonida talabaga uziga xos munosabatda bulish mazkur davrning muxim shartlaridan biridir. Yukorida aytilganlardan kat`iy-nazar yigit va kizlarni oliy ukuv yurtiga kabul kilish ularda uz kuchlari, kobiliyatlari, akl-zakovatlari, ichki imkoniyatlari va irodalariga kat`iy ishonch tugdiradi, ana shu ishonch uz navbatida tulakonli xayot va faoliyatni uyushtirishga umid tuygusini vujudga keltiradi. Bu fikrlarni B. G. Ananyev raxbarligida utkazilgan tadkikot natijalari xam tasdiklaydi. Talabalar ukuv faoliyati muvaffakiyatining muxim sharti oliy ukuv yurtidagi ta`lim jarayonining uziga xos xususiyatlarini urganish, diskomfort, (nokulay, noxush) tuygusini bartaraf kilish, mikromuxitda yuz beradigan ziddiyatlarning oldini olishdan iboratdir. Odatda kuyi kurs talabalari ukuv faoliyatini mumkin kadar tularok tasavvur etishga xarakat kiladilar, lekin uni boshkarish tugrisida yetarli ma`lumotga ega bulmaydilar. Kupincha ular ukuv faoliyatini boshkarish deganda, ukuv materiallarini uzlashtirilishini rejalashtirish, nazorat kilish, baxolash kabilarni tushunadilar. Talabalar varaka savollariga bergan javoblaridan ma`lum bulishicha, ularda ukuv faoliyati tizimini tasavvur etishdan tashkari uni boshkarishning ayrim imkoniyatlari yuzasidan muayyan bilimlar xam buladi. Tajribada ishtiroketgan (730 nafar) sinaluvchilarning 15 % shaxsiy faoliyatni boshkarish deganda uzlishtirilayotgan ukuv materiallarini kup marta takrorlash jarayonini tushinadilar, uning bosh maksadi matnning moxiyatini anik anglashdan iborat deb biladilar. Ayrim talabalar uz javoblarida biror xususiyatga ega bulgan materiallarni uzlashtirishning usullarini xam yozganlar. Kuyi kurs javoblaridan birida: «Men avval ukuv materialini kismlarga ajrataman, sung ular urtasida mantikiy uygulikni vujudga keltiraman, muxim va birlamchi alomatlarni topishga xarakat kilaman». Ammo talabalarning kupchiligi ukuv faoliyatini boshkarishning umumlashgan usullarini ta`riflash, anglash, faoliyatning xarakatlarini kanday tartibda amalga oshirishni tasavvur kilishdan ancha yiroklidir. Xatto ayrim xato

www.arxiv.uz fikrlar xam uchraydi, rejalashtirish, konspektlashtirish, ta`limiy usullardan foydalanishga kuyiladigan umumiy talabalarni anik kursatib berishda kiynaladilar, muammo doirasidan chetlashadilar va x. Uchraydigan shu kiyinchiliklarni moxiyati vashakliga kura kuyidagi uch guruxga ajratish: 1.Bilishdagi kiyinchiliklar: ukuv materiallarining mazmun va kulani jixatdan keskin farklanishi, ukitishning tkrli shakl va usullari (ma`ruza, seminar, kollokvium, sinov, maxsus kurs va boshkalar), seminar va ma`ruza materiallarining murakkabligi, ular uchun material olish manbalari xilma–xilligi, mustakil bilim olish malakalari yetishmasligi va boshkalar. 2. Ijtimoiy–psixologik kiyinchiliklar: atrof muxit va xayot sharoitining uzgarishi; xayot va faoliyatning barcha jabxalarida mustakillikka utilishi, irodaviy zur berish, kobiliyat, akliy imkoniyatlar buyicha kat`yyatsizlik – masalan, sessiyalarda, ukishdan xaydalishdan chuchish, kurkish, xavfsirashning paydo bulishi. 3. Kasbiy kiyinchiliklar: Oliy maktab shart-sharoitlariga moslashish jarayonini notugri tasavvur kilish, mutaxassislik – ixtisoslik amaliyotidan unumli foydanaolmaslik, nazariy buyumlar bilan amaliyotning ajralib kolganligi, talabalarning professiogrammadan xabarsizligi yoki professiogramma talablariga javob beradigan kasbiy fazilatlarga ega emasligi. Oliy maktab muxitiga moslashishda talabalarning uziga xos tipologik va yosh xususiyatlari, akliy imkoniyatlari, akl – zakovati, axlokiy fazilatlari ma`lum darajada rol uynaydi. Kiyinchilikning asosiy sabablari talabalar ukuv faoliyatining tugri usullarini bilmasligi, akliy mexnatda kuch va imkoniyatlarni bir tekis taksimlay olmasligidan iborat bulib, bular akliy zurikishning negizi xisoblanadi. Talabalarda vujudga kelgan akliy zurikish tasodifiy psixologik xodisa emas, uning zamirida shaxsiy ukuv faoliyatini okilona boshkarish ukuvining zaifligi yotadi. Oliy ukuv yurti talabalari kupinchaukuv materiallarini uzlashtirishda bu faoliyatni tasodifiy boshkarishga xarakat kiladilar. Bunda muayyan materiallar

www.arxiv.uz mantikiy xarakat bilan eslab kolinsa, kolganlari mutlako dikkatdan uzoklashtiriladi. Natijada ular ma`ruzaning bir kismini tinglaydilar, uning moxiyatini bazur anglaydilar, uni konspektlashtirishga ulgurmaydilar. Ukuv yili mobaynida ana shu xolning davom etishi imtixon sessiyalarini talaba uchun kattik sinovga aylantiradi. Shunga kura oliy ukuv yuritning asosiy vazifalaridan biri talabani ukuv materialining asosiy manbalari bilan ishlashga urgatishdan,uning mustakil bilish faoliyatini tashkil kilishdan, uni uzini boshkarish usullari bilan tanishtirishdan iboratdir. Talabalar oldiga ukuv faoliyatining tarkibiy kismlari bilan boglik muayyan koidalariga rioya kilib xal etiladigan masalalar kuriladi: 1) Kanday yul bilan auditoriyada tugri ukish va ukitish mumkin? 2) Kay yusinda auditoriyadan tashkari vaktlarda mustakil faoliyatning umumlashgan usullaridan foydalansa buladi? 3) Ma`ru-zada talabaning akliy faoliyati uchun optimal shart–sharoitlar kanday yaratiladi? 4) Amaliy va seminar mashgulotlariga tayyorgar-lik darajasini aniklash va ifodalash mumkin? 5) Talabaning imtixon va sinovlarga tayyorgarlik saviyasini aniklash imkoniyati bormi? Va xokazo. xozirgi vaktda oliy ukuv yurtlarida kullanib kelinayotgan ma`ruzalarni shartli besh turga ajratish mumkin: axborot beruvchi, yunaltiruvchi, ragbatlantiruvchi, metodik-uslubiy, rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi. Ma`ruzalar sifatini baxolashda kuyidagilar xisobga olinishi kerak: 1. Ma`ruzaning mazmuni – goyaviy–siyosiy yunalishi, ilmiyligi, nazariyani amaliyot bilan boglikligi, empirik materiallar kulami, bayoni. 2. Talabani uylashga yetaklovchi materillar borligi, muammoli bayon kilinishi va boshkalar. 3. Ma`ruzaning asosliligi. 4. Ma`ruzaning mutaxassislik va kasbiy tayyorgarlikka mosligi. 5. Ma`ruza tizimliligi. 6. Ma`ruza ukish usuli – kursatmali, jonli, mantikiy urgu va xokazo. 7. Ukituvchining talabaga munosabati – e`tibori, talabchanligi va xokazo. 8. Auditoriya bilan aloka urnata olishi. 9. Talabalar davomati.

www.arxiv.uz 10. Ma`ruzani konspektlashtirilishi. 11. Notiklik faoliyati va uni boshkarish – erkin, tezisga asosan yoki konspektdan ukiydi. 12. Maksadga erishish – ma`ruzani yakunlash, savol – javob va xokazo. Oliy ukuv yurti talabalarining ilm olishga intilishi, ishtiyoki kup jixatdan ma`ruza va seminar mashgulotlarini kim va kanday olib borishiga, bular urtasidagi mantikiy va tashkiliy boglanishlar mavjudligiga xam boglik. Tajribada talabalarning seminar mashgulotlaridagi faoliyatini kuyidagi mezonlar asosida baxolanadi: 1. Talabaning seminarga chikishining muayyan maksadga yunalgani; 2. Talaba ma`ruzasining rejasi: rejalashtirish, masalani birlamchi va ikkilamchi alomatlarga ajratishi, bibliografiyani tugri tuzilishi va xokazo. 3. Talabaning xulki: urinli baxslashuvi, tugri javobi, materialni chukur taxlil kilishi, dalilni kayta bayon etishi, uz nuktai-nazari mavjudligi, ixcham va lunda taxlil; ma`ruzaning zerikarligi, bushligi. 4. Uzaro aloka: talabaning kursdoshlariga tankidiy, samimiy, e`tirozli munosabati, tez mulokotga kirishish imkoniyatlari. 5. Talabaning mashgulotni ishonch bilan, mutaxassislarcha yakunlashi, tengdoshlari bilimini boyitishi yoki aksincha; Ma`ruza va seminar mashgulotlari samaradorligini oshirish uchun kuyidagi psixologik xolatlarga e`tibor berish lozim: 1. Matn va birlamchi manbalar buyicha muxim va nomuxim belgi xamda alomatlarni ajratish yoki mavxumlashtirish; 2. Uzlashtirilayotgan ukuv materiallarini uz vaktida taxlil kilib borish va umumlashtirish. 3. Talaba ukuv materialini idrok kilishi uchun akliy faoliyatning barcha jabxalari buyicha yul-yuriklar berish. 4. Ukituvchi nutkidan xayolan ilgarilab ketib, uning yakunlovchi fikrini oldindan faxmlay bilish va boshkalar.

www.arxiv.uz Shunday kilib, oliy maktabda ma`ruza va seminar mashgulotlarini olib borilishi, ukituvchining bunga munosabati, usuli talabalarning uz ustlarida ishlashlariga, uziga talabchanlikni oshirishda katta axamiyatga egadir. Yukorida aytkanimizday, ukituvchi va talaba xamkorligi ta`lim samaradorligining muxim omilidir. Oliy maktabda xamkorlikdagi faoliyatning shakllanishi, uning ijtimoiy -psixologik jixatini tashkil kilish, xar kanday faoliyatni, shu jumladan, ukuv faoliyatini tashkil kiluvchi tarkibiy kismlarni urganish sunggi un yil ichida amalga oshirila boshladi. B. F. Lomov faoliyatini taxlil etishning umumiy psixologiyada kabul kilingan sxemasini kurib chikib, bu faoliyatni bajaruvchi shaxsning boshka shaxslar bilan xamkorligi, boshkacha kurilishi zarurligini ta`kidlab utadi. Yakka shaxs faoliyatining psixologik taxlili faoliyat subyektining boshka odamlar bilan alokasini mavxumlashtiradi. Lekin bu mavxumlashtirish nixoyatda muxim-ligidan kat`iy–nazar, urganilayotgan xodisalarni bir tomonlama yoritish imkoniyatini beradi. Ukituvchi va talabaning xamkorlikdagi faoliyatiga doir tadkikotlarda, asosiy e`tibor uzaro munosabatning rivojlanishini urganishga karatilgan, ukitishni guruxli tashkil kilish jarayoni bayon kilingan. A. V. Petrovskiy jamoadagi shaxslararo munosabatlar faoliyatdan kelib chikishini urganib, ta`lim jarayonida ukituvchining talabalar bilan xamkorligini tashkil kilib fakat ularning mulokotga extiyojini kondirish vositasigina emas, balki ukuv materialini uzlashtirishning xam vositasi ekanligini tasdiklagan edi. Bu muammoga boshkacharok yondoshgan A.A.Bodalev ukituvchi va talaba munosabati ularning samarali, xamkorligini vujudga keltirish uchun kulaylik yaratishi zarur deb xisoblaydi. Xamkorlikdagi maxsuldor faoliyatni psixologik jixatdan urganishni V. Y. Lyaudis boshchiligidagi psixologlar guruxi amalga oshirdi. Ushbu nazariyaga binoan, ukuv faoliyatining shakllanishi fan asoslarini uzlashtirishning negizi emas, balki shaxsning ijtimoiy-madaniy kadriyatlarini egallash jarayonidir. Bunga asosan

www.arxiv.uz talabaning «yakin kamolot zonasi»nigina emas, «perspektiv rivojlanish zonasi»ni xam loyixalash mumkin. Xamkorlikdagi ukuv faoliyatining maksadi uzlashtirila-digan faoliyat va birgalikdagi xarakatlar, munosabat va mulokotning boshkarish mexanizmini yaratishdir. Xamkorlikdagi faoliyatning maxsuli–talabalar mustakil xolda ilgari surgan yangi goyalar va uzlashtirilayotgan faoliyatning moxiyatiga boglik maksadlar va sheriklikdagi shaxs pozitsiyasini boshkarish istaklarining yuzaga kelishidir. xozirgi psixologiyada xamkorlikning yettita shakli mavjud, ular kuyidagilardan iborat: 1) faoliyatga kirish; 2) mustakil xarakatlar(ukituvchi va talaba uzicha); 3) ukituvchi xarakatni boshlab beradi va bunga talabani jalb kiladi; 4) taklid xarakatlari; 5) madad xarakatlari(ukituvchi oralik maslaxatlarni berib boradi); 6) Uz-uzini boshkarish xarakatlari (ukituvchi maksadni belgilab beradi va oxirgi natijani baxolashda katnashadi); 7) uzini–uzi kuzgatuvchi va uyushtiruvchi xarakatlar. MV: Ta`limiy xamkorlik shakllarini sharxlang. Oliy maktab psixologiyasida talaba shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini tekshirish, ukituvchi va talaba xamkorlikdagi va aloxida faoliyatlarini tekshirish, talaba shaxsi psixologik xususiyatlarining kupgina tomonlarini tekshirish, diagnostika kilish buyicha bir muncha tajriba xam tuplangan. Bularni kasb ta`limi psixologiyasi buyicha tashkil etiladigan amaliy seminar mashgulotlarida sinab kurish mumkin. Buning uchun E. Goziyevning «Psixologiya» kitobidagi 188-195 betlarda berilgan test sinovi usullaridan, YE. I. Rogovning «Nastolnaya kniga prakticheskogo psixologa» kitobi birinchi tomining 274-286 betlardagi, 310-327 betlardagi test sinovlari surovnomalaridan foydalanish mumkin. Subyektning odam zotiga mansubligi individ tushunchasida ifoda kilinadi. Individ sifatida dunyoga kelgan kishi aloxida sotsial fazilat kashf etadi, shaxs bulib

www.arxiv.uz yetishadi. Psixologiyada individning amaliy faoliyat va munosabatlar jarayonida xosil kilinadigan xamda ijtimoiy munosabatlarning individga ta`sir utkazish darajasi va sifatini belgilaydigan fazilatlar majmuasi xam shaxs tushunchasida ifodalanadi. Shaxsning uzi nima? Eng avvalo, biz shaxs individining fazilati ekanini tan oladigan bulsak, bu bilan biz individ va shaxsning birligini tasdiklagan va ayni paytda bu tushunchalarning bir biriga uxshash ekanligini inkor etgan bulamiz. «Shaxs » va «Individ » tushunchalarining uxshashligini yetakchi psixologlar B.G. Ananyev, A.N. Leontyev, B.F. Lomov, S.L. Rubinshteyn va boshkalar inkor etishadi. «Individ» va «Shaxs» tushunchalarining uxshashligi emas, balki birligi xakidagi fikr kuyidagi urtaga kuyilishi mumkin bulgan savolga javob berishini takozo kiladi. Shaxs deb xisoblanmaydigan individning mavjud bulishi yoki aksincha individning konkret soxibi sifatida undan tashkarida va usiz mavjud bulishi faktni kursatilishi mumkinmi? Taxminiy tarzda fikr yuritilgan takdirda unisi xam, bunisi xam bulishi mumkin. «Individ» va «Shaxs» tushunchalarining bir-biriga mos kelmasligi va ayni uxshash xam emasligi faktidan shu narsa ayon buladiki, shaxs tushunchasi birgalikdagi faoliyatning xar bir ishtirokchisi uchun ushbu faoliyatning mazmuni, kadryatlari va moxiyati orkali namoyon buladigan shaxsla aro barkaror boglanishlar tizimidagina anglanilishi mumkin. Tashkaridan shunchaki karaganda bu subyekt – subyekt munosabatda kurinadi, chukurok yendoshadigan bklsak, bevosita subyekt alokasi shunchaki uzida mavjud bulishidan kura kuprok allakanday obyektlar (moddiy yeki xayeliy) obyektlar vositasida namoyen bulishi aniklanadi. Bu individning munosabati faoliyat obyekti (subyekt – obyekt – subyekt) orkali namoyon buladi demakdir. MS: Shaxsning uz-uzini anglashi deganda nimani tushinasiz?

www.arxiv.uz Aytilganlarning xammasi shaxsni faoliyatda va munosabatda tarkib topadigan individlararo (subyekt–obyekt–subyektlararo va subyekt–subyekt– obyektlararo) munosabatlarning nisbatan barkaror tizimi subyekti sifatida anglab yetish imkonini beradi. Muayyan sotsial birlik uchun yetakchi faoliyatga kuprok darajada «jalb kilingan» individual fazilatlargina shaxsning xususan uziga xos fazilatlari sifatida yuzaga chikadi. Misol uchun epchillik va kat`iylik uspirinning individualligi belgilari bulgani xolda, jumladan u sportda tuman birinchiligida da`vogar komandaga kushilmaguncha yoki uzok joylarga turistik sayoxat paytida u tezokar va muzdek daryodan kechib utishni ta`minlashvazifasini uz zimmasiga olmagunga kadar uning shaxsini ta`riflaydigan belgi sifatida yuzaga chikmay keldi.Aynan shu sababli xam pedagog uchun axamiyatli bulgan ukuvchiga individual yondashishini amalga oshirish vazifasini amalga oshirib kursatish kerak. Bu esa ukuvchining differensial-psixologik xususiyatlari (xotirasi, dikkati, temperamenti, u yoki bu kobtliyatlarining rivojlanganligi va x.k.) ni xisobga olishni, ya`ni ukuvchining uz tengdoshlaridan nimasi bilan fark kilishi va shu munosabati bilan tarbiyaviy ishni kanday tashkil etish kerakligini aniklashni takozo kiladi. Shaxsning tafakkur, xotira, iroda singari perseptiv xususiyatlaridan tashkari uning jamoadagi urni, jamoaning unga munosabati, baxosi singarilar kuprok shaxs sifatlar deb yuritiladi. Bu sifatlar xar doim pedagogning dikkat markazida turmogi kerak. Bu singari takrorlanmas sifatlar shaxsning individualligini belgilaydi. Psixologiyada individuallikning kupgina xislatlari– moslashuchanlik, tajovuzkorlik, moyillik, tashvishlanish singarila aniklangan. Inson shaxsining tuzilishi individuallikningtuzilishiga karaganda keng ekanligi shubxasizdir. Shu boisdan bunga birinchi navbatda uning individualligi kursatadigan va fakat extirosda, ichki kiyofada, kobiliyatlarda va xakozolarda ancha keng ifodalanadigan fazilatlari va umumiy tuzilishgina emas, balki shaxsning rivojlanish darajasi xar xil bulgan guruxlarda, ana shu gurux uchun yetakchi xisoblangan faoliyat orkali ifodalanadigan individlararo munosabatlarda uzini nomoyon etishini xam kushish shart. Individual–tipik xususiyat shaxs

www.arxiv.uz yashayotgan va shakllanayotgan birlikning rivojlanishiga va individlararo munosabatlarning bilvosita ifodasi xisoblanganfaoliyatning xarakteri, kadryatlari vamaksadlariga boglik tarzda jiddiy ravishda turli xil kurinishda nomoyon buladi. Individ rivojlanishining tabiiy shart–sharoitlari, uning jismoniy tuzilishi, nerv va ichk sekretsiya bezlari tizimi, jismoniy tuzilishidagi afzalliklari va nuksonlari uning individual– psixologik fazilatlari shakllanishiga jiddiy ta`sir kursatadi. Lekin bialogik xususiyat kishi shaxsning tarkibiga singib, ijtimoiy omilga aylanib koladi va keyinchalik ijtimoiy shaklda (psixologik jixatdan) mavjud buladi. Jumladan, miya patologiyasiindividda uning tuzilishida, uning bialogik jixatlari bilan boglik, lekin shaxsiy belgilari xisolanmishindividual psixologik jixatlarni keltirib chikaradi. Ular ijtimoy sabablarga (deter minatsiyaga) kura shaxsning konkret fazilatlariga aylanib kolishi xam mumkin, kolmasligi xam. Shaxs sifatlarida uning tuzilishi, yunalishi, faolligi farklanadi. Tabiiy (anatomik, fizialogik) va ijtimoiy xislatlar ma`lum birlikni tashkil etadi, bu shaxs tuzilishining birinchi kichik metaindivid tuzilishidir. Ikkinchi meta individ tuzilishi tana a`zolaridan tashkaridagi «bushlikka» boglik- «eksttraindivi» tuzilishi,yana biri interoindivid tuzilishdir. Shunday kilib, shaxs tuzilishining uch tarkibiy kismi mavjud: 1. Shaxs tuzilishiga birinchi navbatda uning individualligining tizimli tuzilishi kiradi. Shaxs tuzilishining birinchi tarkibiy kismi–uning individ ichkarisidagi (intraindivid) kichik tizimining aloxida nlmoyon bulishidir. 2. Shaxs tuzilishinig ikkinchi tarkibiy kismi – shaxsning shaxslararo bushlikdagi individlararo munosabatlarda, alokalarda mavjud bulishidir, ya`ni individning organik tarzdagi gavdasidan tashkaridagi «bushlikda», «fazoda » nomoyon bulishidir. Bu shaxs «ekstraindivid» tuzilishi debxam aytiladi. 3. Shaxs tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir kismi- metaindivid (individning ustki kurinishi ) kichik tuzilishini xam aloxida kursatish imkoniyatidir. Bunda shaxs individning organik gavdasidan tashkariga chikarilib kolmasdan, balki uning boshka individlar bilan «shu yerda va endilikda» mavjud bulgan alokalaridan xam tashkarida joylashtiriladi.

www.arxiv.uz Shunday kilib, inson shaxsining tuzilishi uchta tarkibiy kismdan, uchta kichik tizimdan gavdalanishi xamda ijtimoiyalokalar va munosabatlar subyekti sifatida mavjud bulishidir. Xar uchchala kichik tuzilish birligi shaxs obro – e`tiborida namoyon buladi. Kishining tevarak – atrofga munosabatda, birgalikdagi va ijodiy faoliyatda nomoyon buladigan ijtimoiy axamiyatga molik uzgarishlar kilishga layokati shaxsning faolligi deb tushiniladi. Bu uning goyaviy prinsipialligida, kat`iyliligida,uz nuktai nazarini ximoya kila olishida, suzi bilan ishi birligida ifodalanadigan xayotiy pozitsiyasida kurinadi. Shaxs faoliyatini va faolligini yunaltirib turadigan va mavjud vaziyatlarga nisbatan boglik bulmagan barkaror motivlar majmui shaxs yunaltirilganligi deb ataladi. Motivlar oz yo kup darajada anglagan yoki umuman anglanmagan bulishi xam mumkin. Shaxsning yunaltirilganligida anglangan motivlar asosiy rol uynaydi. Kishi faoliyatnatijasini xayolan oldindan belgilab beradigan maksadning uzigina emas, balki ushbu maksad axamiyatiga molik obyektga ruyobga chikishining realligi xam anglanilgan bulsa, bu xol shaxsning istikboli (perspektivasi) deb karaladi. Istikbolni anglash kishiga ta`bi xiralik, uz kechinmalariga karama–karshi ruxsizlik, tushkinlik xolatini keltirib chikarishi frustratsiya deb ataladai. Bu kishining maksadiga erishishi yulida real tarzda bartaraf etib bulmaydigan deb xisoblangan yoki shunday deb idrok etiladigan tusiklarga, govlarga duch kelgan xollarda yuz beradi. Frustratsiya shaxsning xulk-avtorida va uning uzini anglashida turli xil uzgarishlarga olib keladi. Shaxs yunaltirilganligi uning kizikishlarida, e`tikodi va dunyokarashida nomoyon buladi. Kizikish biron- soxada tugri muljal olishga, yangi faktlar bilan tanishishga, vokelikni ancha tula va chukur aks ettirishaga yordam beradigan motivdir. Kizikishlar bilishning doimiy kuzgatuvchi mexanizmi sifatida nomoyon buladi. Kizikishlar mazmuniga, maksadiga, mikyosi va barkarorligiga karab belgilanadi (ijobiy va salbiy bulganda xam). Kizikishlar shaxs–faoliyatini asoslashning birdan–bir emas, lekin muxim shartidir. Xulk–avtorining muxim motivlaridan biri

www.arxiv.uz e`tikoddir. E`tikod – shaxsni uz karashlariga, pritsiplariga, dunyokarashiga muofik tarzda ish kurishga da`vat etadigan motivlar tizimidir. Bu bilimlar, nuktai nazarlarning tartibga solingan va ichki uyushgan tizimini (falsafiy, estetik, axlokiy, tabiiy–ilmiy) tashkil etgan takdirda kishining dunyokarashi sifatida talkin kilinishi mumkin. Dunyokarash ijtimoiy–siyosiy tuzimga karab uzgarishi mumkin. Psixologiyada shaxsning yul–yuriklari uning u yoki bu extiyoji kondirilishiga yordam berishi mumkin bulgan faoliyatga tayyorligining, moyilligining uzi tomonidan anglanilmaydigan xolatini belgilaydi. Buni gruzin psixologi N.D. Uznadze ustanovka deb atagan. Psixologik tadkikodlar yul–yurikning tuzilishi uchta tarkibiy kismdan iboratligini kursatadi. Bular: kishining bilib olishga va idrok etishga tayyorligidan iborat bulgan kognitiv (lot codnitio bilsh) kichik tuzilishi, yul–yurik, obyektiga nisbatan xayrixoxlik yoki xush kurmaslik xolatlari kompleksidan iborat xissiy baxolash kichik tuxilishi, yul–yurik obyektiga nisbatan irodaviy kuch–gayratni safarbar etishga shay turishdan iborat bulgan xulk- avtor kichik tuzilishidir. Kishi uz moxiyatiga kura ijtimoiy xisoblangan munosabatlar tizimiga kirgan, odamlar bilan uzaro birgalikda xarakat kilgan va munosabatda bulgan xolda uzini atrof muxitdan aloxida ajratib kursatadi, uzining jismoniy va psixik xolati, xarakatlari va jarayonlarining subyekti sifatida eks etadi, uzi uchun (boshkalarga) karshi turgan va ayni chogda ular bilan boglik bulgan «Men» sifatida nomoyon buladi. Bolalarda «Men» siymosi juda erta tarkib topa boshlaydi. 2–3 yoshli bolalardayok «Men» siymosi yakkol kurinadi – «Seniki emas–meniki», «Men uzim kelaman», «Menga besh» va x. (I. S. Kon) Nixoyat, uspirinlik va yoshlik davrida ijtimoiy xayotga va mexnat faoliyatiga faol kushilib keti natijasida uziga ijtimoiy–axlokiy jixatdan baxo berishning kengaytirilgan tizimi shakllana boshlaydi, uzini anglab yetishi tugallanadi va «Men» ning siymosi asosan tarkib topadi. Uspirinlik va yoshlik yillarida uzini tarbiyalashga, uzining xayotidagi urnini va tevarak–atrofidagilar bilan munosabatlar subyekti sifatida uzini anglab yetishga intilish kuchayadi. Uzining anglashning yuzaga chika boshlashi ana shu

www.arxiv.uz bilan boglikdir. Katta yoshdagi ukuvchilarda–talabalarda uz xususiy «Men» siymosi kat`iy shakllanadi. «Men» siymosi–individning uzi xakidagi nisbatan barkaror, ozmi–kupmi darajada anglanilmagan, betakror deb xis kilinadigan tasavvurlar tizimidirki, individ boshkalar bilan uzaro birgalikda xarakat kilishda ana shunga asoslanadi. Xar kanday yul–yurik kabi «Men» siymosi xam uchta komponentni uz ichiga oladi: Birinchisi–kognitiv tarkibiy kism: ikkinchisi xissiy–baxolash tarkidi kism, uchinchisi–xulk–avtor- irodaviy tarkibiy kism. Seni tushinishlari uchun intilish, urtoklarining va ukituvchilarning xayrixoxligini, xurmatini kozonish, uz mavkeingni kuchaytirish yoki sezilmasdan kolish istagi, baxo berish va tankid kilishdan tiyilish, uzining kamchiliklarini berkitish va x. «Men» ning siymosi–ijtimoiy munosabatlarning xam sharti–sharoiti va xam okibatidir. Psixologlar kishida amalda dirgina «men» siymosini emas, balki navbatma–navbat gox uzini anglashni, gox muayyan vaziyatda uzining axamiyatini yukotadigan uzaro birgalikdagi xarakatni kuyadigan va bir–birining urnini egallabturadigan kuplab «men siymolari» bulishni kayd etishadi. «Men» siymosi xosilbulishining yana bir kurinishi «xayoliy» «men» dan iboratdir. Agar iloji bulsa orzu kilingan darajaga yetish, umuman uzining tasavvur kilganidek bulib kolish istagida ekanligini aytib kuyish kerak. «Men » ning bu xildagi siymosi ayniksa uspirinlik davrida katta axamiyatga ega. Uziga-uzi baxo berish – shaxsnin uzi tomonidan uziga, uz imkoniyatlariga, boshka odamlar orasida fazilatlariga va uz urniga baxo berilishidir. Bu shaxsning uzini anglab yetishining psixologiyada ancha muxim va eng kup urganilgan jixati xisoblanadi. Uziga uzi baxo berish orkali shaxsning xulk- atvori tugrilanib, tartibga solib turiladi. MS: Shaxs uziga uzi baxo berishni kay tarzda amalga oshiradi? Kishi uzi xakida ba`zi narsalarni allakachon bilgani xolda boshka kishiga razm solib boradi, uzini u bilan solishtirib kuradi, u xam uning shaxsiy

www.arxiv.uz fazilatlariga, xatti–xarakatlariga, faolligiga nisbatan befark kola olmaydi, ana shularning xammasi shaxning uziga uzi baxo berishiga kiradi va uning psixologik xolatini belgilaydi. Boshkacha aytganda, shaxsda xamisha referent gurux (real yoki xayoliy) bulib, u bilan xisoblashgan xolda ish kuradi, undan uziga kadriyatli muljallar oladi. Agar shaxs uz xatti–xarakatlarini referent guruxning nuktai-nazari va kadriyatli uljallari bilan doimo takkoslab borishi shu kadar anik ravshan bulsa, u xolda kishi uzida bor bulgan fazilatlarni, uning uchun biror bir kiymatga va axamiyatga ega bulgan narsalar bilan takkoslab kurish muximdir. Psixologiyada kishining uziga uzi beradiga baxoni, uning mikdoriy va sifat ta`rifini aniklashning bir kator eksperimental metodari mavjud. (Uz-uzini tekshirish testlari, uz-uzini kuzatish, kundalik yuritish va xokazo). Uziga uzi tomonidan bexad yukori va bexad past baxo berilishi mumkin. Xar ikki xolda xam kishining jamoadagi urniga u yoki bu darajada ta`sir etishi mumkin. Uziga uzi tomonidan yuksak baxo berilishi kishini xech kanday asos bulmaganda xam uzining baxosini oshirib yuboradigan, kibr-xavo kilib kuyadi, natijada tevarak-atrofidagilar tomonidan uning davolari rad etilib, karshilik kursatilishiga duch keladi, jaxli chikadi, xadiksiraydigan, xar narsadan gumonsiraydigan, yoxud ataylab takabburlik kiladigan, tajovuzkor bulib koladi va okibat natijada tegishli darajadagi shaxslararo alokalarni yukotib, uzi bilan uzi ovora bulib kolishi mumkin. Uziga xaddan ziyod past baxo berish norasolik deb atalmish xislatlar kompleksining, uziga kat`iyan ishonchsizlikning, uzini uzi koyishning va kurkuvning kuchayishidan darak berishi mumkin. Gurux va jamoalarda odamlarning bir-birlariga ta`siri turli vositalarda amalga oshiriladi. Eng muximi – mulokotdir. Nutk va imo-ishora orkali bir- birlarini ma`kullashlari yoki karshilik kursatishlari, kuchlarni birlashtirish yoki e`tiroz bildirish mumkin.

www.arxiv.uz Shaxsning ilk bor kuyilgan baxoga kaytish faktini aniklash bilan biz shaxsning yangi guruxga kirish darajasini, shu bilan birga uning guruxdagi kayfiyati, xususiyatini xam aniklay olamiz. Masalan, shaxsning uziga-uzi beradigan baxoning bir muncha oshirilib yuborilishi kutilgan baxo kursatkichlarining kamayishi bilan boglangan buladi. Uziga uzi bergan baxoning va tevarak-atrofdagilarning unga nisbatan amalda mavjud munosabatlarining bir- biriga mos kelmasligiga ishonch xosil kilgan individ ularning baxolari yuksak bulishiga ortik umid kilmaydi. Bundan tashkari, shaxs tevarak-atrofdagilarga beradigan baxoning oshirib yuborilishi boshkalar tomonidan berladigan real baxoning, ya`ni shaxsga gurux tomonidan beriladigan baxoning oshib ketishiga olib borishi aniklanadi. Shaxs tomonidan guruxga beriladigan baxoning yukori bulishi individning xakikatdan xam tez kovushib keta olishiga, guruxning tashvishlari bilan yashashiga, uning kadriyatlarini asray olishiga asos buladi. Uz navbatida jamoa xam buni shaxsga nisbatan ortigi bilan yuksak baxo tarzida kaytaradi. Uchta kursatkich – uziga uzi baxo berish, kutilgan baxo, guruxning shaxs tomonidan baxolanishi – shaxsning tuzilishiga kiradi va kishi buni xoxlaydimi- yukmi, bundan kat`iy–nazar, u uzining guruxdagi kayfiyatini, uzi erishgan natijalarning muvaffakiyatli yoki muvaffakiyatsiz ekanligini. Uziga va tevarak- atrofdagilarga nisbatan nuktai–nazarlarini belgilaydigan subyek-tiv vositalarni xisobga olishga obyektiv ravishda majburdir. Uziga–uzi baxo berish shaxsning shaxsning intilishlari darajasi bilan chambarchas boglikdir. Intilishlarning darajasi shaxs uziga uzi beradigan beradigan baxoning individ uz oldiga kuyadigan maksadlarning kiyinchiliklari darajasida namoyon buladigan kutilgan darajasi kiyinchiliklari darajasi («Men» siymolarining darajasi)dir. MV: «General bulishni orzu kilmagan soldat-soldat emas!» iborasini sharxlang.

www.arxiv.uz Kishi navbatdagi xarakatning kiyinchilik darajasini bemalol tanlash imkonyatiga ega bulgan paytda uziga uzi beradigan baxoni oshirib yuborishga intilish ikkita tendensiya urtasida mojaro kelib chikishiga sabab buladi: bir tomondan eng kup nutkka erishish uchun intilishni kuchaytirib yuborishga xarakat kilinsa, ikkinchidan muvaffakiyatsizlikka uchramaslik uchun intilishlarni kamaytirishga xarakat kilinadi. Intilishlar darajasining shakllanishi fakat nutkka erishilishi yoki muvaffakiyatsizlikka uchrash muiknligini oldindan sezish bilan emas, eng avvalo akl-idrok bilan, ba`zan esa utmishdagi yutuklar va muvaffakiyatsizliklarni oz bulsa-da anglanilgan tarzda xisobga olish va baxolash bilan belgilanadi. Chet ellarda utkazilgan tajribalardan biri sinaluvchilar orasida xavf–xatar bulgan takdirda muvaffakiyat kozonish emas, balki muvaffakiyatsizlikka uchramaslik uchun kuprok intiladigan shaxslarning borligini kursatdi. Agar ularga keyinchalik darajasi xar xil bulgan vazifalardan birini tanlash suralsa, ular yo eng yengil vazifani yoki eng kiyin vazifani tanlaydilar. Shaxsning intilishlari darajasini fakat ularning ta`sirchanligi jixatidan emas, balki ularning mazmuni yuzasidan, jamoaning maksadlari va vazifalari bilan alokadorligi yuzasidan olib borilgan tadkikotlar kishi xulk–atvori motivlarini yaxshirok anglab yetish va shaxsda eng yaxshi fazilatlarni shakllantirishga karatilgan ta`sir utkazish imkoniyatini beradi. Bir xil xollarda pedagog uchun shaxsning intilishlari darajasini oshirish vazifasi juda muxim bulib chikadi; agar ukuvchi uziga va uz imkoniyatlariga unchalik yukori baxo bermaydigan bulsa, bu muayyan darajada ziyon kurilishiga, muvaffakiyatga erishishga ishonchning tamomila yukolishiga olib boradi. Ketma-ket muaffakiyatsizliklar xafsalasi pir bulishiga xam olib kelishi mumkin. Intilish darajasini oshirish yullari turlicha bulib, ukuvchining individualligiga, frustratsiya xususiyatiga, pedagogning real imkoniyatlariga va xokazolarga boglikdir. Bu urinda ukituvchi va sinf jamoasi tomonidan kursatiladigan bevosita yordam xam, shaxs istikbolini yaratishning turli xil usullari xam ish beradi.

www.arxiv.uz Shaxsning uzini anglashi, uziga uzi baxo berish mexanizmini kullagan xolda xususiy intilishlari va real yutuklari urtasidagi uzaro nisbatlarni anik kayd etadi. Amerikalik psixolog U. Djems uzining psixologik nazariyasida insonga nisbatan amerikacha utilitar munosabatga (utilitar-manfaatparastlik, xar bir narsadan foyda olishga intilish) xos pragmatik karashlarga xos, XX asr boshlaridayok shaxs va uning «Men» siymosining eng muxim tarkibiy kismi uzini xurmat kilishi xakikatdan xam erishgan yutuklarining kishi da`vogarlik kilgan, muljallangan narsalarga muonsabati bilan belgilanishi xakida umuman tugri fikr bildirgan edi. U shaxsning «Men» siymosini ifodalaydigan formula yaratdi: formuladagi kasr surati individning real muvaffakiyatlarini, maxraji esa uning intilishlarini ifoda etadi: muvaffakiyati uzini xurmat kilishi k --------------------- intilishlari Ma`lumki, surati oshib, maxraji kamayganda kasr kattalashadi. Shu sababli kishi uzini xurmat kilishini saklab kolishi uchun bir xil xollarda eng kup kuch va gayrat sarflashi va uzini xurmat kilishni saklab kolishi shart bulib, bu kupincha murakkab vazifa xisoblansa, boshka bir yuli intilishlarning darajasini pasaytirishdan iboratki, bunda xatto juda xam kamtarona muvaffakiyatlarga erishganda xam uzi xurmat kilish xissi yukolmaydi. Kishi uz faoliyatida kiyinchiliklar

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Буюк максад сари оғишмайлик» Тошкент-1993 2. Каримов И. А. «халоллик ва фидоийлик-фаолиятимизнинг асосий меъзони бўлсин» Тошкент-1994 3. Каримов И. А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмокда». Тошкент-1999 4. Ўзбекистон Республикасининг таълим тўғрисидаги конуни. 1997 йил 29 август 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Kollеj o`qituvchi shaxsining psixologik xususiyatlari

Shaxsning ijtimoiy - psixologik xarakteristikasi

Shaxsning individual-psixologik xususiyatlari

Shaxsning individual-psixologik xususiyatlari

Psixologiyada shaxs va jamiyat muammolari