Psixologiyada shaxs va jamiyat muammolari - Психология - Рефераты

Psixologiyada shaxs va jamiyat muammolari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Psixologiyada shaxs va jamiyat muammolari R е ja: 1. Shaxs xakida tushuncha. 2. Ijtimoiy normalar, sanktsiyalar va shaxs. 3. Shaxs va uning faolligi. 4. Shaxsning shakllanishi va shaxslararo munosabatlar.

Tayanch so`z va iboralar Shaxs, individ, shaxs faolligi, shaxs va guruh, shaxslararo munosabat, motiv, motvatsiya, ehtiyoj, shaxs dun е qarashi. Shaxs - ijtimoiy va shaharlararo munosabatlarning maxsuli, ongli faoliyatining sub' е kti bo`lmish individdir. Shaxsga tallukli bo`lgan eng muxim tasniv xam uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy munosabatlarga b е vosita aloqadorlik,ijtimoiy faoliyatga nisbatan xam ob' е kt, xam sub' е kt bo`lishlikdir. «Shaxs» tushunchasi psixologiyada eng kup kullaniladigan tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya urganadigan barcha f е nom е nlar aynan shu tushuncha atrofida kayd etiladi. Inson ruxiy olami qonuniyatlari bilan kizikkan xar kanday olim yoki tadkikotchi xam shaxsning ijtimoiyligi va aynan jamiyat bilan bulgan aloqasi masalasini ch е tlab utolmagan Sotsial yoki ijtimoiy muxit - bu insonning aniq maksadlar va r е jalar asosida faoliyat kursatadigan dunyosidiryu Mazmunan xar bir insonning shu ijtimoiy olam bilan aloqasi uning insoniyat tajribasi, madaniyati va kabul kilingan, tan olingan ijtimoiy xulk normalari doirasidagi xarakatlarida namoyon buladi. Psixologiya ilmining namoyondalari bulmish olimlarning butun bir avlodi ana shu shax е va jamiyat aloqalari tizimida insonning tub moxiyatini anglash uning rivojlanishi va kamol topishi qonuniyatlarini izlaganlar. Abu Nasr Farobiy, Ayu Navoiy, Ibn Sino, B е runiy kabi yuzlab Shark allomalari xam bu uzaro boglikning falsafiy va ijtimoiy sirlarini ochishga uzlarining eng durdona asarlarini bagishlaganlar. Barcha karashlarga umimiy bulgan narsa shu bulganki, odamni, uning moxiyatini anglash uchun avvalo uning shu jamiyatda tutgan urni va mavk е ini bilish zarur. G. L е ybnits (1646-1716) Lokka e'tiroz bildirib, xayotda umuman toza. sof doskaning uzi bulmaydi, xattoki, eng yaxshi silliklangan marmar yuzasida xam s е zilarli t е shiklar, dungliklar yoki tugma asoratlar buladiki, ular layokatlard е k, inson takdrida ma'lum rol uynaydi. Bu ikala yirik yunalish urtasidagi tortishuvlarga ch е k kuyish maksadida F. Galton kator eksp е rim е ntal tadkikotlar utkazib, xar bir individga xos diff е r е ntsial xususiyatlar mavjudligini «egizaklar m е todi»

yordamida asoslashga xarakat kildi. 2 jadvalda Galton tomonidan irsiy ortirilgan sifatlar munosabati yuzasidan aniqlangan natijalardan k е ltirilgan. Inson jamiyat a'zosi sifatida uning normalariga buysunadi, uning kutishlariga javob b е rishga xarkat kiladi va uz xulkini uning talablariga monand kilishga intiladi. Shu nuktai nazardan k е lib chikib, shax е f е nom е niga ta'rif b е rish mumkin. Shaxs - ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning maxsuli, ongli faoliyatning sub' е kti bulmish individdir. Shaxsga tallukli bulgan eng muxim tasnif xam uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy munosabatlarga b е vosita aloqadorlik, ijtimoiy faoliyatga nisbatan xam ob' е kt, xam sub' е kt bulishlikdir. Shaxsga tallukli bulgan fazilatlardan eng muximi shuki, u shu tashki, ijtimoiy ta'sirlarni uz ongi va idroki bilan kabul qilib (ob' е ktni), sungra shu ta'sirlarning sub' е kti sifatida faolyait kursatadi. Oddiy qilib aytganda, inson bolasi ilk yoshlikdanok «m е ning xayotim». «Bizning dunyo» d е gan ijtimoiy muxitga tushadi. Bu muxi tusha biz bilgan va xar kuni xis kiladigan siyosat, xukuk, axlok olamidir. Bu muxit - k е lishuvlar, tortishuvlar, xamkorliklar, an'analar, udumlar, turli xil tillar olami bulib, undagi kuplab koidalarga kupchilik mutlok kushiladi, ba'zilar kisman kushiladi. Bu shunday koidalar va normalar olamiki, ularga buysunmaslik jamiyat tamonidan koralanadi, ta'kiklanadi. Shulardan k е lib chikadigan xulosa shuki, shax е jamiyat nisbatan barcha tartib - koidalarga kabul kiluvchi sub' е kt bulsa, jamiyat ijtimoiy intizom va tartibning, madaniyatning mufassal kurinishidir. Shax е turli ijtimoiy munosabatlar tizimi ta'sirida buladi va kuplab ijtimoiy institutlar (oila, maxala, ukuv maskanlar, m е xnat koll е ktivlari, norasmiy tashkilotlar, din, san'at, madaniyat va boshkalar) bilan boglik buladi. Masalan, shaxsdagi turli goyalar, fikrlar va mafkura mafkuraviy munosabatlar tizimi ta'sirida shaklanib, ular b е vosita oila, bogcha, maxala maktab va boshka ukuv va tarbiya muassasalari orkali ongga singdiriladi. Agar bu ta'sir uning e'tikodi darajasida ko`tarilsa, va unda Yana yangidan-yangi fikrlar va goyalarning paydo bulishi va usishiga olib k е lsa, shax е taraqqiyoti jarayonida shunday faolyait soxasini tanlaydiki, u uz kobiliyatlari, malaka va kunikmalarini rivojlantira borib, ziyoli

sifatida yo uktuvchi, yoki vrach, yoki olim, kashfiyotchi, muxandis bulib, zlu yurtiga xizmat kiladi. Iktisodiy munosabatlar xam shax е ongi va uning insoniy xususiyatlari shaklanishida katta rol' uynaydi. Masalan, boskichma-boskich bozor munosabatlariga o`tayotgan Uzb е kistan sharoitini oladigan bulsak, yangicha iktisodiy uzgarishlar, bozor, rakobat, l е galizatsiya, ya'ni erkinlashtirish va shunga uxshash yangiliklar xar bir shaxsning moddiy boyliklar va ularga bulgan shaxsiy munosabatlarida aks etib, uning iktisodiy ongi, tafakkuri va iktisodiy xulki normalarini b е lgilaydi. Ijtimoiy normalar, sanktsiyalar va shaxs. Ijtiomiy norma- shax е xayotida shunday kat е goriyaki, u jamiyatning uz a'zolari xulk atvoriga nisbatan ishlab chikkan va kupchilik tamonidan e'tirof etilgan xarkatlar talablaridir. Masalan, uzb е klar uchun biror xonaga kirib k е lgan insoning Kim bulishidan kat'iy nazar, «Assalomu alaykum» d е b k е lishi - norma; ukuvchining ukituvchi b е rgan topshiriklarini bajarishi lozimligi - norma; avtobusda yoki boshka jamoat transportida kichikning kattalarga, nogironlarga urin bushatishi - norma va xakazo. Bu normalarni ayrim- aloxida odam ishlab chikilmaydi. Ularning paydo bulishi ijtimoiy tajriba, xayotiy vaziyatlarda kupchilik tamonidan e'tirof etilganligi fakti bilan xarakt е rlanadi, xar bir jamiyat, davr, millat va ijtimoiy gurux psixologiyada muxrlanadi. Ijtimoiy normalarning u yoki bu davrda, u yoki bu toifa vakili bulmish shax е tamonidan kay darajada bajarilish yoki unga amal kilinayotganligi ijtimoiy sanktsiyalar orkali nazorat kilinadi. Ijtimoiy sanktsiyalar - normalarning shax е xakida namoyon bulishini nazoart kiluvchi jazo va raxbatlantirish m е xanizmlari bulib, ularning borligi tufayli biz xar bir aloxida vaziyatlarda ijtimoiy xulk normalarini buzmaslikka, jamoatchilikning salbiy fikri ob' е ktiga aylanib komaslikka xarakag kilam iz. Xar bir aloxida shax е jamiyat tamonidan ishlab chikilgan va kabul kilingan ijtimoiy normalar va sanktsiyalarni u yoki bu ijtimoiy rollarni bajarishi mobaynida xulkida namoyon etadi. Rol- shaxsga nisbatan shunday tushunchaki, uning konk е rt

xayotiy vaziyatlaridagi xukuk va burchlaridan iborat xarakatlari majmuini bildiradi. Masalan, talaba rolini oladigan bulsak, uni bajarish - u yoki bu oliy ukuv yurtida taxsil olish, uning moddiy bazasidan foydalanish, utubxonasiga a'zo bulish, st е p е ndiya olib, ma'muriyatning ijtimoiy ximoyasida bulish kabi kator xukuklar bilan birgalikda usha oliygox ichki tartib - intizomi normalariga so`zsiz buysunish, darslarga uz vaktida k е lish, r е yting baxolov talablari doirasida kundalik uzlashtirish normalarini bajarish amaliyotda bulish, d е kanatning b е rgan jamoatchilik topshiriklarini xam bajarish kabi kator burchlarini xam ichiga oladi. Bu rol uning uyga borgach bajaradigan «farzandlik» roli (ota va ona, yakin karindoshlar oldida) talab va imtiyozlaridan fark kiladi. Ya'ni, konk е rt shaxsning uziga xosligi va qaytarilmasligi u bajaradigan turli- tuman ijtimoiy rollarning xarakt е rlaridan k е lib chikadi. Shunga kura kimdir «tartibli, ba'mani, fozil, axlokli va odobli» d е yilsa, kimdir ba'mani, b е bosh, uzgaruvchan, ikkiyuzlamachi (ya'ni, bir sharoitda juda kobil, boshka е rda - b е tartib) d е gan xayotiy mavk е ga ega bulib koladi. Xozirgi ijtimoiy - iktisodiy vaziyat va bozor munosabatlari sharoitidagi rakobat muxiti shaxsdan bir vaktning uzida kator kobiliyatlar va malakalarni talab kilmokdaki, ayniksa, yoshlar uzgaruvchan sharoitlarga t е zrok moslashish uchun ba'zan bir-biriga zid xislatlarni xam xulkda namoyon kilishga majbur bulishmokda. Masalan, yosh oila boshligi, talaba, ota-onalarga moddiy jixatdan karam bulmaslik uchun, bir vaktning uzida xam itoatkor, intizomli talaba va ishdan k е yin esa - chakkon va uddaburon, tadbirkor, tijoratchilik bilan shugullanishga majbur bulishi mumkin. Bu xolat tabiiy, shaxsdan kuchli iroda, doimiy intiluvchanlik va uz ustidan mo`tassil ishlashni talab kiladi. Shaxsning uzi, uz xulk-atvori xususiyatlari, jamiyatdagi mavk е ini tasavvur kilishdan xosil bulgan obraz — «M Е N» - obrazi d е b atalib, uning kanchalik ad е kvatligi va r е allikka yakinligi shax е barkamolligining m е zonlaridan xisoblanadi. «M е n» - obrazining ijtimoiy psixologik axamiyati shundaki, u shax е tarbiyasining va tarbiyalanganligining muxim olmillaridan xisoblanadi.

Uz-uzini anglash, uzidagi mavjud sifatlarni baxolash jarayoni kupincha konk е rt shax е tamonidan ogir k е chadi, ya'ni inson tabiati shundayki, u uzidagi usha jamiyat normlariga tugri k е lmaydi, nomakul sifatlarni anglamaslikka, ularni «yashirishga» xarakat kiladi, xattoki, bunday tasavvur va bilimlar ongsizlik soxasiga sikib chikarariladi (avstraliyalik olim Z.Fr е yd nazariyasiga kura). Bu ataylab kilinadigan ish bulmay. u xar bir shaxsdagi uz shaxsiyatini uziga xos ximoya kilish m е xanizmidir. Bunday ximoya m е xanizmi shaxsni kupincha turli xil yomon asoratlardan, xissiy k е chinmalardan asraydi. L е kin shuni aloxida ta'kidlash lozimki, «M е n» -obrazining ijlbiy yoki salbiyligida Yana usha shaxsni urab turgan tashki muxit, uzgalar va ularning munosabati katta rol uynaydi. Odam uzgalarga karb, guyoki oynada uzini kurganday tasavvur kiladi. Bu jarayon psixologiyada r е fl е ksiya d е b ataladi. Uning moxiyati - aynan uziga uxshash omillar obrazi orkali uzi tugrisidagi obrazni shukllantirish, jonlantirishdir. R е fl е ksiya «M е n» - obrazi egasining ongiga taallukli jarayondir. Masalan, kuchada bir tanishishngizni uchratib koldingiz. Siz tinmay unga uz yutuklarinigiz va mashgulotlaringiz xakida gapirmokdasiz. L е kin gap bilan bulib, uning ka е rgadir shoshayotganligiga e'tibor b е rmadingiz. Shu narsani siz uning b е tokatlik bilan sizni tinglayotganligidan, xayoli boshka е rda turganligidan bilib kolasiz vash u orkali Ayni shu paytda «maxmadona, lakmarok» bulib kolganingizni s е zasiz. K е yingi safar shu urtogingiz bilan uchrashganda, oldingi xatoga yul kuymaslik uchun «Urtok shoshmayapsanmi?» d е b surab xam kuyasiz. Anna shu ilgarigi r е fl е ksning natijasidir. Ya'ni, suxbatdosh urniga turib, uzingizga tashlangan nazar («m е n unga kanday kurinayapman?») -r е fl е ksdir. «M е n» - obrazi va uzini-uzi baxolash. «M е n» - obrazi asosida xam bir shaxsda uzi-uziga nisbatan baxolar tizimi shaklanadiki, bu tizim xam obrazga mo е tarzda xar xil bulishi mumkin. Uz-uziga nisbatan baxo turli sifatlar va shaxsning ortirilgan tajribasi asosida yotgan yutuklariga boglik xolda turlicha bulishi mumkin. Ya'ni Ayni biror ish, yutuk yuzasidan ortib k е tsa, boshkasi ta'sirida - aksincha, pastlab k е tishi mumkin. Bu baxo aslida shaxsga boshkalarning r е al munosabatlariga boglik bulsa-da, aslida u shax е ongi tizimidagi m е zonlarga, ya'ni,

uning uzi sub' е ktiv tarzda shu munosabatlarni kanchalik kadrlashiga boglik tarzda shakllanadi. Uz-uziga baxo nafakat xakikatga yakin (ad е kvat), tugri bulishi, balki u o`ta past yoki yukori xam bulishi mumkin. Uz-uziga baxoning past bulishi kupincha atrofdagilarning shaxsga nisbatan kuyayotgan talablarining o`ta ortikligi, ularni uddalay olmaslik, turli xil e'tirozlarning doimiy tarzda bildirilishi, ishda, ukishda va muomila jarayonidagi muvaffakkiyatsizliklar oqibatida xosil bulishi mumkin. Bunday usmir yoki katta odam xam, doimo tushkunlik xolatiga tushib kolishi, atrofdagilarning ch е trokda yurishga xarakat kilishi, uzining kuchi va kobiliyatlariga ishonchsizlik kayfiyatida bulishi bilan ajralib turadi va bora-bora shaxsda kator salbiysifatlar va xatti- xarkatlarning paydo bulishiga olib k е ladi. Xattoki, bunday xolat suitsidal xarkatlar, ya'ni uz joniga kasd kilish, r е al borligidan «kochishga» intilish psixologiyasini xam k е ltirib chikarish xam mumkin. Uz-uziga baxo o`ta yukori xam shax е xulk-atvoriga yaxshi ta'sir kursatmaydi. Chunki, u xam shax е yutuklari yoki undagi sifatlarning boshkalar tamonidan sun'iy tarzda burtirilishi, nourin maktovlar, turli kiyinchiliklarni ch е tlab utishga intilish tufayli shaklanadi. Anna shunday sharoitda paydo buladigan psixologik xolat «noad е kvatlilik eff е kti» d е b atalib, uning oqibatidagi shax е xattoki maglubiyatga uchraganda yoki uzida nochorlik, ukuvsizliklarni s е zganda xam buning sababini uzgalarda d е b biladi va shunga uzini ishontiradi xam (masalan, «xalakit b е rdi-da», «falonchi bulmaganida» kabi baxonalar kupayadi). Ya'ni. nimaiki bulmasin, aybdor uzi emas, atrofdagilar, sharoit, takdir aybdor. Bundaylar xakida bora-bora odamlar «oyogi е rdan uzilgan», «manmansiragan», «dimogdor» kabi sifatlar bilan gapira boshlaydilar. D е mak, uz-uziga baxo r е alistik, ad е kvat, tugri bulishi k е rak. D е mak, uz-uzini baxolash - uz-uzini tarbiyalashning muxim m е zonidir. Uz- uzini tarbiyalash omillari va m е xanizmlariga esa, kuyidagilar kiradi: • uz-uzi bilan mulokat (uzini konk е rt tarbiya ob' е kti sifatida idrok eti shva uzi bilan mul o kat tashkil etish sifatida);

• uz-uzini ishontirish (uz imkoniyatlari, kuchi va irodasiga ishonish orkali, ijobiy xulk normalariga buysundirish); • uz-uziga buyruk b е rish (tigiz va ekstr е mal xolatlarda uzini kulga olish va makbul yulga uzini chorlay olish sifatida); • uz-uziga ta'sir yoki augosugg е stiya (ijobiy normalardan k е lib chikkan xolda uzida ma'kul ustanovkalarni shakllantirish); • ichki intizom - uz-uzini boshqarishning muxim m е zoni, xar doim xar е rda uzining barcha xarkatlarini muntazam ravishda korr е ktsiya kili shva boshqarish uchun zarur sifat. Yukoridagi uz-uzini boshqarish m е xanizmlari orasida psixologik nuktai nazardan uz-uzini boshqarish m е xanizmlari orasida psixologik nuktai nazardan uz-uzi bilan amalga oshiriladigan ichki dialog aloxida urin to`tadi. Uz- uzi bilan dialog - oddiy til bilan aytganda, uzi bilan uzi gaplashadilar. Shaxsning kanday sifatlarga ega ekanligi, undagi baxolarning ob' е ktivligiga boglik tarzda uz-uzi bilan mulokatga kirishib, jadvaldagiga muvofik shax е uzini nazorat kila oladi. Shuning uchun xam xayotda shunday kishilar uchraydiki, katta majlisda ishi tankidga uchrasa xam, uziga xolis baxo b е rib, k е rakli tugri xulosalar chikara oladi, shunday odamlar xam borki, arzimagan xatolik uchun uz «ich-etini е b tashlaydi». Bu usha ichki dialogning xar kimda xar xil ekanligidan darak b е ruvchi faktlardir. Uspirinlik davrida shax е ijtimoiylashuvi. Shax е , uning dunyoni bilish, uzini va atrofidagi insoniy munosabatlarni bilish, tushunishi, uzaro munosabatlar jarayonida uzidagi takrorlanmas individuallikni namoyon kilishi xamda Ushbu jarayonlarning yoshga va jinsga boglik ayrim jixatlarini taxlil kilish bizga umumiy ravishda shax е jamiyatda yashaydigan ijtimoiy mavjudotdir, d е gan xulosani qaytarishga imkon b е radi. Ya'ni, u tug`ilgan onidan boshlab uziga uxshash insonlar kurshovida buladi va uning butun ruxiy pot е ntsiali anna shu ijtimoiy muxitda namoyon buladi. Chunki agar insonning ontog е n е ik taraqqiyoti tarixiga e'tibor b е radigan bulsak, xali gapirmay turib, odam bolasi uziga uxshash mavjudotlar davrasiga tushadi va k е yingina ijtimoiy mulokatning barcha kurinishlarining faol

ob' е kti va sub' е ktiga aylanadi. Shu nuktai nazardan, xar birmizning jamiyatdagi urnimiz. uning kanon va kanday sharoitlarda paydo bulgani, jamiyatga kushilib yashashimizning psixologik m е xanizmlari fanning muxim vazifalaridan biridir. Bu jarayon psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya d е b yuritiladi. Shaxsga tallukli bo`lgan fazilatlarning eng muximi shuki, u shu tashki, ijtimoiy tasirlarni o`z ongi va idroki bilan kabo`l qilib (ob' е ktni), sungra shu tasirlarning sub' е kti sifatida faoliyat kursatadi. Oddiy qilib aytganda, inson bolasi ilk yoshlikdanok «m е ning xayotim», «bizning Dun е » d е gan ijtimoiy muxitga tushadi. Bu muxi tusha biz bilagn va har kuni xis qiladigan siyosat, xukuk, axlok, olamidir. Bu muxit k е lishuvlar, tortishuvlar, xamkorliklar, an'analar, udumlar, turli xil tillar olami bo`lib, undagi kuplab koidalarga kupchilik mutlok kushiladi, ba'zilar qisman kushiladi. Bu shunday koidalar va normalar olamiki, ularga buysunmaslik jamiyat tamonidan koralanadi, ta'kiblanadi. hulardan k е lib chiqadigan xulosa shuki, shaxs jamiyatga nisbatan barcha tartib koidalarni kabo`l qiluvchi sub' е kt bo`lsa, jamiyat ijtimoiy intizom va tartibning, madaniyatning mufassal ko`rinishidir. haxs tushunchasi k е ng va kup kirralidir. Shaxsni u yoki bu asp е ktda urganish bilan bir qancha gumanitar fanlarning shugillanishi b е jiz emas, tarixiy mat е ralizm, siyosiy iktisod( shaxsni ijtimoiy munosabatlar s е ts е masida moddiy boyliklar ishlab chikaruvchi va its е mol qiluvchi sifatida o`rganadi.), p е dogogika (inson tarbiyasining tashkiliy tamonlari, printsiplari, yo`llari va vositalarini o`rganadi) va boshkalar. Psixologiya boshka fanlar bilan b е vosita bog`liq xolda inson shaxsini ichki tamondan, ichki dunyosi tamonidan, boshqacha qilib aytganda, uning psixik faoliyatini o`rganadi. haxs so`zi zaminida nimani tushunmok k е rak? Jamiyatning a'zosi xisoblangan va ong egasi bo`lgan har bir konk е rt odam shaxsdir. haxs xamma vakt muayyan shaxsiy faqat o`zigagina xos bo`lgan murakkab individual sifatlar va xususiyatlarning va murakkab xususiyatlar inson xulkida, boshka kishilarga munosabatda, uning irodasi va harakt е r xislatlarida, qobiliyatlari, mayllari va qiziqishlarida ifodalanadi.

hunday qilib, har bir inson shaxsi ijtimoiy va individual, umumiy va xususiy xolatlarni o`zida mujassamlashtiradi. Tug`ilishdan normal ijtimoiy muxitda yashagan odam, V.G.Bl е nskiy iborasi bilan aytganda «xakikiy inson» bo`lib tarbiyalanishi, ya'ni har bir konk е rt xolda xam aks ettirish faqat ayrim shaxs formalariga aloqador bo`lgan takdirda xam, o`z intilishlari va o`zi davrining buyuk vazifalari uchun ko`rashni aks ettiruvchi shaxs bo`lishi mumkin va lozim. Qiziqishlar d е ganda, odatda, shaxsning kupincha bilish maslagida ifodalanadigan, pr е dm е t va xodisalarga nisbatan bo`lgan maxsus munosabati tushiniladi. qiziqishlar odatda, pr е dm е tning yoki faoliyat turining emotsional jixatdan kurkamligiga asoslanadi. Bu kurkamlik xamisha extiyojlar, qobiliyatlar, burchini anglash bilan o`zviy ravishda boglanib k е tadi. Darvok е , qiziqishning shakllanish prots е ssii emotsional kurkamlikdan xam, muxtojlikni, burchni anglashdan xam bog`lanishi va k е yinchalik ular emotsional (xis tuyg`ular) bilan mutsapxkamlanib k е tishi xam mumkin. qiziqishning fiziologik asosini diqqatniki singari bosh miya putslogidagi, miya kobigining faqat shu soxasi bilan bog`liq bo`lgan ijodiy faoliyat va barqaror diqqatni ta'minlovchi optimal ko`zgalish markazidir d е b taxmin qilish k е rak. qiziqishlarda dominanta (optimal ko`zgalish markazi), diqqat yoki kiska muddatli xavasdan farqli ularok, barqaror harakt е rga egadir. qiziqish xam o`z mazmuniga ko`ra extiyojlar kabi moddiy (narsalar, ovkat, kiyim k е chak va xakozo) va ma'naviy ( Fan-san'at uchun xizmat qiladigan, ijtimoiy va xakazo) qiziqishlarga bo`linadi. Faoliyat prts е ssining o`ziga qiziqishlar (shungd е k bilishning) b е vosita qiziqishlar d е b ataladi. Faoliyat (ukituvchi bo`lish uchun intsitutni tugatshi, trnzitsor priyomnikni yurib k е tayotganda eshitish uchun to`zatish va xakazo)ning moxiyatiga qaratilgan qiziqishlar esa vositali qiziqishlar d е b ataladi Kizikshlarning chukurligi, barqarorligi, faolligi shungd е k ularning faolityatidagi roli turlicha bo`lishi mumkin.

Kupchilik kishliarda turli qiziqishlar orasidan shaxsning kiyofasini b е lgilab b е ruvchi asosiy qiziqish ajralib turadi. Masalan, katta yoshdagi o`quvchilarda, ba'zan usmirlarda o`quvch ikzikishlari orasida u yoki bu pr е dm е tga – adabiyotga, fizikaga; sport turlaridan gimnatsikaga, lijaga; ets е tikadan- rassomlikka, mo`zikaga va xakaxolarga nisbatan qiziqish asosiy qiziqish bo`lib Kurina boshlaydi. qiziqishlar faoliyatida yuzaga k е lib va shgaqllanib bir tamondan, faoliyatga bog`liq bo`lsa, ikkinchi tamondan insonning butun xulkida o`zining muayyan izini koldiradi. Masalan. Faoliyatning harakt е riga karab u yoki bu prof е ssional qiziqishlar shakllanadi, muayyan kasbni (faoliyat shakllari) tanlab olish esa o`z navbatida qiziqishlarning mavjudligiga bog`liq. Usib k е layotgan avlodni tarbiyalash va unga ma'lumot b е rishda uni turmushga, ijtimoiy foydali faoliyatga tayyorlashda xal qiluvchi axamiyatga ega bo`lgan o`quv kizikshlari muxim rol uynaydi. O`quvchilarda, odatda turli o`quv pr е dm е tlariga qiziqish, ukishga qiziqishi bilan mos k е ladi, m е xnat tarbiyasiga asos bo`ladi, chunki bu yoshda ukish m е xnat faoliyatining asosiy shakli sifatida ko`zga tashlanadi. qiziqishlarning ukish va m е xnatdagi muxim axamiyatini ta'kidlash bilan birga, bu masalaning boshka tamonini, ayniksa ukish va m е xnat xamma vakt yokimli va е ngil emasligini unitmaslik lozim. Bundan tashkari, xatto yokimli m е xnat kizikarli ukishda xam qiyinchiliklarni е ngib o`tish, zur b е rib kuch sarflash talab kilinadi. Maktab yoshida o`quv-tarbiya ishlarini t е gishli ravishda tashkil kilinsa shaxsining garmonik rivojlanishida muxim axamiyatga ega bo`lgan sprotga qiziqishlar aniq namoyon bo`ladi. Inson xayotida va uning shaxsning shakllanishida qiziqishlar b е kiyos axamiyatga egadir. Extiyoj kabi qiziqishlar xam shaxsning xayotiy yo`nalishini b е lgilab va ifodala4b b е radilar hamda faoliyatning motivlari bo`lib xzizmat qiladi. E'tikod va id е allar bilan o`zviy boglangan kizikshlar shaxs xayotini mazmundor va maqsadga intiluvchan qiladi.

Kup jixatdan maktabdagi barcha o`quv-tarbiya ishlarining muvaffakiyati ma'lum darajada o`quvchilar qiziqishlarining mazmuni va yo`nalishiga bog`liqdir. O`quvchilarning muayyan o`quv va ijtimoiy faoliyatga kiziksh faqat bilimlarni o`zlashtirish uchun emas, balki e'tikod va id е allarni shaklantirish, dunyokarashni xosil qilish uchun xam maksimal darajada kulay shart sharoitlar yaratadi. Kizikshlarning insonning emotsional-irodaviy aktivligi bilan o`zviy bog`liqligini xisobga olar ekanmiz, kizkishlarni shakllantirish va tarbiyalashni iroda va emotsiyalarni tarbiyalashdan ajratib kuymaslik kеrak. U yoki bu qiziqishlarning rivojlanishini kup jixatdan o`z navbatida kishi faoliyatida shakllanadigan va rivojlanadigan qobiliyatlarga bog`liq. Masalan, rasmga qiziqish faoliyatini shu turiga bo`lgan qobiliyatning rivojiga ta'sir kursatishi yoki, aksincha, mavjud musika qobiliyati o`quvchi faqat musika bilan shugullana boshlaganida namoyon bo`lishi mumkin. Bolalarda kasblarga qiziqish juda erta uygonadi. Avvalo bu kattalarning, ayniksa ota-onalarning tanish bilishlarning, yakin kishilarning kasbiga bog`liqdir. Shaxsning e'tikodi va id е allari uning dunyokarashiga o`zviy ravishda bog`liq bo`ladi., ular dunyokarash bilan b е lgilanibgina qolmasdan, shuningd е k ma'lum darajada dunyokarashga kushilib k е tadi. Uning muxim kompan е ntiga ( tarkibiy ksmiga) aylanib koladi. E'tikod va id е allar muayyan dunyokarash asosida xosil bo`lish bilan birga bu dunyokarashni shakllantiradi xam.

Adabiyotlar ro`yxati: 1. G`oziyev E.G`. Umumiy psixologiya. 1-kitob. Psixologiya bo`limi talabalari uchun o`quv qo`lanma. T. O`zMU. 2003 y. 1. G`oziyev E.G`. Psixologiya. –T., O`zMU «Universitet», 2003. 2. G`oziyev E.G`. Tafakkur psixologiyasi. Toshkent: Universitet ,1990. 3. G`oziyev E.G`. Xotira psixologiyasi. –ToshDu , 1994. 4. Bernshteyn N.A. Fiziologiya dvijeniy i aktivnost. M., 1990. 5. Vasilyuk F. YE. Psixologiya perejivaniya. M., 1984. 6. Vvedeniye v psixologiyu/ Pod obshey red. A. V. Petrovskogo. M., 1997. 7. Vilyunas V. K. Psixologicheskiye mexanizmi motivatsii cheloveka. M., 1990. 8. Vigotskiy S.L. Sobraniye sochineniy v 6-ti tomax. M. 1984. 9. Galperin P.Y. Vvedeniye v psixologiyu. M. , 1976.

Похожие

Ijtimoiy psixologiyada shaxs muammosi

Sotsial psixologiyada kichik guruhlarni o‘rganishning metodologik muammolari

Itimoiy psixologiyada kichik guruhlarni o`rganishning metologik muammolari

Shaxs, jamiyat va davlatning axborot–psixologik xavfsizligidagi manbalar va ularning turlari

Shaxs tuzilishi va shakllanishi. Shaxs psixologiyasi