Нутқ маданиятининг асосий хусусиятлари - Психология - Рефераты

Нутқ маданиятининг асосий хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB

Нутқ маданиятининг асосий хусусиятлари Режа: 1. Нутқнинг тўғрилиги. 2. Нутқнинг аниқлиги. 3. Нутқнинг тозалиги. 4. Нутқнинг мантиқийлиги. 5. Нутқнинг ифодалиги.

Нутқ маълум бир сўзловчи ёки ёзувчи томонидан тингловчи ёки ўқувчига қаратилган матннинг шакллантирилган ташқи кўринишидир. Албатта, бу йўлланган нутқ тингловчига етиб бориб маълум бир таъсир кўрсатсагина, унга нисбатан яхши нутқ дейишимиз мумкин. Нутқ ҳар томонлама яхши бўлиши учун ўз олдига маълум талабларни қўяди. Бу талаблар нутқнинг тўғрилиги, аниқлиги, мантиқийлиги, таъсирчанлиги, тозалиги, тушунарлилиги ва мақсадга мувофиқлигидир. 1. Нутқнинг тўғрилиги . «Тўғрилик деганда, – деб ёзади В.Г. Костомаров – нутқ маданиятининг зарур ва биринчи шарти сифатида адабий тилнинг маълум пайтда қабул қилинган меъёрига қатъий ва аниқ мувофиқ келишини, унинг талаффуз, имловий луғат ва грамматик меъёрларини эгаллашни тушуниш лозим бўлади». Нутқнинг тўғрилиги унинг энг муҳим алоқавий фазилатидир. Нутқ тўғри бўлмаса, бошқа коммуникатив сифатлари ҳам вайрон бўлади. Нутқнинг тузилиши тўғри бўлмаса, унинг мантиқийлиги, аниқлиги, мақсадга мувофиқлигига ҳам путур етади. Нутқ тўғри бўлиши учун, асосан икки меъёрга – урғу ва грамматик меъёрга қаттиқ амал қилишни талаб қилади. Сўзлардаги урғунинг кўчиши билан маънони ҳам баъзан ўзгариб кетиши мумкинлигини эсдан чиқармаслик лозим. Бу ҳам нутқнинг бузилишига олиб келади. Гап таъсиридаги бир сўзга тушадиган мантиқий (логик) урғуни ҳам маънони фарқлашдаги хизмати катта. Грамматик меъёрга риоя қилиш деганда гап тузиш қоидаларидан тўғри фойдаланиш, ўзак ва қўшимчаларни ўз ўрнида қўллаш, эга ва кесимнинг мослиги, иккинчи даражали бўла к ларни уларга боғланиш қонуниятлари тушунилади. Машғулот учун Назм: I Ақл бир тирик жонки, билмас завол,

Ақл – турмуш, асли буни ёдлаб ол. Ақлдан ғамгинлик, шодлик, ўктамлик, Ақлдан борлигу, йўқлиги, камлик, Киши иш қиларкан беақлу идрок, Бўлур қилмишидан юрак бағри чок. Абулқосим Фирдавсий.      II Отам менга пул бериб: - Ўзимизга, сигиримизга, товуқларимизга егулик бирор нарса ҳарид қил, - дедилар. Мен ўйлаб-ўйлаб, охири битта қовун сотиб олдим-да: - Мана дадажон, қовунни ўзимиз еймиз, пўчоғини сигиримизга берамиз, уруғини товуқлар ейди, - дедим. Отам: - Балли, ота ўғил – деб хурсанд бўлдилар. IV Бир йигит чопонининг эта к лари билан этигини яхшилаб артди. Буни кўриб турган бир кекса киши: - Этикни ўз пулига сотиб олган, чопон дадасининг пулига келган, - деди. 2. Нутқнинг аниқлиги – бу сўзнинг ўзи ифодаланаётган воқеликка мос ва мувофиқ келишидир. Аниқлик нутқнинг муҳим фазилатларидан бири сифатида қадимдан маълум. Ғарб мутафаккирлари ҳам, шарқ олимлари ҳам аниқликни нутқ сифатларининг биринчи шарти деб ҳисоблаганлар. Аристотель: «Агар нутқ ноаниқ бўлса, у мақсадга эришмайди», - деган бўлса, Кайковус: «Эй фарзанд сўзнинг юз ва орқа томонини билгил, уларга риоя қилгил, сўзлаганда маъноли гапир, бу нотиқликнинг аломатидир. Агар

гапирганда сўзнинг қандай маънога эга эканлигини билмасанг, қушга ўхшайсан…», - дейди. Аниқлик нутқнинг фазилати сифатида ёрқин ифодалаш қобилияти билан, нутқ предметининг маъноси билан, нутқда ишлатилаётган сўз маъноларини билиш билан боғлиқ бўлади. Агар нотиқ ўзи фикр юритмоқчи бўлган нутқ предметини яхши билса, унга мос сўзлар танласа ва ўзи танлаган сўзларнинг маъноларига мос вазифалар юкласа, нутқ аниқ бўлиши тайин (муқаррар). Аниқликлар: нарсанинг аниқлиги ва тушунча аниқлиги. Машқлар : I . “Ислом ва дунё” Биринчи бўлиб сувнинг тортишиш қувватини, қонунини аниқлаган ва кема ясаган зот Нуҳ алайҳиссаломдир. Аммо тарихларда Архимед дея қайд этилган. Ернинг юмалоқлигини ва унинг радиусини илк илмий аниқлаган киши Абу Райҳон Берунийдир, Галилей эмас. Биринчи бўлиб қон айланишини топган олим Ибн Нафисдир, аммо Вильям Ҳарвай деб қайд этилган. Илк марта микробни аниқлаган киши Султон Муҳаммад Фотиҳнинг устози Ҳазрати Оқшом Сиддиндир, Пастар эса ундан 400 йил кейин топди. Умуртқа сили ва артрит Сиддиндир, Пастар эса ундан 400 йил кейин топди. Умуртқа сили ва артрит (бўғинлар шамоллаши) касаллигини аллома Абулқосим биринчи бўлиб аниқлаган, Патт эса ундан 700 йил кейин кашф этди. Мусулмонлар тақвимидан.      II . Ҳазрати Алининг васияти:

Аллома ўғли Ҳазрати Ҳасанга васият қилган эканлар: - Билмаган нарсанг ҳақида сўзлама. Вазифанг бўлмаган ишга киришма. Ҳар ишни аҳлига қолдир. Фалокат келишидан қўрққан йўлингни тарк эт. Зеро бир ишда фалокат сезилганда уни тарк этмоқ қўрқув билан олға сурмоқдан хайрлидир. Ўзингдан кучли зотлар орасинда сабр этмоққа ўрган, зеро ҳақсизлик қаршисида ҳақ учун сабр этмоқ – энг яхши одатдур-ахлоқдур. Киши дунёда охирати учун нима ҳозирлаган бўлса, эртага шу нарсага эришади. Сўз аҳли бўлишдан кўра, иш аҳли бўлгин.      Қачонгача излагайсан нажот мардлардан, Мардлар ишин ўзинг қил-у, қутул дардлардан! Баҳовиддин Нақшбандий. Дард кўрган юракдан чиққан сўз, Дардли юрақларга малҳам бўлади. Мен, саҳна ҳам, дарбоз арғамчисидай тор бўлишини истардим. Бу тажрибасиз одамларнинг қўлидан келмайдиган ишларга қўл уриш иштаҳасини қайтарди. Пўлат Носир. “Театр” журнали, 1999 йил.      IV . Яхши, содда, аниқ фикрлар унитилиши мумкин, лекин ҳеч қачон ўлмайди. 3. Нутқнинг мантиқийлиги тўғрилик ва аниқлик билан чамбарчас боғланганлигидадир. Чунки грамматик жиҳатдан тўғри тузилмаган нутқ ҳам, фикрни ифодалаш учун муваффақиятсиз танланган луғавий бирлик ҳам мантиқнинг бузилишига олиб келиши табиийдир. Мантиқий изчилликнинг

бузилиши тингловчи ва ўқувчига ифодаланаётган фикрнинг тўлиқ бориб етмаслигига, баъзан умуман англашилмаслигига олиб келади. Нутқни тузишдаги эътиборсизлик натижасида баъзан, ҳатто мантиқсизлик юз беради. Қуйидаги мисолга эътибор қилинг: «Фермер жонкуярлари олти ойлик давлатга сут сотиш планларини муддатидан олдин бажардилар» (Газетадан). Гапда сўзларнинг тўғри бўлмаганлиги, «олти ойлик» бирикмасининг «сотиш» сўзидан кейин келмаганлиги туфайли мантиққа путур етаяпти, ҳатто хато фикр ифодаланаяпти. Илмий услубда ёзилган асарлар яхлит бир тузилишга эга. Унда кириш, асосий қисм, хулоса мавжуд бўлиб, улар ягона бир ҳалқага бирлашади. Бадиий нутқ тузилиши эса, бироз бошқача. Айтайлик, фикрлар бир маромда баён қилиниб келинди-ю, бирданига узилиш юз беради ва энди бошқа воқеалар ҳикоя қилиниб кетилади. Бу нарса гўё мантиқий изчилликка путур етказгандай кўринса-да, аслида ундай эмас. Бадиий асарларда, хусусан, роман, қисса каби жанрлардаги кенг планлилик тасвир қурилишини ана шундай тузишни тақозо қилади. Мантиқан путур етмаганлиги бундай асарларнинг охирида маълум бўлади. Нутқнинг мантиқлилиги деганда яхлит бир фикрлар ривожи изчил бўлган, ҳар бир сўз, ибора аниқ мақсадга мувофиқ равишда ишлатиладиган нутқни тушунамиз. Машғулот учун машқлар: I . «Сабр» – сабр «аччиқ», аммо фойда берувчи; у қаттиқ, аммо зиён- заҳматни даф этувчи. Қайси бахтсиз сабр этагини тутган бўлса, у охири муродига етади, қайси бир гирифтор кўнгул сабр тугунини бўшатмаган бўлса, унинг бахт тугуни очилади. Сабр шодликлар калитидир. Бандларни ечувчидир. Сабр ўртоқдир, суҳбати зерикарли, аммо мақсадга олиб борувчи; сабр узоқни кўзлаган улфатдир, аммо охирида истакка етказувчи. Сабр уловдир, секин юради, аммо манзилга элтувчидир.

Сабр туядир, оғир қадам, лекин бекатга олиб борувчидир. Сабр насиҳатгўй, ачитиб гапиради, киши табиати ундан озор чекади, лекин амал қилган охирида муродига етади. Сабр табиб, бадхўр дори, бемор ундан азоб тортади, аммо охирида соғлиққа эришади. Сабр саҳросида роҳат қилиш изтироб чекиш билан баробар; сабр даштида дам олиш югуриш билан тенг. Сабр бор ерда айрилиқ билан куйганларга ўлишдан ғам йўқ; иштиёқ эгаларига ҳажр ўтида кўришдан алам йўқ. Сабр ҳажр шомидек қоронғу ва узун, аммо сўнги висол тонги; сабр ҳаж йўлидек қийин ва йироқ, аммо ниҳояти иқбол каъбаси. Балога гирифтор бўлиб, нобуд бўлиш хавфи остида қолган одамнинг ҳаёти сабр туфайли озод; ҳар бир ноумид шахснинг тушкун руҳи сабр туфайли тетик, обод. (Алишер Навоий асарлари асосида) Мусулмонлар тақвими китобидан.      II . «Насиб этмаса»: Мулла ака сигирини сотадиган бўлиб, иккита ҳаридорни уч мартадан қатнатди, ҳар гал нархини ошириб борди. Аввало фалон мингга сотилса, яхши бўлар эди, деган эди. Нарх ўйлаганидан анча ошди… Лекин… Сигирга қараркан, ҳаваси келди. Териси товланиб турибди, имкони бўлганда-ку, қўлдан чиқармасди-ю, қизини узатиши керак. Яхши мол эди-да.      IV . Мақоллар: 1. Иш деса оғрийди ошиқ-мошиғим, Ошга деса тайёр катта қошиғим. 2. Ошга қўноқ- ишга нўноқ.

3. От бўлсанг-у, кишнамаснг, Одам бўлсанг-у, ишламасанг. 4. Ишчан тилаги – тонг ота қолса, Ялқов тилаги – кун бота қолса. 1. Аҳмоқ кулгуга тўймас, Ялқов – уйқуга. 2. Ишчанлик тўрга тортар, Ялқовлик – гўрга. 3. Туяқушга уч десалар, мен туяман, дейди, Бўлмаса юк кўтар десалар, мен қушман, дейди. 4. Ялқов хотинга боласи борлиги баҳона. 5. Ўроқчини ёмони ўроқ танлар, Ишёқмас мардикор кетмон танлар. 6. Дармони йўқнинг, армони йўқ. 4. Нутқнинг тозалиги. Нутқнинг тозалиги деганда, энг аввало унинг адабий тилнинг лисоний меъёрига мувофиқ келиши ё келмаслиги тушунилади. Дарҳақиқат, яхши идеал нутқ ҳозирги ўзбек адабий тили талабларига мос ҳолда тузилган бўлиши, турли тил, ғайри адабий тил унсурларидан холи бўлиши керак. Бу масаланинг лисоний томони бўлиб, нутқий тозаликнинг нолингвистик жиҳатлари ҳам ундан кам бўлмаган аҳамиятга эга. Нутқимизнинг тоза бўлишига ҳалақит бераётган лисоний унсурлар, асосан диалектизмлар ва варваризмлар билан маълум бадиий эстетик вазифани бажариши муаллифнинг маълум ғоясини, ниятини амалга оширишга хизмат қилиши мумкин. Айтайлик, муаллиф миллий колоритни бермоқчи ёки асар қаҳрамонини қаерлик эканлигига ишора қилишда диалектизм ва варваризмга мурожаат қилиши, ҳатто зарурдир. Масалан, «Ёшулли, сенинг қизинг бунда гапирилмаган, овва, ёшулли, сан манглайи қара баткирдор, на сабабдан мундоқ ёмон сўзларни элга тарқатдинг?»

(Мирмуҳсин). Ушбу мисолда диалектизмлар ҳудудий колоритни тузишга хизмат қилгани каби қуйидаги мисолда диалектизмлар ҳудудий колоритни бузишга хизмат қилгани каби қуйидаги мисолда варваризмлар – чет сўзлар характер яратишда ёзувчига кўмақлашган. «Дубора» яна борди бир ишга шул (сўкиб, нет – деди, келма, дуррак, пошёл!) Мирмуҳсин. Паразит сўзлар деб аталувчи луғавий бирликлар ҳам тил маданияти учун ётдир. Улар, асосан сўзлашув нутқида кўп ишлатилиб, нотиқнинг ўз нутқини кузатиб бормаслиги, эътиборсизлиги натижасида пайдо бўлади ва бора-бора одатга айланиб қолади. Масалан, айрим кишилар ўзлари сезмаган ҳолда «демак», «хўш» каби сўзларни қайтара беришга ўрганиб қолганлар. «Бир докладчининг бир соатли нутқида, - деб ёзади А.Аҳмедов, - «ўртоқлар» сўзи 101 марта, «яъни» сўзи 73 марта, «демак» сўзи 60 марта такрорланганлигини гувоҳи бўламиз. Қаранг бир соатлик нутқда 234 та ортиқча «бекорчи» сўз ишлатилган». (А.Аҳмедов «Тил бойлиги», Тошкент 1968 й. 27-бет). Такрорлаш учун машқлар: Назмда тез айтиш: I . Чаманларни, чайласини Четидан чигиртка чиқибди. Чигиртка чаманни чеккасидан чиқибди. Чаман чигирткани чеккасига чертибди. Чигиртка чириллаб қочибди. II . Қалам қошинг, қаро қошинг, Қийиқ қайрилма қошинг қиз. Қилур қатлимға қаст қайраб, Қилич қотил қарошинг қиз. Қафасда қалб қушин қийнаб,

Қанот қоқмоққа қўймайсан, Қараб қўйгил қиёким, Қалбимни қиздирсин қуёшинг қиз! Э.Воҳидов. III а Ўзбекистон! Сен авайла болаларингни Улар ўсиб, доно бўлиб, боғлаб қўяр. Етмиш йиллик яраларингни. 1994.1.06. (Болаларни асраш куни) Азизлар!.. Меҳр топсак, оқибат топсак, Меҳримизни олайлик қўлга. Оқибатни сотмайлик пулга, Муҳаббатни ўрайлик гулга, Яхши ният билан чиқайлик йўлга. П.Носиров. (1994. 1. IX . Мустақиллигимизнинг уч йиллиги. Анқарада “Ота Турк” стадионида ўқиганман). III б . Ақлли одам қиладиган ишни охири нима билан ва қандай тугашини олдиндан кўз олдига келтириши керак. Қаерга боришни йўлга чиқишидан олдин билиши керак. Акс ҳолда йўлнинг ярмида сарсон бўлиб қолади, фалокатдан бошқа нарсага йўлиқмайди. Ўзибилармон одам ҳамиша машаққатда яшайди. «Бири кўр, бири соғ икки одам ўрага йиқилса, уни кўриб одамлар кўзи соғ одамни айблайдилар, кўзи ожиз кишининг ишини узрли деб биладилар». «Калила ва Димна»дан. IV . Тўғрилик ва тозаликка дўст бўл. Дунёда тўғриликдан, тозаликдан яхши дўст бўлмайди. Тўғрилик билан ҳар нарсага эришса бўлади. Бу шундай давлат-ки, улашганинг билан камаймайди. Ўт, сув, ваҳший ҳайвонлар ва бошқа зарарли нарсалар ҳам унга зиён етказа олмайди. Кимки тўғри йўлдан

четга чиқиб давлат орттириш билан шуғулланса, ўз умрини ёмон ишларга сарф этса, ғафлатда қолади. Бу дунёга берилган одам – бойликка ҳирс қўйган одам: ипак қуртига ўхшайди, у қанчалик кўп ипак ўраса, ўз қўл-оёғини шунчалик қаттиқ боғлаган ва нажот йўли шу қадар қийинлашган бўлади. Тўғри сўзни топиб гапиришга ўрганинг! «Калила ва Димна»дан. 5. Нутқнинг таъсирчанлиги деганда, асосан оғзаки нутқ жараёни назарда тутилган ва шунинг учун унинг тингловчи томонидан қабул қилинишидаги руҳий вазиятни эътиборга олиш ҳам муҳимдир. Яъни нотиқ тингловчиларни ҳисобга олиши – кишиларнинг билим даражасидан тортиб, ҳатто ёшигача ўз нутқининг тингловчилар томонидан қандай қабул қилинаётганини назорат қилиши лозим бўлади. Профессионал билимга эга бўлган кишилар олдида жўн, содда тилда гапириш мақсадга мувофиқ бўлмагани каби оддий, етарли даражада маълумотга эга бўлмаган тингловчилар олдида ҳам илмий ва расмий тилда гапиришга ҳаракат қилиш керак эмас. Хуллас, нотиқдан вазиятга қараб иш тутиш талаб қилинади ва ифодаламоқчи бўлган фикрни тўлалигича тингловчиларга етказишга ҳаракат қилиш вазифа қилиб қўйилади. Хўш, таъсирчан нутқ деганда қандай нутқни тушунмоқ керак? Унга Б.Н.Головин шундай таъриф беради: «Таъсирчан нутқ деб нутқ қурилишининг тингловчи ва ўқувчи эътибори ва қизиқишини қозонадиган хусусиятларига айтилади. Ўз навбатида шу хусусиятларга эга бўлган нутқ таъсирчан саналади». Омма тушунадиган тилда гапириш, уларни ишонтира олиш нотиқлар олдига қўйиладиган асосий шартлардан ҳисобланади. Бунинг учун эса юқорида айтилганидек, мавзуни яхши билишдан ташқари уни баён этишнинг аниқ белгиланган режаси бўлиши керак. Нутқдаги фикрларни биринчи ва иккинчи даражали тарзда тузиб, уларни ўзаро боғлаб, тингловчиларга аввал нутқ режасини таништириб, гапни боғлаш лозим. Вақтни ҳисобга олиш

нотиқлик фазилатларидандир, чунки сўзлаш муддати олдин эълон қилиниб, шунга риоя қилинса, агар иложи бўлса, сал олдинроқ тугатилса, тингловчилар зерикмайди. Сўзловчиларнинг ўз нутқига муносабати ҳам муҳимдир, чунки шундай бўлгандагина қуруқ расмиятчиликдан қочиш бўлади. Сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги алоқа яхши бўлади. Нотиқ фикрларининг ўзи ёки тингловчилар ҳаётидан олинган мисоллар асосида исботлашга ҳаракат қилса, мавзуга доир субъектив фикр-мулоҳазаларини билдирса, нутқ ҳам ишонарли, ҳам таъсирли бўлади. Такрорлаш учун машқлар: 1. «Меҳнат» монологи: Мен пок қалбли кишиларга доимо йўлдошман. Мени шарафлаган кишининг бошига бахт қуши бўлиб қўнаман. Мен севган ва мени севган инсон юзидан поклик нури ёғилиб, қўрқув ва ваҳиманинг нима эканлиги билинмайди. Мен кўксида нишонлар ял-ял товланаётган инсонларга мамнун боқаман. Шу тобда жаҳон бўйлаб бақиргим келади: «Э-ҳей… бу дунёда ўз қадрини топган меҳнатман». Менинг бу ҳайқириғим енгил-елпи ҳаёт сари ошиққан, мол-давлат ҳирсида ёнаётган кишилар устидан қаҳ-қаҳа отади. Мен яратиш, қуриш ишқида олға интилаётган инсон билан ёнма-ён ҳаракат қиламан, қадам ташлайман. Улар чарчаш нималигини билишмайди. Чунки уларнинг бошлари ярқираётган бахт-иқбол тожи йўлларини равон ва ойдин қилиб турибди. Мен мағрурман! Чунки инсон мени қадрламоқда! Бу қадр эса менинг эмас, балки инсоннинг қадри, бахт қувончи, шону шавкати. II . назмда: Шукур Бурҳонни ҳам кузатиб қўйдик, Кетди, қон юраги устида қўли.

Ортидан эргашиб бориб, биз қўйдик, Бордик дўстлар ҳам, сўзладик, ёлғон Санъат фидойилари: Мен сизга айтсам, «Ундай Шукур Бурҳон!.. - Бундай Шукур Бурҳон!.. Тиригида ҳеч ким айтолмаган гаплар Ҳали совимаган тупроғига ёғди. Шунча дўсти бор экан, у билмаганди. Ёпирай, тасаввур ҳам қилмаганди… Чунки, уч кун олдин почтадан олган, «Меҳнат дафтарчаси»н қучоқлаб, ҳайрон Хотини олдида: шундай йиғлаганди… Ўкраб-ўкраб йиғлаганди. Ҳўнграб йиғлаганди. Кўзга тор бўлиб ёруғ жаҳон. Эркак боши бундай эгилганди… Балки узилгандир ўшанда жони. У, балки мендан ҳам Яшарди кўпроқ. У, балки Сендан ҳам Яшарди кўпроқ. Эй, қўнғир тупроқ! Эй муқаддас тупроқ! Сен Шукур бобога болиш бўл юмшоқ!.. Муҳаммад Юсуф III . Масал: «Тишлар ғаразгўй тилдан сўрабдилар: - Нега доим бизларни шамоллатаверасан? Тил тикиллаб жавоб берибди: - Сендан нарида лаблар бор – уларни қовушганини кўраолмайман, уларни бир-биридан ажратиб туриш менинг вазифам.

Рубоий: Олим агар илмига қилмаса амал У – устига китоб ортилган эшак. Илмсиз қозини эшак деб айтма, Чунки бу эшакка туҳматдир бешак!

Фойдаланилган адабиётлар руйхати: 1. Ахмедов А. Нотиклик санъати Т., “Узбекистон”, 1967 й. 2. Бегматов С. Нутк маданияти масалалари Т., “Укитувчи”, 1980 й. 3. Бегматов Э. Нутк маданияти ва адабий норма Т., “Узбекистон”, 1973 й. 4. Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М., Умуркулов Б. Узбек нутки маданияти очерклари Т., “Укитувчи”, 1988 й. 5. Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М. Адабий норма ва нутк маданияти Т., “Фан”, 1983 й. 6. Бегматов Э. Нотикнинг нодир бойлиги Т., “Узбекистон”, 1980 й. 7. Бегматов Э. Нутк маданияти тушунчаси хакида, “Узбек тили ва адабиёти” журнали, 1975 й., 5-сон 8. Дониёров Х., Йулдошев Б. Адабий тил ва бадиий стиль Т., “Фан”, 1988 й. 9. Жалилов Х. Нотиклик санъати Т., “Узбекистон”, 1976 й.

Похожие

Ринолалия нутқ бузилиши ва уни коррекциялаш

Усмирларнинг психологик хусусиятлари

Шахснинг индивидуал хусусиятлари

Оиланинг миллий хусусиятлари

Мулоқот психологиясининг предмети, мақсади ва вазифалари