Мулоқотда шахс тоифалари ва уларнинг ижтимоий психологик характеристикаси - Психология - Рефераты

Мулоқотда шахс тоифалари ва уларнинг ижтимоий психологик характеристикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Мулоқотда шахс тоифалари ва уларнинг ижтимоий психологик характеристикаси Р е ж а : 1. Мулоқотда шахс тоифалари. 2. Экстроверт ва интроверт тоифали шахслар. 3. Мобил ва ригид тоифали шахслар. 4. Доминант ва тобе шахслар.

Таянч сўз ва иборалар. Мулоқот, шахс, ижтимоий кутиш, мулоҳазалилик, қобилият, шахс типлари, экстроверт, интроверт, мобил, ригид, доминант, тобе, суҳбатдош. К И Р И Ш Ривожланиб бораётган жамиятимизда соғлом авлодни, комил инсонларни вояга етказиш масаласига катта эътибор берилмоқда. Комил инсоннинг муҳим сифатларидан бири мулоқот маданиятидир. Мулоқот инсон ҳаёти ва фаолиятининг муҳим шартидир. Айнан мулоқот ёрдамида инсонлар табиатни ўзлаштириш ва ўз эҳтиёжларини қондириш учун биргаликда ҳаракат қилиш имкониятларига эга бўладилар. Ҳозирги кунда ижтимоий амалиётда мулоқот ва шахслараро муносабатлар муаммоси муҳим аҳамият касб этмоқда. Мулоқот ва унинг асосий хусусиятлари, самарали мулоқотнинг психологик аспектлари, мулоқотга ўргатишга оид психологик машқлар, самарали мулоқотнинг психологик воситаларини ўрганиш ишбилармонлик фаолиятида асосий ўринни эгалламоқда. Мулоқот психологияси фани мулоқотнинг юқорида келтирилган ва бошқа жиҳатларини назарий ва амалий жиҳатдан чуқур ўрганишга ёрдам беради. Шунингдек талабаларда мулоқот психологияси бўйича амалий кўникмаларни шакллантиришга хизмат қилади. Психологларнинг фикрича (Г.Асмолов, П.Шихерев, В.А.Ядов, П.Надирашвили ва бошқалар) ижтимоий установкаларни ўзгартириш учун шу установкаларнинг сабаби бўлган вазият ёки фаолиятнинг мақсади ва мотивини ўзгартириш шартдир. Шу нарса шахснинг автик онгли фаолиятида содир бўлади. Шахс ижтимоийлашув жараёнида турли установкаларни рўёбга чиқариш шароитида фаоллик кўрсатади. Шундай фаолликнинг натижаларини

биз унинг ижтимоиф психологик сифатларида кўрамиз. Яъни актив биргаликдаги фаолият, ўзаро мулоқот жараёнида шахснинг ижтимоий психологик фазилатлари шаклланади. Шунинг учун ҳам барча сифатлар фаолиятда намоён бўладиган ҳамда мулоқотда кўринадиган сифатлар гуруҳига бўлинади. Масалан, ташқи муҳит билан фаол муносабат перцептив ҳимоя сифатлари, яъни ўзига хавф солувчи ёки хавф солиши мумкин бўлган ижтимоий таъсирлардан ҳимоя қилувчи хусусиятлар шаклланади. Бу сифатларни баъзи муаллифлар перцептив қобилиятлар деб атасалар, бошқалари «ижтимоий таъсирларга ҳиссий жавоб бериш қобилияти» (А.Бодалёв), «кузатувчанлик», «зийраклик» (Ю.Жуков) ва ҳоказо деб аташган. Бошқа сифатлар мулоқотда намоён бўлувчи сифатлардир. Улар турли ижтимоий кутишлар системаси билан боғлиқ бўлиб, шахснинг турли шароитларда тўғри мулоқотга киришиш имкониятини беради. Бундан ташқари ҳар шахсда ўзига хос тарзда дунёни, одамларни идрок қили шва тушуниш қобилияти борки, улар мулоқот жараёнида камроқ хатоларга йўл қўйишни таъминлайди. Масалан, босиқлик, мулоҳазалилик, ўзгаларнинг ички дунёсини гаплари, хатти-ҳаракатларига қараб билиш қобилияти ва бошқалар ушлар жумласидандир. Шу фазилатларнинг қанчалик намоён эта олишига қараб шахс типлари фарқланади: Экстроверт ва интроверт, мобил ва ригид, доминант ва тобе. Экстроветр ва интроверт тоифали шахс типлари мулоқотга кириша олиш қобилиятига кўра фарқланади. Масалан, экстроверт – ўта мулоқотга киришувчан, ўзини одамлар гуруҳисиз тасаввур эта олмайдиган шахсдир. Унинг учун мулоқот ҳақиқий эҳтиёждир, бошқаларнинг уни тушуниш, тушунмасликларидан қатъий назар у доимо ўз фикр истакларини ўртоқлашгиси келади. Экстроверт учун конкрет ким биландир мулоқотда бўлиш эмас, умуман ким билан бўлса ҳам мулоқотда бўлиш хоҳиши муҳимдир. Шунинг учун ҳам у умуман бегона одам билан гаплашиб, киришиб кета олади. Гаплашгиси келмаган бегонанинг психологиясини

тушуниши қийин («Қандай қилиб гаплашишни хоҳламаслик мумкин?» деб ўйлайди). Экстровертнинг қизиқишлари ҳам тез-тез ўзгариб туради, дўстлари ўртоқларини ҳам алмаштириб туришга интилади, бундан ташқари ўта киришувчан бўлганлиги учун ҳам ҳар қандай шароитда вазиятдан чиқиш усуллари тўғрисида тез хулосага келади. Ўта қизиқувчан, дунёда бўлаётган ҳодисалар, «миш-мишлар»ни билиш унинг учун зарур. Экстроверт кек сақламайди, бугун урушган одами билан эртага ҳеч нарса бўлмагандай апоқ- чапоқ бўлиб кетиши мумкин. Интроверт эса экстровертнинг тескариси. У кўпроқ ички диолог формасидаги мулоқотни афзал кўради, яъни ёлғизликда мулоҳаза юритиш, ўзи ҳақида ўйлаш ва шунга ўхшаганлар унинг учун асосий ишдир. Шунинг учун ҳам унда мулоқотга установка жуда суст, одамларнинг уни тушунмай қолишларидан доимо хавотирда бўлади. интроверт китоблар олами, фалсафий қарашлар қулидир. Чунки у одамлар гуруҳида содир бўлиб турадиган зиддиятлардан чўчийди, ўзини олиб қочади. Агар мулоқотда бўладиган бўлса, 2-3 кишидан ортиқ бўлмаган гуруҳни афзал кўради. Шунда ҳам ҳар куни эмас, баъзан-баъзан учрашиб туриш, гаплашганда ҳам «шахсий» мавзуларда эмас, умумий гаплар ҳақида суҳбатлашишни яхши кўради. Чунки у экстровертдан фарқ қилиб, ўз «мен»ини бошқаларга ўхшамаслигини доимо эсда тутади. Интроверт доимий стандартлар, белгиланган нормалар оламида яшайди. қизиққан нарсаси билан умрининг охиригача бўлса шуғулланишга тайёр, умр йўлдошига содиқ, вафодор, дўстларга ҳам худи шундай. Мобил ва ригид тоифали шахс типлари мулоқотга киришиш мезонига кўра фарқланади. Масалан, мобил тип ҳар қандай иш билан машғул бўлган шароитда жуда тез мулоқотга киришади, лекин бошқа нарсаларга ҳам диққатини кўчириши мумкин. У тез гапиради, доимо шошади, юз ифодалари ҳам тез ўзгаради. Суҳбат мавзусини ҳам тез-тез ўзгартириб туришга ҳам мойил. Гаплашиб кетиши қанчалик осон бўлса, гапни тугатиб хайрлашиб

кетиши ҳам шунчалик осон. Суҳбат тугагандан сўнг қолган ишларини давом эттириб кетаверади. Ригид суҳбатдош эса унинг акси. Бундай шахс қатъиятли, дадил бўлса ҳам, бир фаолият туридан иккинчисига кўчиси жуда қийин, у маълум муддатни талаб қилади. Чунки у ўйламасдан таваккал иш қила олмайди. Масалан, у хат ёзаётган пайтда кириб қолсангиз, то бирор бўлагига нуқта қўймагунча сизга қарамайди. Қарагандан кейин эса, тезгина суҳбатга кириша олмайди. Ригид шахс жуда яхши суҳбатдош. Мобил типдаги суҳбатдош билан гаплашаётганда у тез-ьез гапни бўлиб, суҳбатдошга ташаббусни бергиси келмайди, ригид эса жуда диққат билан тинглайди. Лекин ўзи гапирганда, секин, мантииқан тўғри гапиришни хуш кўради, гапини бўлишларини сира истамайди. Агар суҳбатни бўлсангиз, кейинги сафар сиз билан гаплашмай қўя қолишни афзал кўради. Агар у билан уришиб қолсангиз, анча вақтгача унинг жаҳли чиқмайди, сизни охиригача эшитиб, секин жавоб беради, ундаги ранжиш, жаҳл чиқиши одатда сиз кетгандан кейин бошланади. Агар унинг суҳбатдоши тоқотсиз одам бўлса, иккиласининг чиқиши қийин, чунки у узоқдан келиб тушунтиришни яхши кўради. Демак, бу типлар ҳам ҳар хил, ҳар бирида ҳам яхши ҳам ёмон сифатлари бор. Доминант тип мулоқот жараёнида сира ҳам бошқалардан паст келишни хоҳламайди, савол берилса, хоҳласа жавоб беради, бўлмаса индамаслиги ҳам мумкин. У доимо суҳбатдошга таъсир кўрсатиши, унинг бўйсунишини хоҳлайди. Унда игоизм ҳисси кучли, ўзи хато фикр юритса, хатолигини суҳбатдош сезса ҳам уни бўйнига олмайди, доминант тип қатъиятли. Суҳбат давомида у сизнинг фикрингизни ярим йўлда тушунса, сизни охиригача тинглашни истамайди, гапни бўлиб, майинлик билан гапни тугатиб қўйиши мумкин. Агар икала суҳбатдош ҳам доминант тип бўлса, унда улар ўртасида осонгина рақобат ҳисси юзага чиқиши, келишмай қолишлари мумкин. Шунинг учун жанжаллашиб қолмаслиги учун доминант

шахснинг мустақиллиги, дадиллигига кўниш, унга ўз нуқтаи назарини охиригача баён этиш имкониятини бериш лозим. Тобе типли шахс суҳбатдошнинг қарашларига мослашади. Доимо ён беришга тайёр, шунинг учун у кам жанжаллашади, лекин ёмон кўриб қолган одами билан умуман гаплашмайди. Суҳбат шароитидагини у аста-секин ўзининг дадиллигини кўрсатиши, очиқ гаплашиши, баъзан эътирозлар билдириши мумкин. Тобе шахси болаларни рағбатлантириш мақсадга мувофиқдир, шунинг учун ҳам уларни мақтаб туриш, гупираётганда кўзлар, юз ифодалари билан уларни руҳан қўллаб туриш керак. Бирор қарорга келиш керак бўлиб қолса, бу шахс қарорни яхшиси сиз қабул қилишингизни хоҳлайди. Чунки жавобгарликни бўйнига олишни истамайди. Юқорида келтирилган типларни кузатар эканмиз, барчасида ижобий ва салбий, ноқулай ва қулай сифатлар борлигини кўрамиз. Хаётда кўпинча соф у ёки бу тип вакили учрамайди, лекин у ёки бу вазиятларда такрорланадиган фазилатларига қараб одамларни типларга ажратамиз. Бундан ташқари, бир марта кўришда одам ҳақида хулоса чиқариб бўлмайди. Уни аниқ тавсифлаш учун турли шароитларда бир неча маротаба кузатиш лозим.

Фойдаланилган асосий адабиётлар: 1. Ғозиев Э. Муомала психологияси. Тошкент, 2001. 2. Ғозиев Э. Умумий психология. Тошкент, 2002. 3. Ғозиев Э. Психология. Тошкент, «Ўқитувчи», 2003. 4. Давлетшин М.Г. Умумий психология. Тошкент, ТошДПУ, 2002. 5. Каримова В. Ижтимоий психология ва ижтимоий амалиёт. Тошкент, 1989. 6. Психоанализ асослар. «Ўзбекистон», тузувчи М.Отажонов, 2005. 7. Мақсудова М. Мулоқот психологияси. Тошкент, 2006. 8. Каримова В. Психология. Тошкент, 2000. Қўшимча адабиётлар: 1. Карнеги Д. Муомала сирлари. Тошкент, «Наврўз», 1992. 2. Қосимов С., Мўминов Н. Раҳбарлик қобилияти ва бошқарув масалалари. Тошкент, 2001. 3. Адизова Т. Бошқарув мулоқоти психологияси. Тошкент, 2000. 4. Эргашев П. Мулоқот психологияси (маърузалар матни). Тошкент, 2003.

Похожие

Шахс, жамият ва давлатнинг ахборот–психологик хавфсизлигидаги манбалар ва уларнинг турлари

Жисмоний тарбия ўқитувчиси фаолиятининг психологик характеристикаси

Перцептив тренинг ва унинг ижтимоий психологик хусусиятлари

Оилавий низоларнинг ижтимоий- психологик хусусиятлари

Муомала -бошкарувнинг ижтимоий-психологик механизми сифатида