Мия ва психика - Психология - Рефераты

Мия ва психика

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Мия ва психика Режа : 1. Психика миянинг махсули сифатида 2. Нейрон ҳақида тушунча 3. Марказий нерв тизими 4. Переферик нерв тизими 5. Вегетатив нерв тизими 6. Бош мия ярим шарларининг ассиметрияси

Психиканинг рефлектор табиати, хусусияти тўғрисида мулоҳаза юритилганда рус олими И. М.Сеченов ва унинг шогирдлари томони- дантўпланган материаллар тасаввур этилади. И.М.Сеченовнинг«Бош мия рефлекслари» номли асарида қатъий равишда фикр билдириши-ча, «онг ва онгсиз ҳаётнинг барча ҳаракатлари рўй бериш усулига кўра рефлекслардан иборатдир». Психик ҳодиса сифатида онгнинг ҳаракати танасиз руҳнинг хусусиятига эмас, балки тадқиқотчининг мулоҳазасига қараганда, рўй бериш, вужудга келиш усулига, тузилишига биноан рефлексга ўхшаш хислатга эга бўлган жараёндир. Шун-дан келиб чиққан ҳолда фикр янада ривожлантирилса, психик (ру-ҳий) ҳодиса инсоннинг шахсий гояларини, ҳиссий кечинмаларини, сезги ва идрок жараёнларини ўзи кузатиш жараёнида акс этувчи во-қеликдангина иборат эмас. Балки у рефлекс сингари ташқи қўзғатув-чиларнингтаъсирини ва унга жавобан билдириладиган ҳаракат реак- циясини ҳам ўзида мужассамлаштиради. Маълумки, И.М. Сеченов-гача бўлган психологик, физиологик назарияларда инсоннинг онгида образлар, тасаввурлар, мулоҳазалар, ғоялар тарзида инъикос (акс) эт-тирилувчи ҳодисаларни психология фанининг предмети сифатидатан олинар эди. Лекин бу психологик воқелик Сеченов томонидан орга-низмнинг муҳит билан ўзаро таъсир ҳаракатининг алоҳида шаклидан иборат эканлиги, психологик яхлит жараённинг айрим ҳолатлари, унинг лаҳзалари тариқаси гушунтирилди. Психологияда тан олиб ке-линаётган психик жараёнлар онгнинг ичида тугилади ва унинг ичида якунланади, деган ғоя И. М. Сеченов томонидан инкор қилинади, асоссиз даъво эканлиги таъкидланади. И.М. Сеченовнингфикрича, психик ҳодиса бус-бутун (яхлит) реф- лектор ҳаракат туфайли юзага келувчи ва унинг маҳсули бўлиши билан бирга ҳам вужудга келмаган, лекин таъсир ўтказиш эҳтимоли мавжуд кутилмадан бохабар қилувчи омил функциясини ҳам бажара-ди, яъни илгарилаб кетувчи башорат вазифасини ижро этади. Бундай дадил илмий мушоҳадалар психик жараёнлар умуман қандай роль ўйнаши мумкинлиги, уларнинг ўрни

тўғрисида тасаввурга эга бўлиш учун моддий негизни вужудга келтиради. Психик жараёнлар орга-низмда сигнал ва бошқарув (регулятив) функциясини ижро этиб, ўзгарувчан шарт-шароитларга ҳаракатни мослаштиради, шунингдек, маз-кур дақиқада юқори самарага эришишни таъминлайди. Психик жа-раён миянинг бўлмалари (таркибий қисмлари) функцияси тариқаси-да ташқи олам (борлиқ) тўғрисидаги ахборотнинг қабул қилиниши, сақланиши, қайта ишланишини ўзида мужассамлаштирувчи жавоб фаолиятининг идора қилувчиси ҳисобланади. Шунинг учун одамларнинг билимлари борлиқтўғрисидаги тасаввурлари, шахснинг шахсий тажрибаларининг йиғиндиси (мажмуаси) рефлектор ҳаракат таркибига киради. Шундай қилиб, психикҳодисалардеганда миянингташқи (қуршаб турган олам) ва ички (физиологик тизимдаги организмнинг ҳолати) таъсирларга жавобини тушунмоқ керак. Бошқача сўз билан айтганда, психик ҳодисалар: биринчидан, бу фаолиятнинг фавқулод-датаъсир этаётган (сезгирлар, идрок), иккинчидан, ўтмиш тажрибада (хотира) акс этган қўзғатувчига жавоб тарзида рўёбга чиқадиган, мазкур таъсирни умумлаштирадиган, учинчидан, пировард натижаларни (тафаккур. хаёл) олдиндан пайқашга ёрдам берадиган, тўртинчидан, монотон таъсиротлар оқибатида фаолиятни (ҳис-туйғу, ирода) кучай-тирадиган ёки сусайтирадиган, бешинчидан, умуман фаоллаштириб юборадиган, ўзгача таъсиротлар натижасида уни тормозлайдиган, олтинчидан, шахс хулқ- атворидаги (темперамент, характер ва ҳока-золар) тафовутларни аниклайдиган доимий регуляторлари (идора қилувчилари)дир. Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, И. М. Сеченов психиканинг реф- лекторлиги ва фаолиятнинг психик жиҳатдан бошқарилиши таъли-мотини хаспўшлаб берди. Бу илғор ғоя, муҳим таълимот, назария рус олими И.П.Павлов (1849—1936) томонидан экспериментал тасдиқ-ланди ва хусусий ҳолатларда кенг кўламда яққоллаштирилди. И.П. Павлов ҳам одамларнинг, ҳам ҳайвонларнинг ташқи муҳит билан ўзаро ҳаракати мия билан бошқарилиши қонуниятини очган эди. Унинг мазкур қонуниятларга

тааллуқли қарашлари йиғиндиси би-ринчи ва иккинчи сигналлар тизими тўғрисидаги таълимот тариқаси-да фан оламида арзигулик мавқе эгаллади. Теварак-атроф муҳитидаги нарса ва ҳодисаларнинг кўриниши, эшитилиши, ҳид тарқатиши, товланиши, енгил ёки оғирлиги, қаттиқ ёки юмшоқлиги кабилар ҳайвонлар учун шартсиз қўзгатувчи сигнал бўлиб хизмат қилади, кейинчалик улар шартли рефлексга айланиши мумкин. Ҳайвонлар ўз хатти-ҳаракатларида, И.П. Павловтаъбири билан айтганда, биринчи сигнал системасининг сигналлари («биринчи сигналлар»)га риоя этадилар. Бинобарин, уларнинг психик фаолияти биринчи сигналлар системаси босқичида амалга ошади ва унга уз-луксиз равишда амал қилади. Инсон фаолияти ва хулқ-атвори учун ҳам биринчи сигнал системасининг сигналлари (яққол, тасаввурлар, тимсоллар, образлар) уларни бошқариши, йўналтириши, ҳаракатлан-тириши фаоллаштиришда муҳим аҳамият касб этади. Масалан, йўл (кўча) қоидалари, автомобиль, электровоз сигналлари, хавф-хатар белгилари шахс учун муҳим роль ўйнайди. Шуни унутмаслик керак-ки, инсоннинг хулқ-атворини сигнал қўзғатувчилар механик равиш-да бошқармайди, балки мазкур қўзғатувчиларнинг мияга ўрнашиб қолган тимсоллари, яъни сигналлари бошқариб туради. Муайян тимсолга эга бўлган тимсоллар нарса ва ҳодисалар тўгрисида сигнал жўнатади, бунинг натижасида инсоннинг хатти-ҳаракатини бошқариб туради. Одамларда ҳайвонлардан фарқли ўлароқ, биринчи сигналлар сис- темаси билан бир қаторда иккинчи сигналлар системаси ҳам мавжуд. дир. Иккинчи сигналлар системасининг сигналлари одамлар томо-нидан талаффуз этилган, кабул қилинган, эшитилган, ўқилган ту-шунчалар ва сўзлардан («иккинчи сигналлари»дан) ташкил топади. Одатда, биринчи сигналлар системасинингсигналлари тимсолий сиг-наллар, ўз навбатида сўзлар билан алмаштирилади, узатилади. Сўз биринчи сигналлар системаси сигналлари ўрнини босиши, умумлаш-тириши ва улар вужудга келтирадиган жамики

хатти-ҳаракатларни амалга ошириши мумкин. Сигналнинг кузатувчилари билан уларнинг мияда сўзларнинг мазмуни, моҳияти, маъноси тарзида мужассамла-шувини ўзаро тафовутлаш мақсадга мувофиқ. Мабодо, сўзнинг маъ-носи шахсга таниш бўлса, у ҳолда унинг хулқ-атворини бошқара ола-ди, табиий ёки ижтимоий муҳитга мослашувини таъминлашга ёрдам кўрсатади. Агарда сўзнинг маъноси нотаниш бўлса, у одамга фақат биринчи сигналлар системасининг сигналлари тарзида таъсир ўтка-зади ёинки шахс учун мутлақо қийматсиз, аҳамиятсиз нарсага айла-ниб қолади. Юқоридаги мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда психика объектив борлиқнинг субъектив образининг воқелик тарзида мияда акс этиши деб баҳолаш мумкин. Психикани акс эттириш имкониятини тўғри, оқилонаталқин қилиш учун билиш назарияси, билиш манбалари, шакллари, услублари, ҳақиқатни ўлчаш мезонлари, воситалари, йўллари кабиларга илмий ёндашиш лозим. Психикани ўрганишда объект билан субъектнинг ҳам-корликдаги хатти- ҳаракатини ҳисобга олиш шахснинг борлиқ тўғри-сидаги билимларининг чинлиги (ҳақиқатлиги), инъикоснинг ўхшаш-лиги муаммолар ечимини топишга пухта негиз ҳозирлайди. Психология фани психикани ўрганишнингтадқиқот методларига, яққол вазифаларига, изланишнингранг-баранг мавзуларига эга бўлиб, вазият ва шарт-шароитдан келиб чиққан ҳолда уларга мурожаат қилади. Психология фани таъсир кўрсатувчи (ўтказувчи) объектлари ҳисоб-ланмиш субъектнинг ички психик (руҳий) ҳолатига, шунингдек, ташқи таассуротлар натижасида вужудга келадиган ўзгаришлар жараён си-фатида қай йўсинда кечишини текширади. Психология акс эттири-лувчи нарса ва ҳодисаларнинг инъикос жараёнига айланиш механизм-ларини, субъектнинг ўз фаолиятини режалаштиришни, назорат қилиш-ни, бошқаришни тадқиқот этади. Психика фаоллик хусусиятига эга бўлиб, у майлларда, мақбул ечим-ни қидиришда, хатти-ҳаракат вариантлари эҳтимоллигини хаёлдан ўтказишда, ундашда, турткиларда ўз ифодасини топади. Худди шу боис психик акс эттириш (инъикос) суст нарса эмас, балки у ҳаракат, хатти-ҳаракат, таъсир,

ўзаро таъсир кабиларни танлаш, қиёслаш, излаш, ажратиш билан бевосита алоқадор шахс фаолиятининг муҳим жабҳаси саналади. Ҳозирги замон психологиясида фаолият, жараён ва хулқ-атвор-нинг фаол бошқарилиши тескари алоқа аппаратининг ишлашини тақозо этади (П.К.Анохин, А.Н.Бернштейн ва бошқалар). Тескари алоқа тушунчаси кибернетика, физиология, психология фанларида кенг кўламда қўлланилиб келинмокда. Тескари алоқа психология билан физиология фанларида ҳар бир жавоб ҳаракати ҳал қилинаётган ва-зифа (муаммо) мияда баҳоланилиши тушунилади. П.К.Анохин нуқ-таи назарича, организмда муайян цикл билан иш бажарувчи яхлит система мавжуд. Мазкур системада марказдан жавоб ҳаракатига буй-руқберилишининг бирорта ҳам лаҳзаси тескари йўналишда (перифе-риядан марказга қараб) ҳаракатнинг натижаси ҳақида зудлик билан ахборог (тескари алоқа) юборилмагунча тугалланмайди. Тескари алоқа аппарати (системаси) ёрдами билан организм ўз ҳаракатининг нати-жасини образ (тимсол) билан таққослаб кўради. А.Н.Бернштейн тал-қинича, натижага нисбатан образ олдинроқ пайдо бўлади, воқелик-нинг ўзига хос модели тарзида унинг юз бериши тўғрисида олдиндан (илгарилаб кетиб) ахборот, хабар, маълумот беради («башорат эҳти-моллиги» назарияси). П.К.Анохин ва А.Н.Бернштейн назарияларига асосланган ҳолда психиканинг мавжудлиги ҳаракатнинг изчил дастурини (программа-сини) тузиш, олдинига ички режада иш бажариш, хулқ-атвордаги эҳтимол кўринишларини танлаш, босқичларини амалга ошириш ту-файли ҳаракат қилиш имкони туғилади. Табиатшунос олимларнинг мулоҳазаларича, биологик эволюция жараёнида шахс психикаси хулқ-атворни бошқаришнинг алоҳида ап-парати тарзида пайдо бўлади, сифат жиҳатидан ўзгариб боради. Иж-тимоий муҳит, шахслараро муносабат, жамоавий, оилавий турмуш (ҳаёт) крнунлари, қонуниятлари таъсири остида одамлар шахсга ай-лана бошлайди (ижтимоийлашув натижасида), уларнинг ҳар бирида микромуҳитнинг, камол топган тарихий шароитнинг излари ўз акси-ни қолдиради. Умумийлик

(этник) билан хусусийлик (шахслилик) ўртасида ўзаро уйғунлик ҳукм сурса- да, лекин алоҳида олинган инсоннингхулқ-атвори, хатти-ҳаракатлари шахсий хусусият касб этади. Юқорида юритилган мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда психо-логия фанига таъриф бериш мумкин. Психология — воқеликнинг мияда образ тарзида юзага келтирувчи психик омиллар, жараёнлар, ҳолатлар, қонуниятлар, хоссалар, вазиятлар, хислатлар, фазилатлар, механизмлар тўғрисидаги фандир. Инсоннинг шахсий хусусиятга эга бўлган хулқ-атвори ва фаолияти воқеликнинг миядаги образлар ёрдами билан бошқарилиб туради. Психиканиннг моддий асослари тўгрисида фикр юритилганда, энг аввало, у миянинг хусусияти эканлигини таъкид этиш жоиз. Билиш жараёнлари тўгрисида гап кетганида, албатта сезги, фикр, онг кабилар махсус равишда ташкил топган материянинг олий маҳсули эканлиги-ни уқтириш мақсадга мувофиқдир. Организмнинг психик фаолияти тананинг кўп миқдордаги аъзоларининг ёрдами билан ишга тушади. Аъзоларнинг баъзи бирлари таъсиротларни қабул қилса, бошқалари уларни сигналларга айлантиради, хатти-ҳаракатларнинг режасини ту-зади ҳамда унинг амалга ошишини назорат қилади. Шунингдек, уларнингбир гуруҳи хатти-ҳаракатга куч-қувват, гайрат, шижоат бахш эта-ди, яна бир тури эса мушакларни, пайларни ҳаракатлантиради. Мана шундай мураккаб функпиянинг йигиндиси (мажмуаси) организмнинг ташқи муҳитга мослашувини, унга мувофиқлашувини, ҳаётий вазифа-лар ижро этилишини, бажарилишини таъминлайди. Органик оламнинг микроорганизмдан то инсонга қадар бир неча ўн миллион йил давом этган эволюцияси давомида хагги-ҳаракат-ларнинг, хулқ- атворнинг физиологик механизмлари узлуксиз равиш-да мураккаблашиб, табақаланиб, бунинг оқибатида организм муҳит-нингўзгаришларигатез реакция қилувчан, мослашувчан хусусият касб этиб борган. Жумладан, бир ҳужайрали амёбанинг ҳаёт кечириши унинг озуқа

қидириш имконияти, ўз ҳаётини муҳофаза қилиш қобилияти муайян даражада чеклангандир. Ундаги ёлғиз ҳужайранинг ўзи ҳам сезувчи, ҳам ҳаракатланувчи, ҳам овқат ҳазм қилувчи вазифаларни ижро эта-ди. Мураккаб тузилишга эга бўлган ҳайвонларда аъзоларнинг ихти-сослашуви озуқани кўриш, уни фарқлаш, хавф-хатарни тез сезиш, аниқ мўлжал олиш имкониятини беради. Ихтисослашувнинг асосий функцияси сигналларни идрок қилишдан иборат ҳужайраларнинг вужудга келишида ўз аксини топади. Мазкур ҳужапралар рецептор деб номланмиш ҳужайралар туркумини юзага келтиради. Ҳужамра-ларнинг бошқалари мушак тўқималари ишини, безларнинг шира аж-ратишини назорат қилади. Бундай ҳужайралар эффекторлар дейила-ди. Ихтисослашув аъзоларни ҳамда функцияларни бир- биридан аж-ратади. Организмнинг асосий бошқарув имконияти яхлит нарса си-фатида ҳаракат қиладиган марказий нерв системаси воситаси билан эришилади. Нерв системасининг асосий унсурлари нерв ҳужайралари (ней-ронлар) ҳисобланиб, уларнинг функцияси қўзгатишдир. Нейрон ҳужайра таначасидан, дендритдан, аксондан ташкил топади. Марка-зий нерв системаси бош мия ва орқа миядан иборат. Ҳозирги замон фанининг кўрсатишича, орқа мия ва мия найчаси рефлектор фаолиятининг тугма (шартсиз рефлекслар) қисобланган шаклларни амалга оширади, катта ярим шарларнинг қобиғи эса ҳаёт-да орттирилган, психика ёрдами билан бошқариладиган хулқ-атвор шаклларининг органи саналанади. Мия катта ярим шарлари фаолиятининг умумий қонунлари И.П.Павлов томонидан кашф этилган. Ҳозирги замон физиологияси маълумотига қараганда, мияда ҳосил бўладиган тўлқинлар турли час-тотадаги электромагниттебранишларига ўхшаб кетади. Мияда элект- роэнцефалограмма кўринишдаги кучайтиргич ёрдамида ёзиб олиш мумкин бўлган электр токлари пайдо бўлишининг кашф этилиши муҳим аҳамиятга эга. Чунки космонавт миясининг биотоклари ёзуви унинг марказий нерв

системасида юз берадиган ўзгаришлар кўрсат-кичи бўлиб хизмат қилади. Одамнинг психик ҳаётида катта ярим шарлар қобиги сиртининг пешана қисмлари алоҳида роль ўйнайди. Психик функциялар муай-ян тарзда чап ва ўнг ярим шарлар ўртасида тақсимланиши чуқур ўрганилган. Маълумки, психиканинг мазмуни тирик мавжудот ўзаро му-носабатда бўладиган ташқи олам билан белгиланади. Шунинг учун ташқи олам инсон мияси учун шунчаки оддий биологик муҳит эмас, балки одамлар томонидан уларнинг ижтимопй-тарихий тараққпёт давомида яратилган ҳодисалар олами ҳамдир. Психик ва нерв-физиологик жараёнларнинг ўзаро муносабати ма- саласи мураккаб муаммолардан ҳисобланади. Психиканинг ўзига хос хусусиятлари нерв-физиологик хусусиятларидан қандай муҳим бел-гилари билан фарқланишини аниқлаш катта аҳамиятга эга. Агарда мазкур ўзига хослик мавжуд бўлмаганида эди, у ҳолда психология мустақил билим соҳаси сифатида тадқиқ этилиши ҳам мумкин эмас эди. Психик жараёнлар ўзида ички, физиологик жараёнларнинг эмас. балки ташқи объектларнинг тавсифини мужассамлаштиради. Психика — бу юксак даражада ташкил топган материянинг систе-мали хоссаси (хусусияти), субъекттомонидан объективборлиқни фаол акс эттириш, мазкур борлиқ манзараларпни субъект ўзидан узоқпаш-тирмай ифодалаши, худди шу аснода ўз хулқини ва фаолиятини шахсан бошқаришдир. Психикада ўтмишнинг, ҳозирги давр ва келаси замоннинг ҳодисалари ифодаланган, тартибга солингандир. Ўтмиш ҳодисалари инсон хотирасида мужассамлашиб, шахсий тажрибаларда намоён бўлади. Ҳозирги замон аклий жараёнлар, ҳиссий кечинма-лар, образлар ва тасаввурлар мажмуасида ифодаланади. Келажак эса турткиларда, мақсад, эзгу ниятларда, шунингдек, фантазия, виждон азоби, армон ва тушларда акс этади. Инсон психикаси ҳам англанил-маган, ҳам англанилган хусусиятга эга бўлиб, англанилмаган психика ўз навбатида ҳайвон психикасидан сифат жиҳатидан кескин тафовут-га ва устуворликка эга. Ташқи объектларнинг психика шаклида махсус тана аъзолари

қурилмасининг фаол ва илгарилаб инъикос этиши шарофати билан мазкур объектларнинг хусусиятига мутлақо мутаносиб ҳаракатларни амалга ошириш имконияти юзага келади. Шу билан бирга психика-нинг вазият устуворлиги ва қидирув фаоллиги туфайли организм-нинг таркиблари ўртасида яшаш учун кураш рўёбга чиқади. Худди шу боисдан психикани аникловчи асосий белгилари мав- жуддир: предмет муҳити образини акс эттириш, тирик тана аъзола-рини ҳаракат қилиш, уларнинг мазкур муҳитда ориентацияси, у билан алоқага киришиш эҳтиёжидан қониқиш, тўғри алоқалар гескари алоқа қилиш принципи бўйича акс эттириш тўғрилигини назорат қилиш кабилар. Инсоннинг назорат инстанцияси сифатида ижтимо-ий амалиёт хизмат қилади. Тескари алоқа шарофати туфайли образ билан ҳаракат натижасини таққослаш амалга оширилади, пайдо бўлув-чи ҳолат бу натижасидан олдинроқ содир бўлади, чунки у борлиқ-нинг ўзига хос модели сифатида юзага келиш имкониятига эга. Гене-тик келиб чиқишига биноан, психика ўзининг рефлектор типига ва тарихига эга бўлган алоҳида циклли тизим сифатида рўёбга чиққан. Рефлеюорлик организм ҳаётининг объектив шароитлари бирламчи-лигини билдиради. Идрок қилинувчи мазкур тизимнинг таркибий қисмлари ижро этувчанлиги, ҳаракатларнинг мақсадга йўналганли-гига, образ таъсирига «тескари» қонуний ўтиш жараёни ҳисобланади. Психиканинг рефлектор табиатининг биринчи шундай илмий талқи-ни рус физиологи И.М.Сеченовтомонидан амалга оширилган бўлиб, бир қанча асрлар давомида психика алоҳида танасиз нарса, уни ҳара-катга келтирувчи, уни нерв жараёни билан алмаштирувчи, унга тенг-лаштирувчи механик материалистик йўналишга кучли зарба эди. Психиканинг фаоллиги реаллик билан бевосита мулоқотга кири-шиш жараёнида намоён бўлади, чунки нерв аппаратларида ҳаракат-ланувчи физикавий, кимёвий қўзғатувчиларни қайта қуриш кўзда тутилди. Қўзғовчиларда, уларнингдоирасидаги хатти-ҳаракатларга куч-қувват берувчи, узлуксиз равишда интилувчи, хулқ-атвор дастури ба-жарилишини

таъминловчи, унга қидирув жараёни ва вариантлар тан-лашни ўзида қамраб олувчи фаолликнинг хусусиятларидир. Психика биологик эволюциянинг маълум бир босқичида вужудга келган бўлиб, унинг ўзи омилларнинг бири сифатида организмни уларнинг яшаш шароитига тобора кучайиб борувчи мослашувни таъминлаб туради. Психиканинг инсонда пайдо бўлиши сифат жиҳатдан мутлақо янги тузилишга эга, чунки у ижтимоий-тарихий тараққиётнинг қонуният-лари билан шартлангандир. Фаолият регуляциясининг юксак дара-жаси сифатида онг вужудга келади, психика фаоллигининг юксак кўриниши манбаи тариқасида эса шахс шаклланади. Бизнингча, методологик нуқтаи назардан психика таҳлил қилин-ганда, албатта биосферик ва неосферик алоқалар натижалари, уларнинг таъсирчанлик кучи, вазият, муҳит ҳамда ҳолатлар (ҳодисалар) фазовий жойлашуви, «сунъий мия»нинг вужудга келиши имкония-ти юзасидан фикр билдириш бугунги кунда муҳим аҳамиятга эга. Чунки инсон ақл- заковатининг қуввати етмайдиган, пайқаш имко-ниятига эга бўлмаган борлиқнинг мўъжизалари, сирлари мавжуд-дир, уни ҳисобга олмасдан иложимиз йўқ. Шунингдек, қарама-қар-шилик мавжуд эканлигини тан олиш билан бирга, муроса-ю мадо-ра, хаотик (бетартиб) ҳаракатлар ҳукм суришини унутмаслик лозим. Акс эттириш материянинг умумий хусусиятидан иборат бўлиб, объектларнинг белгилари ва аломатларини турли даражада адекват (тўғри) идрок қилишга қобилиятлилиги, бошқа объектларнинг муно-сабатлари ватузилишинингтавсифларини ифодалайди. Инъикоснинг хусусияти материянинг ташкил топганлик даражасига боғлиқ, чунки у органик ва ноорганик табиатда, ҳайвонот оламида, ижтимоий ҳаёт-да ўта содда ва юксак ташкил топган тизимда сифат жиҳатдан хилма-хилдир. Организмда дастлабки акс эттиришнинг вужудга келиши тирик тананинг ички ва ташқи стимулларининг жавоб реакциясига танлаб муносабатда бўлиш манбаидан келиб чиқувчи сесканувчанликдан бошланади. Бу психикани акс эттиришнинг содда кўриниши бўлиб, у

органик дунёни ривожланиш жараёнида сезувчанлик қобилиятига эга бўлгани туфайли сезги вазифасини бажарувчи бирламчи психоло-гик образлар пайдо бўла бошлайди, улар организм ҳаракати эҳтиёжи-ни, фазовий чамалаш (мўлжаллаш) мақсадини амалга ошириш учун хизмат қилади. Ҳудди ана шу даврдан бошлаб муҳитга, экологияга тўғри мосла шиш ва ҳаракатни идора қилиш функциялари юзага келади. Акс эттиришнинг содда шакллари мураккаброқ шаклларининг ривожланиш и учун зарур шарт- шароитлар сифатида хизмат қилади. Органик дунёнинг кейинги эволюцион тараққиёт даврида воқеликнинг ҳам сенсор, ҳам ақлий образларини қамраб олувчи содда сабабий алоқа-лар ва вақтни идрок қилиш юзага келади, бунинг натижасида хатти-ҳаракатни тўғри ифодалаш имкони ва фаоллик хусусияти туғилади. Бевосита ҳаракат қилувчи қўзғатувчи организмнингтўғридан-тўғри реакциясига жавоби олдиндан, илгарилаб акс эттиришни келтириб чиқаради. Инсон фаолиятининг ижтимоий шартланганлиги туфайли инъикос фаоллиги ошибгина қолмай, балки у сифат жиҳатидан мут-лақо бошқа хусусият касб эта бошлайди. Акс эттиришнинг танлов-чанлик ва мақсадга йўналганлик хусусиятлари ҳамкорлик фаолияти жараёнида меҳнат қуроли орқали табиатни ўзгартириш эҳтиёжи даражаси кўрсаткичи аниқланади. Мазкур жараёнларда психик акс эт-тириш нафақат ҳиссий образларни, балки мантиқий тафаккур, мада-ният маҳсулини ўзида ифодаловчи ижодий фантазия, ўз навбатида тил таркибига кирувчи белгилар, аломатлар тизимининг моҳиятига қоришиб, яратувчи сифатида акс эттиришнинг губдан, радикал ўзга-ришга олиб келади. Бундай тоифадаги инъикоснингоқибатида идеал образнинг пайдо бўлишига пухта замин ҳозирлайди, имкониятлар-нинг рўёбга чиқиши учун барча шарт-шароитлар яратади. Акс этти-ришнинг тўғрилиги, адекватлиги ўзини келиб чиқиш манбага кўра, мазкур манбанинг моддий тавсифи билан мияда нерв импульслари-ни қайта ишлаш ўртасидаги қиёсий жараённи мужассамлаштиради ва субъектнинг психологик жиҳатидан намоён бўлиши,

ривожлани-ши, ўзгариши, такомиллашиши каби ҳолатларни ҳам бевосита, ҳам билвосита усуллар ёрдами билан турлича шаклда, тарзда, кўринишда ифодалайди. Психология фанида акс эттиришнинг қуйидаги кўринишлари тан олинади: физик, физиологик, психик, онг, ўзини ўзи англаш.

Ўқув услубий адабиётлар рўйхати : 1. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. 1-китоб. Психология бўлими талабалари учун ўқув қўланма. Т. ЎзМУ. 2003 й. 1. Ғозиев Э.Ғ. Психология. –Т., ЎзМУ «Университет», 2003. 2. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. Тошкент: Университет ,1990. 3. Ғозиев Э.Ғ. Хотира психологияси. –ТошДу , 1994. 4. Бернштейн Н.А. Физиология движений и активность. М., 1990. 5. Василюк Ф. Е. Психология переживания. М., 1984. 6. Введение в психологию / Под общей ред. А. В. Петровского. М., 1997. 7. Вилюнас В. К. Психологические механизмы мотивации человека. М., 1990. 8. Выготский С.Л. Собрание сочинений в 6-ти томах. М. 1984. 9. Гальперин П.Я. Введение в психологию. М., 1976. 10. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в психологию. М., 1988. 11. Дормашев Ю. Б., Романов В. Я. Психология внимания. – М., 1995. Интернет манбалари: 1. http : www . Iib . psixology . msu . ru 2. http : www . Iib . psixology . ru 3. http : www . Iib . psixology . rin . ru 4. http : www . Iib . psixology . narod . ru 5. http : www . Iib . psixology . narod . ru 6. http : www . Iib . psixology . ru

Похожие

Психика ва онгнинг тараққиёти

Психика ва онг тараккиёти

Психика ва онгнинг тузилиши

Психика ва онгнинг ривожланиш тарихи

Психика ва онгнинг ривожланиши хайвонлар психикаси