Психика ва онгнинг ривожланиш тарихи - Психология - Рефераты

Психика ва онгнинг ривожланиш тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63.5 KB

Психика ва онгнинг ривожланиш тарихи Спорт психология фанининг мазмуни ҳақида гапириш-дан олдин умуман «психология» тушунчасининг моҳияти, яъни унинг нимани «англатиши» тўғрисида тўхталиб ўтсак. «Психология» сўзи юнонча бўлиб, «психос»-руҳ, жон; «логия»-таълимот деган маънони билдиради. Хозирги вақтда психология фани жуда кенг тармоқли фанлардан бирига айланган Спорт психология ушбу фан тармоқларидан бири бўлиб, ўзининг ўрганиш объекти-муаммолари, усуллари ва қонуниятларига эга. Спорт психологияси фани шуғулланувчи спортчилар (ўқувчи ва болалар) ва спорт турлари бўйича жамоалар ички олами, руҳий ривожланиш қонуниятлари ҳақидаги фан бўлиб, жисмоний тарбия ва спорт фаолияти билан бевосита боғлик Шуни айтиб утиш керакки, спорт психологияси назариядан кўра амалиетга яқинроқ, яъни шуғулланувчи спортчилар (ўқувчи ва болалар) ўз фаолиятида туқнаш келади-ган муаммоларни тахлил қилишга ва ҳал этишга йўналтирилган. Шахсий таркибни уқитиш ва тарбиялаш шуғулланувчи спортчилар (ўқувчи ва болалар) фаолия-тининг асосини ташкил этади. ўқитиш ва тарбиялаш жараёнлари эса психологик билимларга асосланади. Келинг, яхшиси бунинг нима эканлигига эътиборни қаратайлик Шунда юқорида айтилган фикрни тушуниш осон бўлади. Таълим ёки уқитиш шундай жараёнки, бунда таълим олувчиларда маълум билим, кўникма ва малакалар шакллан-тирилади ёки ривожлантирилади. Шуғулланувчи спортчиларнинг (ўқувчи ва болаларнинг) фаолиятларини яхшилашга хизмат қилувчи фази- латларни тарбиялаш, ривожлантириш тарбия жараёнининг асосий мақсади ҳисобланади. Жисмоний тарбия ва спорт фаолиятини психологик жихатдан самар.али ташкил Қилиш учун бир кдтор талабларга жавоб бериш керак Бу талаблар спорт жамоаларнинг ички қонуни бўлган умумжисмоний низомларда, дастурларда ўз ифодасини топган. Унга кўра ҳар бир жисмоний тарбия ўқитувчиси ва спорт мураббийи (болалар богчаларида услубчи-ўқитувчи, ишлаб чиқариш корхоналарида услубчи-ташкилотчи) ўз қўлостидаги шуғулланувчи спортчиларнинг (ўқувчи ва болаларнинг) индивидуал-психологик хусусиятларини, шунингдек спорт жамоада кечадиган ижтимоий-психологик ҳодисаларни билиши ва улар-ни бошқара олиши лозим. Инсон психикаси мия фаолияти натижасидан иборат. Пси хика инсон хулқ- атвори ва фаолиятинииг асоси бўлиб хизмат қилади. Ташқи дунёни инсон онгида акс эттириш психика-нинг моқиятини ташкил этади. Масалан, мусобақа даври психи ка воситасида мусобақалашув қолатни тўғри баҳолаш жуда катта аҳами-ятга

эга. Психологик акс эттириш натижасида инсон онгида объектив дунёнинг субъектив образлари яратилади. Инсон руҳияти биосоциологик хусусиятга, табиатга эга; инсон руҳиятининг маълум бир белгилари биологик-ирсий йўл билан ота-оналаридан утади, қолган хусусиятлар эса иж-тимоий муҳит шарт-шароитлари таъсири остида ҳаёт фаолия - ти мобайнида қарор топади. - Жисмоний тарбия ва спортдаги фаолиятининг ўзига хос хусусиятли шароитлари қуйидаги хусусиятлари билан ифода этилади. Фаолият предмети сифатида одамнинг ўзи, спортчининг ўзи хизмат қилади. У фаолиятнинг фақат субъекти эмас, балки объекти ҳам ҳисобланади ва фақатгина бошқа одамлар учун эмас (жисмоний тарбия ўқитувчилари, мураббийлар, ҳакамлар, шериклари ва спортдаги рақиблари), балки ўзи учун ҳам. - Жисмоний тарбияда ҳам ва спортда ҳам фаолият тарбиянинг умумий вазифасини ҳал этишга қаратилган “... энг эрта болалик чоғидан бошлаб..... жисмоний ва маънавий кучларини баркамол ривожлантириш билан ёш авлодни тарбиялаш. - Жисмоний тарбия айниқса спорт одатдан ташқари, кўпинча кучли жисмоний ва психик кескинлик билан боғлик бўлади. - Спорт фаолиятининг мазмуни мусобақалар ҳисобланади. - Жисмоний тарбияда фаолият маҳсулоти инсоннинг баркамол-жисмоний ва маънавий ривожланишига қаратилган соғломлаштириш, таълим бериш ва тарбиялаш натижаси сифатида иштирок этади. Спортда эса фаолият маҳсулоти спортдаги ютуқлари, кўпинча рекордлар (турли аҳамиятдаги спортчи учун шахсий бўлгандан тортиб жаҳон рекордигача) ҳам ҳисобланади. Ўқитиш (ўргатиш) ва тарбиялашнинг услуб ҳамда шаклларини психологик жиҳатдан асослаш, уларни такомиллаштириш юзасидан тавсиялар ишлаб чикиш ва ҳ.з. Психика ва онгнинг ривожланиш тарихи. Биз яшаб турган Ерда бундан бир неча миллион йил муқаддам фақатгина жонсиз табиат бўлган ва ҳеч бир тирик организм бўлган эмас. Сўнгра ҳаёт пайдо бўлган, ўсимликлар ҳамда хайвонотлар вужудга келган. Ерда ҳаётнинг пайдо бўлиши материя тараққиётидаги янги босқичдир, бу босқичда материя ўз тузилишига кўра анча мураккаб ва алоҳида хоссаларга эга бўлган. Сесканувчанлик, яъни ташқи таъсирларга жавобан ҳаракатга келиш к;обилияти материянинг ана шундай хоссаларидан бири эди. Бундай хосса ўсимликлардаёқ кўзга ташланади; масалан, агар мимозанинг бир хил турига тегиб кетилса, у ўз яироқчаларини юмиб олади. Хатто энг содда жониворлар, жумладан, амёба ва бошқаларнинг ташқи таъсирларга реакция қилиши сезилиб туради.

Ерда материянинг янада тараққий қилиб бориши билан анча мураккаб тузилишга эга бўлган жониворлар вужудга келади, улар сезгирлик қобилиятига, яъни нарсаларнинг айрим хусусиятларини акс эттирувчи сеза олиш қобилиятига эга бўла бошлайди. Бу эса ҳайвонлар асаб тизимининг хусусияти бўлган психиканинг энг содда. Дастлабки кўриниши эди. Шундай қилиб, психика ҳар кандай тирик материянинг хусусияти эмас, балки фақат юксак даражада ташкил топган материягагина хос бўлган хусусиятдир. Аниқ ифодаланган сезиш қобилияти шаклидаги психика фақат хайвонот дунёси тараққиётининг муайян босқичидагина вужудга келади, Моллюскалар, бўғимоёклилар, чувалчанглар каби жониворларда хам сезгилар мавжуддир. Бинобарин, улар психикага эгадир. Хайвоннинг асаб тизими ва мияси қанчалик юксак даражада тараққий қилган бўлса, унинг психикаси ҳам шунчалик юқори босқичга кўтарилган бўлади, Психиканинг ривожланиши одамда энг юқори даражага ўсиб етган. Материянинг аста-секин (эволюцион) ривожланиш жараёни муқаррар равишда унинг энг олий хоссаси тирик организмларнинг яшаши учун зарур нарса ҳисобланган психика-нинг пайдо бўлишига олиб келади. Тирик организмларнинг жуда қадим замонлардан буён босиб ўтган бутун психик ривожланиш жараёни бир-биридан тамомила ажралиб турувчи икки даврни ўз ичига олади: хайвонлар психикасининг ривожланиши (бу ривожланиш биологик қонунларга: ирсият, ўзгарувчанлик табиий сараланиш қонуниятларига буисунади) ва одам онгининг ривожла ниши. Одам онги ижтимоий тарихий қонуниягларга мувофиқ равишда ҳам ривожланади. Хайвонот оламида психиканинг ривожланиши руҳий жараёнларнинг майдонга келиши билан боғлик бўлган, бу ру ҳий жараёнлар теварак-атроф воқеликни акс эттириш ҳамда воқеликка мослашишнинг анча такомиллашган шаклларини вужудга келтиради. Сезгилар ривожланиши билан кетма-кет равишда хайвонларда идрок (нарсаларни уларнинг бир қатор белгилари билан биргаликда акс эттириш) пайдо бўлади. Юксак босқичга кўтарилган умуртқалиларда тасаввурлар (айни чоғда идрок этилмаган нарсаларнинг образлари, чунончи, маймун яқиндагина ўз кўзи билан кўрган, аммо айни пайтда яшириб кўйилган бананни ахтара бошлайди) майдонга кела ди. Хайвонларнинг хотираси такомиллаша бошлайди (ҳайвонот оламининг энг содда вакилларида ҳам хотира кўртаклари кўзга ташланади). Умурткали ҳайвонларда тафаккур белгила ри мавжудлиги аммо ҳайвонларнинг тафаккури иисоннинг фикрлаш фаолиятига қараганда ниҳоятда содда тузилишга эга. Психиканинг ривожланишида ҳайвоннинг ҳаёт кечириш тарзи катта аҳамиятга эга бўлиб, у ўз навбатида теварак-атрофдаги муҳитга боғлик. Масалан, ерда яшовчи кўпгина ҳайвонларга қараганда ҳавода учиб юрувчи қушларда, сувда яшов чи балиқларда психика унча ривожланмагаи бўлади (бунинг сабаби улар

истиқомат қилувчи муҳитнинг бир хиллигидадир). Аммо шунга қарамай, қушлар кўзининг ўткирлиги билан аж ралиб туради, улар ўзларига емиш бўлиши мумкин бўлган нар саларни кўз орк;али олис масофадан паивай оладилар. Дарахтлар устида ҳаёт кечирувчи маймунларда эпчиллик қобилияти ривожланган. Маймунлар меваларнинг магзини ажратиб олиб истеъмол қилади, шу туфайли уларнинг қўллари нозик ҳамда аниқ ҳаракатларни бажара олади, нарсаларни синчиклаб кўздан кечиради, уларни пайпаслаб кўра олади ваҳоказо, Шу тарзда мураккаб ҳаёт кечириш маймунларда фикрлаш фаолияти кур-тақларининг ривожланишига имкон яратган. Психик ривожланиш кандай даражада бўлишига караб, ҳай вонларнинг хатти- ҳаракатлари ҳам ҳар хил шаклларда; инстинктлар, кўникмалар, ақлий хатти- ҳаракатлар шаклида бўлади. Биз юкррида ҳайвонлар психикаси инстинктлари, кўникмалари, ақлий хатти- ҳаракатларининг хусусиятлари билан танишиб чиқдик. Аммо ҳайвонлар психикаси ривожланишининг ҳатто энг юксак даражаси ҳам одам психикасига тенглаша олмайди. Хайвонот оламининг юксак босқичидаги вакиллари маймунлар ва уларнинг аждодлари жисмоний ҳамда психик жихатдан қай тарзда ривожланганки, бунинг натижасида улар орасида энг мукаммаллари аста-секин ибтидоий одамга айланган? Қандай қилиб хайвоннинг мияси миллионлаб йиллар давомида тараққий этиш билан инсон мияси бўлиб қолган? Бизнинг маймунсимон аждодларимиз ижтимоий хайвонлар бўлган. Меҳнатнинг ривожланиши жамият аъзоларининг янада жипслашишларига имкон яратган, зотан шу туфайли одамларнинг ўзаро кўмаклашиши, ҳамкорлик билан иш бажариш холлари янада кўпроқ юзага кела бошлаган ва бундай фаолиятнинг ҳар бир киши учун фойдалилиги равшанроқ англанган. Шундай қилиб, инсонлик қиёфасини эгаллай бошлагач, одамларда бир бирларига ниманидир айтиш эхтиёжи тугилди. Маймуннинг ҳали унча тараққий қилмаган ҳиқилдоғи аста- секинлик билан, аммо оғишмаган ҳолда нутқ учун мослаша бошлайди, оғиз бўшлиғи оғздаги органлар эса, аста-секин нутқ товушларини бирин-кетин талаффўз этишга одатланиб боради. Аввало меҳнат, сўнгра эса бурро-бурро қилиб сўзлаш иккита энг муҳим сабаб бўлдики, бу сабаблар таъсири остида маймуннинг мияси секин-аста одамнинг миясига айланди, лекин одам мияси маймун миясига хар қанча ўхшаса ҳам, катталиги ва камолотга етганлиги жихатдан маймун миясидан кўп даража устун туради. Миянинг янада тараққий қилиши билан бир қаторда, унинг энг яқин қуроллари бўлмиш сезги аъзолари ҳам тараққий қилиб борди. Hутқ туфайли одамларнинг биргалашиб иш бажаришлари муайян мақсадларга бўйсундирилди, одамлар келишиб иш кўрадиган, уларнинг хатти-

ҳаракатлари маълум даражада олдиндан режалаштириладиган бўлди. Инсон меҳнатининг чинакам оқилона меҳнат бўлишининг боиси ҳам шундадир. Меҳнат фаолияти жараёнида бизнинг қадимги аждодла римиз меҳнат қуролларини ясаганлар ва улардан фойдаланганлар. Жамоада бирон бир ишни бажариш учун маълум усулда фойдаланишга мослашган буюмларгина меҳнат қуроллари вазифасини ўтай олган. Маймун ҳам баъзан таёқ, яшшик ва ҳоказолардан фойдаланади. Аммо маймуннинг бу иши тасодифий ҳодисадир, бинобарин маймун фойдаланган буюм ана шу маймунда, қолаверса ундан ўрнак олган бошқа маймунларда маълум мақсадларга эришиш учун доимий восита бўлиб қолмайди. Шу сабабдан маймунлар ҳеч қачон қуроллар тайёрламайди ва улар ни сақлаб қўймайди. Меҳнат жамоаси масаласига келсак айрим ҳайвонлар (чумолилар, кундузлар ва бошқалар) биргалашиб иш бажаради-ю, аммо уларнинг ишини меҳнат деб аташ мумкин эмас, уларнинг хатти-ҳаракатлари инстинктив равишда содир бўлади. Реал оламнинг инъикоси бўлмиш психиканинг фақат одамгагина хос бўлган ва одамда жамоа мехнати жараёшда ривожланувчи олий шаклига онг деб аталади. Ҳамкорликдаги меҳнат ва инсоний нутқнинг майдонга келиши билан биргаликда пайдо бўлган онг одамларда ўзгармай қолмаган, у авлоддан-авлодга муттасил ривожланиб борган. Оғзаки нутқдан ташқари ёзма нутқнинг майдонга келиши хдм онгнинг ривожланишига имкон беради. Бир-бирларидан олис жойларда яшовчи одамлар ёзма нутқ туфайли ўзаро тажриба алмаша оладилар, бир авлод қўлга киритган билимлар ёзма нутқ туфайли келажак авлодларга етказилади. Онг фаолиятда намоён бўлади ва фаолиятда шаклланади ҳам. Алоҳида олинган одам онгининг ривожланиши ҳамиша ижтимоий-тарихий жараёнга боғлик бўлган, ижтимоий борлиқ, яъни муайян жамиятнинг турмуши томонидан белгиланган. Моддий ишлаб чиқарувчи кучлар, шу жумладан меҳнат қуролларининг ривожланиши ана шу ижтимоий турмуш-нинг энг муҳим шароити ҳисобланади. Чунончи, тош асри кишисининг онги бронза ва темирдан қуроллар ясаш ҳамда. улардан фойдаланишни ўрганиб олган кишиларнинг онгига қараганда кўп даражада содда бўлган.

Похожие

Психика ва онгнинг тараққиёти

Психика ва онгнинг тузилиши

Психика ва онгнинг ривожланиши хайвонлар психикаси

Психика, унинг тараккиёти ва онгнинг пайдо булиши

Боланинг ривожланиш тарихи