Mijoz shaxsini rivojlantirish uchun psixologik maslahatlar - Психология - Рефераты

Mijoz shaxsini rivojlantirish uchun psixologik maslahatlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90.5 KB

Mijoz shaxsini rivojlantirish uchun psixologik maslahatlar Reja: 1. Temperament bilan bog'Hq masalalar bo'yicba maslabatlar. 2. Xarakteri xusiisiyatlarini tuzatish bo'yicha umumiy tavsiyalar 3. Irodani rivojlantirish bo'yicha maslahatlar 4. Xarakteri anialiy xususiyatlarini takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar 5. Xarakter kommunikativ xususiyatlarini rivojlantirish bo'yicha maslahatlar

Temperament bilan bog'Hq masalalar bo'yicba maslabatlar. O'z temperamenti muammosidan tashvishlangan mijozga psixolog- maslahatchi taklif etishi mumkin bo'lgan tavsiyalarni muhokama qilishga kirishishdan oldin temperament psixologiyasiga taalluqli va psixologik maslahat davomida hisobga olish kerak bo'lgan asosiy amallarni esga olaylik. Odamning temperamenti - bu surati, reaksiyasi, tezligi, nerv impulslari, o'tkazilishi dinamikasi, vazminligi va ta'sirchanligi xususiyatlaridan iborat odamning psixik jarayonlari va harakatlari dinamik xususiyatlari to'plamidir. Tashqi xulqi namoyon bo'lishidan tashqari bu barcha xususiyatlar ichki, nerv-psixik ko'rinishga ega, ular odatda ko'zdan yashiringan bo'ladi. Bir odamning temperamenti ichki va tashqi ko'rinishlari ba'zan mos bo'ladi, ba'zan esa mos kelmaydi. Bundan tashqari odamning o'zi temperamentini tasavvur qilishi haqiqatga to'g'ri kelmasligi mumkin. Odam o'z temperamentini uning ustunliklari va kamchiliklarini baholashda yanglishishi mumkin. Odamning temperamenti tabiiy turi ijtimoiy asosdagi xulqi shakli ortida yashiringan bo'lishi mumkin. Odamga tabiat tomonidan berilgan temperamentlar turi yaxshi yoki yomon bo'lishi mumkin emas. Masalan, xolerik yoki sangvinik, yoki flegmatik va melanxoliklar o'z ustunliklariga va kamchiliklariga ega. Mijoz uning temperamentiga taalluqli tavsiyalar berganida temperamenti asosida yotuvchi nerv sistemasi xususiyatlari odamning atrofdagilar bilan va uning amaliy faoliyatida turli xilda namoyon bo'lishi mumkinligi to'g'risidagi yangi ma'lumotlami hisobga olish kerak bo'ladi. Inson temperamenti turlicha namoyon bo'lishi mumkin. Masalan, odam atrofdagilar bilan munosabatlarda o'zini xolerik sifatida namoyon qilishi, ishda esa sangvinik bo'lishi mumkin: u ishda flegmatik bo'lishi va odamlar bilan munosabatlarda melanxolik bo'lishi mumkin. Endi esa odamni o'z temperamentidan shikoyat qilib psixologik maslahatga kelishga majbur etuvchi, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan odatiy muammolarni ко 'rib chiqamiz: l.Odam o'zining temperamenti tashqi namoyon bo'lishini boshqara olmasligi borasida tashvishlanadi, masalan, vaziyatlar va boshqa odamlar harakatiga hayajonlanishi va ta'sirlanishi.

2. Go'yoki o'zining to'la mos bo'lmagan temperamenti sababli u odamlar bilan psixologik xotirjam munosabatlarda bo'la olmasligi bo'yicha odamning xavotirlanishi; 3. Boshqa odamlardan ortda qolayotganligi yoki aksincha, ulardan ko'ra tezroq harakat qilishi, umuman boshqa odamlaming talablariga u javob beradigandek tuyulishi sababli ishda yoki odamlar bilan munosabatlarda unda keskinlik yuzaga kelib turishi oqibatida odamning tashvishlanishi; 4. Boshqa odamlarga qaraganda uning ish surati birmuncha sekinligi, u bilan aloqada bo'lgan odamlar harakatlariga javobi birmuncha.sustligi bo'yicha odamning tashvishlanishi, masalan, gapirish yoki aqliy tezligida; 5. Go'yo unda nerv sistemasi bo'sh bo'lishi sababli odamning xavotirlanishi; 6. Odamning emotsional o'zini tutishni bilmasligi sababli uning tashvishlanishi. Barcha xususiy holatlarni psixologik maslahat o'tkazish amaliyoti nuqtayi nazaridan to'la ko'rib chiqamiz. Ular bilan bog'Iiq mijoz bilan ishlayotganda psixolog- maslahatchi taklif etishi mumkin bo'lgan aniq tavsiyalami ifoda etib o'tamiz: l-holat. Bu holatga mos keladigan vaziyat ikkita eng mumkin bo'lgan sabablar oqibatida yuzaga keladi: odamda xolerik va sangvinik temperament bo'lishi va nerv-psixik buzilishlar bilan bo'Iadigan jismoniy behollik. Birinchi holatda psixologik testlar yordamida mijozning temperamenti turini aniqlash kerak bo'ladi va yuqorida ko'rsatilgan temperament turi unda mavjudligi tasdiqlansa, unda eng awal bu haqida mijozning o'ziga aytish kerak. Shundan keyin iloji bo'Isa unga bu haqida tashvishlanmaslikni, o'zining hayajonlarini boshqara olmasligini tuzatsa b o ' l i s h i n i , kuchli ta'sirchanligi shaxsiy mazmunda faqat kamchilik emas, balki hayotda ko'pchilik hollarda odamning yaqqol ustunligi sifatida ishtirok etishini tushuntirishga harakat qilish kerak. Ikkinchi holatda (ikkinchi sabab) jiddiy jismoniy toliqish, kuchli hayajonlanish hamda nerv-psixologik kasalliklarning oldini oladigan qilib ish tartibini tashkil qilish, dam olish hisobiga muammo osongina hal etiladi. Biroq bu holat psixologlar

emas, balki ko'proq shifokorlar vazifasi doirasiga kiradi, shuning uchun biz uni muhokama qilishda davom etmaymiz. Yuqorida fikr yuritilgan ta'sirchanlik odamlar tomonidan yaxshi qadrlanadi, chunki odam atrofida bo'layotgan hodisalarga xususan, u bilan munosabatlarda bo'Iadigan odamlarga befarq emasligini yaqqol namoyon etadi (albatta, eng awal ijobiy emotsiyalari to'g'risida gap boradi). Mijozning hissiyotga beriluvchanligi uni juda ham tashvishlantirmasligini ishonchliroq isbotlash uchun quyidagi asosni keltirish mumkin: odamdagi bu xususiyat intellektual rivojlangan, ilmli va yuksak madaniyatli odamlar tomonidan juda qadrlanishini aytish mumkin. Odamning emotsionalligi o'zidan tashqarida, odamlar bilan munosabatlarida va harakatlarida qanday namoyon bo'lishi - bu boshqa gap. Agarda kuchli emotsionalligi odamga juda yuqori natijalar bersa va odamlar bilan uning munosabatlari yaxshilansa — unda bu albatta, ustunligi hisoblanadi. Agarda haddan tashqari ta'sirchanligi ishiga xalaqit qilsa va munosabatlarini yomonlashtirsa, unda bu haqida o'ylab ko'rish kerak bo'ladi. Bunday holda odatda muammo emotsionalligining o'zida emas, balki odamning tashqi namoyon bo'lishini boshqarishni bilmasligi bilan bog'Iiq bo'ladi. Mijoz iloji bo'Isa o'zining tabiiy reaksiyasi tezligini va boshqa odamlardan u nimasi bilan farq qilishini bilgani yaxshi bo'ladi. Agarda.shunday farq aniqlansa va mijozning uning uchun muhim odamlar bilan munosabatlarini qiyinlashtiradigan darajada katta bo'Isa, bunday holatda u reaksiya tezligi bilan bog'Iiq o'ziga xos xususiyatlari borligi to'g'risida aloqa qiladigan odamlarini oldindan ogohlantirib qo'yish, mijozda reaksiyasi yomonligi sababli yuzaga kelishi mumkin bo'lgan keraksiz muammolami oldini oladi. 2-holat. Butunlay qarama-qarshi psixologik to'g'ri kelmaydigan temperamentga ega, masalan, xolerik va melanxolik, sangvinik va fiegmatik odamlar bir-biri bilan munosabatlarda odatda, noqulaylik, keskinlikni his qiladilar. Bunday holat ayniqsa, bir-biri bilan yetarlicha tanish bo'lmagan odamlar orasida ularning munosabatlari

boshida ko'pincha namoyon bo'ladi. Ularning o'zlari bir-birlariga psixologik mos emasdek tuyuladi va ular orasida yuzaga keladigan keskinlik xuddi ulaiga yo'qotib bo'lmaydigandek ko'rinishi mumkin. Psixologik mos kelmaslik odamni juda qiynaydi va ba'zida ular orasida yaxshi munosabatiar o'rnatish yo'lida yo'qotib bo'lmaydigan muammodek bo'lib ko'rinadi. Aslida, bu to'g'ri emas. Birinchidan, barcha odamlarning bir-biriga moslashishi o'z xulqini o'zgartirishda katta imkoniyatlarga ega, bu bir-biriga yaxshi moslashishga yordam beradi. Ikkinchidan, bu imkoniyatlarni amalga oshirish va bir-biriga o'zaro moslashishning yakuniy natijasi ularning temperamentlari dastlabki tabiiy farqidan ko'ra ko'proq darajada odamlarning bir-birini tushunish istagiga bog'liq bo'ladi. Uchinchidan va eng asosiysi — simpatiya yoki antipatiya, odamlarning bir- birini yoqtirishi yoki yomon ko'rishi. Ularqanday temperament turiga ega ekanliklariga hech qanday bog'liq emas. Bir-birlariga ijobiy yoki salbiy hissiyotlarini bir xil darajada xoleriklar ham, sangviniklar ham va flegmatiklar ham his etishlari mumkin. Shuning uchun temperamenti xususiyatidagi farqlar shaxsiy yoki amaliy munosabatiar uchun zararli bo'lib qoladi, deb tashvishlanish uchun hech bir jiddiy asos yo'q. Mijoz uchun muhim bo'lgan odamlar uning o'zining temperamentidagi farqlar bo'yicha psixologik maslahatga murojaat etgan mijozning o'zini birinchi navbatda bunga ishontirishi kerak. Temperamentlarining psixologik mos emasligini sabab qilib ko'rsatish ko'pincha o'zaro munosabatiar sabablarini yashirish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Mana shu sababli psixologik mos kelmasligidan shikoyat qilib murojaat etgan mijoz bilan ishlaganda psixolog-maslahatchi amalga oshirishi kerak bo'lgan keyingi ish quyidagilardan iborat: mijozga u va uning atrofidagi odamlar o'rtasida psixologik mos kelmaslik aniqlanadigan munosabatlami chuqur psixologik tahlil qilib chiqish zarurligini tushuntiradi. Agarda biroz vaqt o'tgach uning odamlar bilan o'zaro munosabatlari muammosi temperamenti xususiyatlari bilan bog'liq emasligini mijoz tushunsa, uning sababini temperamenti farqida emas, balki biron boshqa narsadan qidirish kerak bo'ladi.

3-holat. Agarda mijoz ishda yoki odamlar bilan munosabatlarda yuzaga keladigan doimiy keskinlik to'g'risida psixolog-maslahatchiga shikoyat qilsa, buning asosida uchta sabab yotishi mumkin: bajarayotgan ishiga qiziqishi yo'qligi, odamga qiziqishi yo'qligi, bir-biri bilan o'zaro aloqalarda bo'lmaydigan odamlarning temperamenti tabiiy turiga to'la mos kelmaydigan ish bajarish yoki kommunikativ harakatlari dinamikasi. Birinchi navbatda mijoz bilan ishlashda psixolog-maslahatchi aslida mumkin bo'lgan sabablardan qay biriga duch kelganligini aniqlab olish kerak. Agarda birinchi yoki ikkinchi sabablar haqiqiy ta'sir ko'rsatuvchi bo'lib chiqsa, unda ular sababli yuzaga kelgan psixologik keskinlikni faqat ishiga, yoki odamga bo'lgan salbiy munosabatini ijobiy o'zgartirish hisobiga yo'qotish mumkin bo'ladi. Shu bilan birga ishlash va munosabatiar ancha quiay dinamik ko'rsatkichlariga o'tishi bilan uning ishi va odamlar bilan munosabati sifati yomonlashmasligini, balki oqibatda yaxshilanishiga mijozni ishontirsa juda yaxshi bo'ladi. Biroq awaliga unga yangicha ishlash va munosabatiar noqulay va qiyindek ko'rinishi mumkin. 4-holat. Boshqa odamlarga nisbatan ish bajarish tezligi pastligi bo'yicha va ba'zi vaziyatlarda ularning harakatlariga javobi juda sekinligi bo'yicha xavotirlanish. Bunday xavotirlanishlarko'pchilik hollarda to'la asosga ega bo'lmaydi. Yuqorida sustlik va reaksiyasi sekinligi odamning shaxsiy kamchiligi hisoblanmasligi to'g'risida ko'p gapirdik. Ular ish bajarish natijasi pasayishi va odamlar bilan munosabatlarda qiyinchiliklar hamda kuchli ichki keskinlik kelib chiqqanda kamchilik bo'lib ishtirok etadi. Lekin nima ish qilsa tez bajarishi va shu bilan bir vaqtda sifatli bo'lishi hayotda juda kam hollarda hamda alohida iste'dodli odamlarda bo'ladi. Aksincha, shoshilmay ishlaydigan odamlarda ish sifati ancha yuqori sifatli bo'lishi ko'proq uchraydi. Agarda tez va sekin ishlash, tez yoki sekin aqliy harakatlanish reaksiyalari barcha ustunliklari va kamchiliklarini to'plab hamda solishtirib chiqilsa, unda aynan, shoshilmasdan ishlash va ancha bir tekis reaksiya sifati va mahsuldorligidan ustun bo'lib chiqadi. Shuningdek, boshqalardan ortda qolishi yoki aksincha, ulardan o'zib ketishiga shikoyat qilgan mijozga kamida ikkita ishni bajarishni tavsiya etish kerak: birinchidan, bu masalada jiddiy shaxsiy

kamchilik sifatida tashvishlanmaslik: ikkinchidan, birinchi navbatda o'zida ish sifati va munosabatlar natijasi to'g'risida o'ylab va ish hamda muloqot surati tezligiga juda ham e'tibor bermay ishlash va boshqa odamlar harakatlariga e'tibor bermaslik odatini ishlab chiqishga harakat qilish kerak. 5-holat. Nerv sistemasi bo'shligi va u bilan bog'liq temperamenti xususiyatlari faqat kuchli keskinlik keltirib chiqaradigan va odamdan katta jismoniy hamda psixologik chidamlilik talab etuvchi faoliyat turlariga nisbatangina odamning shaxsiy kamchiligi hisoblanishi mumkin. Hozirgi davrda faoliyatning bunday turlari unchalik ham ko'p emas va ulardan ko'pchiligi obro'li hisoblanmaydi. Bunday faoliyat turlariga masalan, odamning doimiy va kuchli shovqinli sharoitda ishlashi kiradi. Boshqa zamonaviy odamlar qiziqadigan faoliyatlar haqida gapirsak, ular bilan shug'ullanish uchun nerv sistemasi bo'shligi juda ahamiyatsiz, ba'zida esa hatto ijobiy omildir. 6-holat. Odamning temperamenti bilan bog'liq bo'lgan boshqa muammolardan farqli ravishda emotsional og'ir, vazmin emasligi haqiqatda jiddiy muammo hisoblanadi. Uni altbatta, hal etish kerak. Mijozni esa u mavjud emas deb, ishontirish kerak emas. Birinchi navbatda odamning vazmin emasligi - bu uning temperamenti goho ichki, goho tashqi namoyon bo'lishi ekanligini aytib o'tish zarur. U odam nerv sistemasida qo'zg'alish va sustlashish jarayonlari bir-biri ustidan yaqqol ustunligida ifodalanadi (og'ir, vazmin bo'lmaslik qo'zg'alishning sekinlashishdan ustunligida va sekinlashishning qo'zg'alishdan ustunligi hollarida bo'lishi mumkin). Ustun bo'lgan nerv jarayoni odamning vaziyatga mos bo'lmagan reaksiyasida o'zini tashqi ifoda etadi. Xotirjam javob berish talab etiladigan vaziyatda odam juda qizg'in javob beradi, agarda emotsional faol javob berish mos bo'lganida odamning javobi sust bo'ladi. Agarda hayotda bu odam emotsional ruhi tushgandan ko'ra ko'proq emotsional qo'zg'almaydigandek tuyulsa va o'zining xulqini boshqara olmaydigan bo'lsa, unda u haqida tormozlanishdan ko'ra qo'zg'aluvchanligi ustun bo'lgan, ammo xarakteri vazmin bo'lmagan odam deb hisoblanadi. Lekin aksincha, ko'proq darajada sustkash bo'lsa va uning xulqida tormozlanish qo'zg'alishdan yaqqol ustun bo'lsa, uning tormozlanishi qo'zg'alishdan

ustun bo'lgan beqaror odam sifatida ifodalanadi. Psixolog-maslahatchi o'zining emotsional beqarorligi ustidan shikoyat qilib murojaat etgan inson bilan birgalikda birinchi navbatda ushbu mijoz mana shu ikki turdagi odamlardan qaysi biriga kirishini bilib olishi kerak. Bu qadamning muhimligini emotsional beqarorligi turlicha bo'lgan odamlar uchun amaliy maslahatlar va tavsiyalar turlicha bo'lishi bilan bog'liqdir. Shundan keyin beqarorligi sabablarini aniqlashga kirishishi mumkin. Ular har bir odamda turlicha bo'ladi. Psixologik diagnoz davomida aniqlangan mana shu sabablar asosida mijozning emotsional beqarorligi sabablarini yo'qotish bo'yicha aniq, individual o'ziga mos tavsiyalar beriladi. Xarakteri xusiisiyatlarini tuzatish bo'yicha umumiy tavsiyalar Insonning xarakteri tuzatishning eng murakkab muammolaridan biri hisoblanadi hamda ayniqsa, psixologik maslahatlar jarayonida uni tuzatish juda qiyin. Bunga sabab aynan odamning xarakteri uning harakatlarini bevosita belgilaydi. Biroq odamning xarakteri temperamentiga qaraganda kamroq barqaror bo'ladi. Shundayekan, uni qay bir darajada o'zgartirish mumkin. Uni faqat bolalardagina emas, balki kattalarda ham o'zgartirsa bo'ladi. Shuning uchun mijozning xarakterini tuzatish bo'yicha unga tavsiyalar taklif etayotganda psixolog- maslahatchi faqatgina o'z xarakterini bilish va hisobga olish to'g'risidagi fikrlardan iborat bo'lgan moslashuvchanlik mazmunidagi maslahatlar bilan cheklanmasligi mumkin. Shu bilan birga ayniqsa, yoshi katta odamning xarakteri mustahkam bo'ladi va uni hatto odamning istagi kuchli bo'lganida ham o'zgartirish deyarli, mumkin bo'lmaydi. Juda kech va tartibsiz boshlangan bunday urinishlar ko'pincha muvaffaqiyatsiz tugaydi. Odamning xarakterida nimanidir o'zgartirishga erishiladi, biroq ko'pchiligi va uning uchun yoqadiganlari qanday bo'lsa shundayligicha qoladi. O'smirlik yoshidan o'tgan odamlar haqida gap ketganda deyarli barcha hollarda ularning xarakterlari xususiyatlarini tuzatish bo'yicha tavsiyalar ikki yo'nalishda bo'lishi mumkin: bir tomondan ular xarakteri mavjud xususiyatlarini o'zgartirish bo'yicha, boshqa tomondan esa ularda xarakteri ba'zi xususiyatlarini ularda qanday bo'lsa shunday qabul qilish, moslashish bo'yicha

maslahatlardan iborat bo'ladi (albatta, agarda ularni tuzatishning umuman iloji bo'lmasa). Yuqorida aytib o'tilganlardan tashqari xarakteri bilan bog'liq muammolar bo'yicha psixologik maslahatlar o'tkazishda yana nimalarga e'tibor berish kerak? Birinchi navbatda odamda xarakterining ko'plab turli xususiyatlari bo'lishiga e'tibor berish kerak. Agarda odam shaxsi barcha xususiyatlarini uning xarakteri xususiyatlari deb hisoblanmasa ham baribir shaxs xususiyatlari orasida aynan, xarakteri xususiyatlari sifatida qaralishi mumkin bo'lganlari anchagina topiladi. Psixologik maslahat o'tkazishga va odam xarakterini tuzatishga kirishilganda, o'zining xarakteri kamchiliklari to'g'risida faqat mijozning o'zi aytgan gaplar bilan qoniqish kerak emas. U xato qilishi mumkin va ko'pincha uning xarakterida haqiqatda hammasi joyida emas, deb baholab xato qilishi mumkin. Deyarii har doim shu bilan birga maxsus testlar yordamida mijozda xarakteri bo'yicha haqiqatda qanday muammolar borligini va ulardan qaysilari mijozning o'zi o'ylab topgan, xayoliy yoki uning atrofida odamlaming u to'g'risidagi yuzaga kelgan fikri sababli unda paydo bo'lganligini aniqlab olish kerak bo'ladi. Odamning xarakteri turli xususiyatlari ikki guruhga bo'linadi va ular orasida kamida quyidagi uchta asosiy guruhlarga ajratiladi: irodaviy, amaliy, kommunikativ. Ular shunchaki xarakteri xususiyatlari guruhlaridan iborat bo'lib qolmay, balki odamning ontogenezida turli davrlarda yuqorida ko'rsatilgan tartibda paydo bo'ladi va rivojlanadi. Odamda qaysi bir xarakter xususiyati qanchalik erta yuzaga kelsa, u shunchalik barqaror bo'lishi va uni o'zgartirish ham shunchalik qiyin bo'lishi ma'lum. Demak, odamning - kommunikativ, amaliy va irodaviy xarakteri xususiyatlarini muvaffaqiyatli tuzatish imkoniyati asta-sekinlik bilan ko'rsatilgan ketma-ketlikda kamayib boradi. Xarakteri xususiyatlari ro'yxatida birinchi bo'lib aytilgan kommunikativ xususiyatlarini - umuman olganda, odamning deyarii butun hayoti davomida tuzatish mumkin. Xarakteri xususiyatlari ikkinchi amaliy guruhini - yoshi ulg'ayishiga, ya'ni taxminan 25-30 yoshigacha samarali o'zgartirish mumkin. Shundan keyin bu masalani hal etilishi qiyin bo'lib qoladi. Xarakteri xususiyatlari uchinchi guruhini asosan, o'smirlik davrigacha, ya'ni 14—15 yoshigacha o'zgartirish mumkin. Keyin esa odamda xarakteri yangi irodaviy

xususiyatlarini tarbiyalash deyarii mumkin bo'lmaydi. Agarda mijoz yoshida endi o'zgartirish mumkin bo'lmay qolgan xarakteri xususiyatlari yo'qligi yoki bo'sh rivojlanganligiga shikoyat qilgan hollarda unga quyidagilami maslahat berish mumkin: birinchi navbatda psixologik testdan o'tish, kerakli xarakteri xususiyatlari mavjudligi va rivojlanganligi darajasini aniqlash. Keyin - xarakteri mavjud xususiyatlarini ular qanday bo'lsa, shundayligicha qabul qilishni va ushbu xususiyatlarni yomon deb tushunmay, ular xususida tashvishlanmaslik maslahat beriladi. Mijoz shikoyat qilayotgan xarakteri xususiyatlarini amalda tuzatish mumkin bo'lgan hollarda xarakteri xususiyatlari turli guruhlari - irodaviy, amaliy, kommunikativ guruhlariga taalluqli quyida keltiriladigan tavsiyalarga amal qilishi kerak bo'ladi. Irodani rivojlantirish bo'yicha maslahatlar Agarda psixolog-maslahatchiga bolalarda u yoki bu xarakteri xususiyati yetarlicha rivojlanmaganligi masalasi bo'yicha katta odamlar, masalan bolaning ota-onasi murojaat etsa, bolaning o'zi hali uch yoshdan ham kichik bo'lsa, unda birinchi navbatda bolada xarakterning kerakli irodaviy xususiyatlarini hali osonlik bilan shakllantirish mumkinligiga ishontirishi kerak. Shu bilan birga iloji boricha kattalarning bola bilan munosabatlarini to'g'ri tashkil etishlariga e'tiborni qaratish kerak. Bu munosabatlarda quyidagi holatlami albatta, hisobga olish lozim bo'ladi: 1. Bola qanday qilib mustaqillikni his etayotganligini diqqat bilan kuzatish va uning belgilarini har tomonlama qo'llab-quwatlash kerak. 2. Agarda «men o'zim» deb aytsa va atrofdagi odamlar aralashmasdan biror ishni o'zi mustaqil bajarishga harakat qilsa, unda bolaning ishiga aralashish kerak emas. Lekin shunday vaziyatlarda ham katta odamning bola ishiga aralashishi uning jig'iga tegadigan bo'lmasligi, iloji boricha bolaning o'ziga sezilmaydigan bo'lishi kerak. 3. Bola biror ishni yaxshiroq bajarishga harakat qilib, to'siqlami yengishda tashabbuskorlik va qat'iylik ko'rsatgan hollarda bolaning mustaqilligini alohida rag'batlantirish kerak. Bola hatto bir ishni o'zi bajarishga urinib hammasi yaxshi

chiqmayotgan hollarda ham rag'batlantirish zarur. Asosiysi, bolaning olayotgan rag'bati uning xayolida faqat qobiliyatini kattalarning yuqori baholashi deb emas, balki aynan uning intilishi bilan bog'liq, deb tushunishdan iborat. 4. Bola bilan pedagogik munosabatlarda rag'batlantirish jazolashdan ustun bo'lishi kerak. Bu o'z navbatida uning irodaviy sifatlari rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. Munosabatlarning bunday usuli irodasi bilan bog'liq bo'lgan muvaffaqiyatlarga erishish asosini mustahkamlash uchun qulay sharoitlar yaratadi. Agarda bolalar irodaviy muammolari bo'yicha psixolog-maslahatchiga katta yoshdagi odamlar murojaat etsalar va ularni maktabgacha yoshdagi bolalar (to'rt-besh yoshdan to olti-yetti yoshgacha) taqdirlari tashvishlantirsa, bu yoshdagi bolalar irodasini mustahkamlash bo'yicha umumiy tavsiyalar asosan, erta maktabgacha yoshdagi (bir yoshdan uch yoshgacha) bolalarga berilgan tavsiyalar kabi bo'ladi. Biroq o'rta va katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun bu yetarli emasligini esda tutish kerak, chunki birinchidan, bolaning irodasi ushbu yoshida shakllanib ulgurgan va ikkinchidan, maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi, umuman olganda, ilk maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasidan farq qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar irodasini rivojlantirish bo'yicha maslahat berilganda, bu holatni albatta, hisobga olish kerak. Birinchi navbatda — bu yerda maktabgacha yoshdagi bola shaxsi irodaviy sifatlari faoliyati asosiy turlarida shakllanishini esda tutish kerak. Bola psixologik rivojlanishida o'yin boshqa faoliyat turlaridan ustun bo'ladi. Shuning uchun maktabgacha yoshida o'yinda qo'yilgan maqsadlarga erishish uchun boladan qat'iylik, tirishqoqlik va irodasini namoyon etishini talab etuvchi turli o'yinlarda xarakteri irodaviy xususiyatlarini takomillashtirish uchun sharoitlar yaratish barchasidan muhimdir. Maktabgacha yoshda irodasini rivojlantirishda bolaning boshqa bolalar bilan katta yoshdagilar o'rtasida musobaqalashishi ijobiy rol o'ynashi mumkin. Haqiqatan, rivojlangan iroda odamning aqli va ongiga asoslanishini esda tutish kerak, ya'ni qaysarlik turidagi ko'r-ko'rona anglab yetilmagan intellektdan nazorat qilinmaydigan kuchga emas, balki oqilona, aql bilan qabul qilinadigan yechimlarga asoslanadi. Maktabgacha, ayniqsa, katta

maktabgacha yoshdagi bolaning ongi ancha rivojlanib ulgurgan bo'ladi. Shuning uchun bu yoshidan boshlab bolaning irodaviy xulqiga mos ravishda irodaviy sifatlari to'la aql asosida shakllanishi va rivojlanishiga erishish muhim. Aks holda irodasi deyarli, qaysarlikka yoki quioqsizlikka, ya'ni bolaning injiqligiga aylanib qolishi mumkin. Bu holatni ayniqsa, o'z irodasini mustahkamlash masalasi bo'yicha o'smirlar bilan psixologik maslahatlar o'tkazishda hisobga olish zarur. Xarakteri anialiy xususiyatlarini takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar Xarakteri amaliy xususiyatlarini rivojlantirish uchun bolada yoshligidan kerakli xarakter xususiyatlarini tarbiyalash muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Gap shundaki, xarakteri amaliy xususiyatlari irodaviy xususiyatlari kabi ancha erta shakllana boshlaydi va ma'lum davrga masalan, maktabga borishi davriga kelib xarakteri amaliy xususiyatlari unda hali shakllanmagan bo'lsa, keyinchalik ulaming rivojlanishi katta qiyinchiliklar bilan boradi. Ushbu holatda odamning xarakteri dastlabki amaliy xususiyatlari deganda nimani nazarda tutilishini tushuntirib o'tamiz. Bu birinchi navbatda tartiblilik, mas'uliyatlilik, itoatkorlik, intizomlilik. Bola gapirishni va predmetlar bilan o'ynay boshlaganida shakllana boshlaydigan xarakteri xususiyatlari asosida keyinchalik endi katta odamning xarakteri xususiyatlari rivojlana boshlaydi. Ularga masalan, tashabbuskorlik, ishbilarmonlik, mehnatsevarlik, topqirlik, ishni tashkil etishni bilishi va uning yaxshi ijrochisi bo'lishi kabilar kiradi. Shuning uchun psixologik maslahatga bolada xarakteri amaliy xususiyatlari rivojlanishi sababli katta yoshdagi odam murojaat etganida birinchi navbatda, agarda bola bir yarim, ikki yoshdan o'tgan bo'lsa — bu odamga darhol xarakteri birlamchi amaliy xususiyatlarini rivojlantirish bilan shug'ullanishni tavsiya etish zarur. Biroq agarda bolaning yoshi kattaroq bo'lsa ham tavsiyalar xuddi shunday bo'ladi. Lekin bu holatda xarakteri xususiyatlari birlamchi xususiyatlarini shakllantirish va ikkilamchi amaliy xususiyatlarini rivojlantirish bilan shug'ullanishga to'g'ri keladi. Amaliyot katta yoshdagi odamning xarakteri amaliy xususiyatlarini tarbiyalaganda katta odamda uning bolaligida shakllanishi kerak bo'lgan xarakteri xususiyatlarini ishlab chiqish qiyin bo'lganligi uchun biz

ko'pincha muvaffaqiyatsizlikka uchrashimizni ko'rsatadi. Odamning xarakteri amaliy xususiyatlari ishda, uning amaliy faoliyatida va odamlar bilan ish yuzasidan munosabatlarida rivojlanadi hamda mustahkamlanadi. Shuning uchun qanchalik erta jiddiy ish bilan shug'ullanishni boshlasa, kerakli xarakteri xususiyatlari unda shakllanishi va rivojlanishi ancha yuksak darajasiga o'z vaqtida erishishi mumkin bo'ladi. Aksincha, shu mazmunda juda cho'zilib ketgan bolaligi xarakteri bunday xususiyatlari rivojlanishi yo'lida jiddiy to'siq bo'ladi. Mana shu sababli iloji boricha ertaroq bolalarni kattalar bilan birgalikda jiddiy ishlarda ishtirok etishga jalb etish kerak, bu ishlar misolida bola o'zida kerakli amaliy sifatlarni rivojlantira oladi hamda ularga mos bo'lgan xarakteri xususiyatlarini rivojlantiradi. Shu bilan birga bolalaming har tomonlama psixologik rivojlanishlari uchun faqat mehnat emas, boshqa faoliyat turlarida ham, shu jumladan o'yin, o'qish va muloqotda faol ishtirok etishlari zarur. Shuning uchun hech bo'lmaganda bola o'smirlik yoshiga yetmagunicha mehnat qilishga ajratiladigan vaqti bola kun tartibining to'rtdan bir qismidan oshmasligi kerak. Agarda bolalarda xarakteri birlamchi amaliy xususiyatlari shakllanmagan bo'lsa, faqat quyidagi shartlar bajarilganda ularni ham rivojlantirish mumkin bo'ladi: 1. Xarakteri amaliy xususiyatlari shakllantirilayotgan bolada yoki ularni rivojlantirish zarurligi to'g'risida tashvishlanuvchi katta odamda bunday sifatlarni ishlab chiqish uchun yetarlicha qat'iy istak bo'lishi kerak. 2. Xarakteri amaliy xususiyatlarini ishlab chiqish va mustahkamlashda amaliy yo'naltirilgan uzoq vaqt davom etadigan ma'lum ketma-ketlikka amal qilish kerak. 3. Bola tomonidan xarakteri amaliy xususiyatlarini namoyon etganida bu xislat asta-sekin mustahkamlab boriladi. 4. Mas'uliyatsizlik, betartiblik, dangasalik, itoatsizlik kabi xarakteri salbiy xususiyatlari namoyon etilganida yanada kuchli jazo choralari mexanizmi ta ' siri bo ' lishi kerak . Agarda 13—14 yoshli o ' smirda kerakli xarakteri amaliy xususiyatlari hali ishlab chiqilmagan bo ' lsa ularni shakllantirish va mustahkamlash uchun ko ' p vaqt

va kuch talab etiladi . Agarda 25-30 yoshga to ' lgan odamda xarakteri amaliy xususiyatlari bo ' Imasa , unda bu ishni amalga oshirishga bir necha yillar kerak bo ' lishi mumkin . Boshqa tomondan balki bu masalani umuman hal etib ham bo'lmasligi mumkin. Bunga faqat bu yoshda xarakteri xususiyatini shakllantirish qiyin bo'Iishidan tashqari odamda boshqa masalan, mas'uliyatsizlik kabi xarakteri salbiy xislatlarini mayjudligi albatta, bu ishga to'sqinlik qiladi. Nihoyat quyidagi muhim holatni esda tutish kerak. Shaxs sifati odamning psixologiyasida xarakteri xususiyatlarida alohida, bir-biridan mustaqil mavjud bo'lmaydi. Ular yoshi ulg'ayishi bilan bir yaxlit, juda barqaror tizimni tashkil qiladi va bu tizimda xarakteri boshqa xususiyatlarini o'zgartirmay turib, boshqalarini o'zgartirish deyarli, mumkin emas. Shuning uchun odamning xarakteri ma'lum amaliy xususiyatlarini tuzatishga kirishishdan awal odamning xarakteri qaysi bir xususiyatlari bilan u funksional o'zaro bog'liqligini aniqlab olish va mijozga uning xarakteri tizimli bog'liqligiga kirgan boshqa xususiyatlari bo'yicha amaliy takliflar tavsiya etish kerak. Xarakter kommunikativ xususiyatlarini rivojlantirish bo'yicha maslahatlar Xarakter kommunikativ xususiyatlari odamda quyidagi malaka va ko'nikmalarida namoyon bo'ladi: - odamlarni, shu bilan birga ularning individual, xarakterologik, xususiyatlarini, maqsadi, motivi, niyatlarini, holatini to'g'ri tushunish va baholashni bilish; - yuzaga kelgan hayotiy vaziyatni to'g'ri baholash va uni hisobga olib harakat qilishni bilish; - minimal harakatlar bilan munosabatlar yakuniy maqsadiga olib kela oladigan munosabat uslubi, vositasi, turini tanlashni bilish; - odamlarga mehribonlik qilish, tashvishlariga sherik bo'lishni bilish; - — munosabatlar bo'yicha sherigini ishontirish samarali vositalarini tanlashda va ta'sir ko'rsatishda namoyon etadigan tez fikrlashida, xarakteri kommunikativ xususiyatlariga odamlar bilan munosabatlarda namoyon etadigan odamning qator amaliy va ishbilarmonlik xususiyatlarini kiritish mumkin. Shuning uchun xarakteri

kommunikativ xususiyatlarini rivojlantirish deganda biz shu insonning odamlar bilan munosabatlariga qandaydir ta'siri bor bo'lgan xarakteri barcha xususiyatlarini mustahkamlashni nazarda tutamiz. Psixolog-maslahatchi unda xarakteri alohida kommunikativ xususiyatlarini, malaka va ko'nikmalarini rivojlantirish bo'yicha mijozga berishi mumkin bo'lgan tavsiyalarni muhokama qilib chiqamiz. - lnsonda odamlarni to'g'ri tushunish va baholashni bilishi rivojlanishi uchun birinchidan, u odamlarni diqqat bilan kuzatishga, u muloqotda bo'ladigan odamlar individual xususiyatlari to'g'risida unga fikr yuritishga imkon beruvchi ma'lumotlarni maqsadga muvofiq topishni va to'g'ri foydalanishni o'rganib olishi kerak. Kim odamlarni to'g'ri tushunishni o'rganib olishni istasa, odamlarni psixologik baholash odatini va doimiy amal qiluvchi ko'rsatmani ishlab chiqish kerak bo'ladi. Bu ko'rsatma xususan, yangi odam bilan uchrashganda shu odam u haqida iloji boricha ko'proq bilib olishga, birinchi navbatda uni shaxs sifatida to'g'ri baholash va tushunishga imkon beradigan mazmunda bilib olishga intilishida namoyon bo'ladi. Ikkinchidan, odamlarni to'g'ri tushunish va baholash uchun o'zining ular to'g'risidagi taassurotlarini boshqa odamlar fikrlari va baholari bilan solishtirishni o'rganib olish kerak. Bunday odat odam to'g'risida obyektiv fikrni shakllantirishga imkon beradi. Chunki bir odamni tushunish odatda, subyektiv va bir tomonlama bo'ladi. Odamning xarakteri masalan, yuzaga kelayotgan hayotiy vaziyatlarga va boshqa odamlar harakatlariga uning odatiy javobida namoyon bo'ladi.

Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. 1997. 2. Munavvarov A. K. Pedagogika. T.1996. 3. Mahkamov U. Axloq-odob saboqlari. T. 1994. 4. Nishonaliyev U., Tursunov I. Pedagogika kursi. T. 1996. 5. Pedagogika. O‘quv qullanma. T. 1996. 6. G‘aybullayev N.R. va boshqalar. Pedagogika. Universitetlar uchun dastur. T. 1996. 7. G‘oziyev E. Pedagogik psixologiya asoslari. T. 1997. 8. G‘aybullayev N., Yodgorov R., Mamatqulova R., Toshmurodova K. Pedagogika. T. 2000.

Похожие

Turli yosh davriarida psixologik maslahatlar berish

Temperament (mijoz)

Psixologik masalahatlar o'tkazish

Psixologik maslahat nima

Psixologik masalahatlar texnikasi