Hozirgi zamon psixologiya fanining tuzilishi va metodlari - Психология - Рефераты

Hozirgi zamon psixologiya fanining tuzilishi va metodlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Hozirgi zamon psixologiya fanining predmeti. 2. Hozirgi zamon psixologiya fanining metodlari. a) Kuzatish b) Eksperiment 3. Psixologik tadqiqot o`tkazish bosqichlari.

www.arxiv.uz Tayanch iboralar. Hozirgi zamon psixologiya fanining tuzilishi, uning asosiy tarmoqlari. Psixologiya fanining ilmiy tekshirish metodlari. Kuzatish. eksperiment: laboratoriya va tabiiy eksperiment. Psixodiagnostika metodlari va ularning qo`llanilishi: suhbat, anketa, faoliyat jarayoni va uning mahsulotlarini tahlil qilish.Test metodi va uning qo`llanilishi. HOZIRGI ZAMON PSIXOLOGIYA FANINING TUZILIShI Hozirgi zamon psixologiya fani amaliyotning turli sohalari bilan bog`langan, g`oyat tarmoqlanib ketgan fanlar tizimidan iborat. Psixologiya fanining barcha sohalarini quyidagi asoslar bo`yicha klassifikatsiya qilish mumkin: 1) konkret faoliyatning psixologik tomoni; 2) taraqqiyotning psixologik tomoni; 3) insonning (taraqqiyot va faoliyat sub`ekti sifatida) jamiyatga bo`lgan munosabatining psixologik tomoni. Konkret faoliyatning psixologik tomoni bo`yicha psixologiya fanining bir qator sohalarini ajratib ko`rsatish mumkin. MEHNAT PSIXOLOGIYASI . Mehnat psixologiyasi inson mehnat faoliyatining psixologik xususiyatlarini, mehnatni ilmiy asosda tashqil qilishning psixologik asoslarini o`rganadi. Odamning kasb uchun muhim ahamiyatga ega xususiyatlarini, mehnat malakalarining shakllanishi va taraqqiyoti qonuniyatlarini o`rganish, ishlab chiqarish vositalarining turli xususiyatlari (rangi, mosligi, joylashishi) ish joyi kabilarning kishiga (mehnatkashga) ta`sirini o`rganish mehnat psixologiyasining vazifasiga kiradi. Mehnat psixologiyasining taraqqiyoti jarayonida uning tarkibidan bir qancha mustaqil sohalar ajralib chiqdi. Shulardan biri INJENERLIK PSIXOLOGIYASI . Injenerlik psixologiyasi inson va mashina o`rtasidagi vazifalarni taqsimlash, ularning vazifalarini muvofiqlashtirish kabi muammolarni o`rganadi. Psixologiyaning bu sohasi asosan avtomatlashtirilgan tizimlarni boshqaruvchi operatorlarning faoliyatini o`rganadi. Keyingi yillarda mehnat va injenerlik psixologiyasi tarkibidan avval aviatsiya, keyinchalik kosmik psixologiya ajralib chiqdi. PEDAGOGIK PSIXOLOGIYANING predmeti ta`lim va tarbiya jarayonlarining qonuniyatlarini o`rganishdan iborat. Bu soha o`quvchilarda tafakkurning tarkib topishini, intellektual faoliyat malakalari va usullarini o`zlashtirishni boshqarish muammolari, ta`lim samaradorligiga ta`sir qiluvchi psixologik omillarni, pedagoglar va

www.arxiv.uz o`quvchilar orasidagi munosabatlarni, o`quvchilardagi individual tafovutlar va ularni hisobga olishni, psixik taraqqiyotdan orqada qolgan bolalarga ta`lim va tarbiya berish kabi muammolarni o`rganadi. Pedagogik psixologiyaning ta`lim psixologiyasi, tarbiya psixologiyasi, pedagogik faoliyat psixologiyasi, anamol rivojlangan bolalarga ta`lim va tarbiya berish psixologiyasi kabi ko`plab tarmoqlari mavjud. MEDITSINA PSIXOLOGIYASI. Psixologiyaning bu sohasi tibbiyot xodimlarning faoliyatini, bemorlarning xulq-atvorini o`rgandi. Meditsina psixologiyasi quyidagi qismlarga bo`linib ketgan: neyropsixologiya - psixik hodisalarning miyadagi fiziologik tuzilmalarini, asoslarini, mexanizmlarini o`rganadi; psixofarmakologiya - davolashda qo`llaniladigan turli xil dorilarning kishi psixikasiga ta`sirini o`rganadi; psixoterapiya - bemorlarni davolashda turli psixik ta`sirlardan foydalanishni; psixoprofilaktika va psixogigiena - turli psixik kasalliklarning kelib chiqishi, ularni profilaktika qilish masalalarini o`rganadi. YURIDIK PSIXOLOGIYA - huquq tizimida turli tadbirlarni amalga oshirish mobaynida yuzaga keladigan ko`plab masalalarni ko`rib chiqadi. Uning tarmoqlari: sud ishi psixologiyasi, kriminal psixologiya, penitentsiar yoki axloq tuzatish mehnati psixologiyasi. HARBIY PSIXOLOGIYA - jangovor harakatlar sharoitidagi odamning xulq- atvori, boshliqlar va ularning qo`l ostidagilarning o`zaro munosabatlarining psixologik tomonlari, "psixologik urush" olib borish va unga qarshi kurash kabi masalalarni o`rganadi. SPORT PSIXOLOGIYASI - sportchi va uning shaxsiy xususiyatlari, ularni psixologik jihatdan tayyorlash shart-sharoitlari va vositalari, sport musobaqalarini tashqil qilish va o`tkazish kabi masalalarni o`rgandi. SAVDO PSIXOLOGIYASI - xaridorlar psixologiyasini, talablarini, ularning individual xususiyatlarini hisobga olish, xizmat ko`rsatishning psixologik omillari, reklamalarni tayyorlash, ularning xaridorga ta`siri kabi masalalarni o`rganadi. YOSH DAVRLARI PSIXOLOGIYASI - psixik xususiyatlarning yosh davomidagi dinamikasini, psixik taraqqiyot qonuniyatlarini o`rganadi. YOsh davrlari psixologiyasi quyidagi tarmoqlarga ega: bolalar psixologiyasi, o`smirlar psixologiyasi, o`spirin yoshlar psixologiyasi, katta yoshli kishilar psixologiyasi, gerantopsixologiya (qariyalar psixologiyasi).

www.arxiv.uz SOSIAL PSIXOLOGIYA (ijtimoiy psixologiya ham deb yuritiladi) - kishilar orasidagi munosabatlar jarayonida yuzaga keladigan psixik hodisalarni o`rganadi. Uning predmeti turli xildagi uyushgan va uyushmagan, rasmiy va norasmiy birlashmalardagi shaxslararo munosabatlarni o`rganish. Sosial psixologiya ijtimoiy kayfiyatni, taqlid qilish hodisasini, "psixologik yukish"ni, guruhlarda tabaqalanish va liderlik hodisalarini o`rganadi. Shu tartibda psixologiya fanining boshqa sohalarini ham ko`rib chikish mumkin. Biz ulardan ba`zilarni sanab o`tish bilan cheklanamiz xalos. Bularga differentsial psixologiya, siyosiy psixologiya, iqtisod psixologiyasi, boshqaruv psixologiyasi, anomal taraqqiyot psixologiyasi va uning tarmoqlari, qiyosiy psixologiya (zoopsixologiya ham deb yuritiladi) va boshqalar. PSIXOLOGIYA FANINING ASOSIY PRINTSIPLARI Hozirgi zamon psixologiya fanining quyidagi printsiplari ko`rsatib o`tish mumkin: determinizm printsipi, ong va faoliyat birligi printsipi, psixikaning faoliyatda rivojlanishi printsipi. Determinizm printsipiga ko`ra, psixika yashash sharoiti bilan belgilanadi va yashash sharoiti o`zgarishi bilan o`zgaradi. Agar hayvon psixikasi haqida gapiradigan bo`lsak, uning taraqqiyoti biologik qonuniyatlar asosida ruy beradi. Inson psixikasining taraqqiyotiga esa ishlab chiqarish usullari, ijtimoiy tarixiy omillar ta`sir qiladi. Ong va faoliyat birligi - ong va faoliyat bir-biriga qarama-qarshi emas, ular bir butunlikni tashqil qiladilar. Ong faoliyatning ichki rejasini, uning dasturini tashqil etadi. Psixikaning faoliyatda rivojlanishi printsipiga ko`ra psixika taraqqiyot mahsuli, faoliyat natijasi deb qaraladi. Faoliyat jarayonida (o`qish, o`yin, mehnat) odam ijtimoiy tajribani o`zlashtiradi, bu esa psixik taraqqiyotning faqat insongagina xos shaklini tarkib toptiradi. HOZIRGI ZAMON PSIXOLOGIYA FANINING METODLARI Barcha fanlar kabi psixologiya fani ham o`zining tadqiqot ob`ektiga va o`z tadqiqot metodlariga ega. Psixologiyaning tadqiqot metodlari juda turli-tuman bo`lishiga qaramay ularning barchasi umumiy talablarga va qoidalarga bo`ysunadi. Bular tadqiqotning dialektik metod bilan, ob`ektiv ravishda olib borilishi va genetik printsipga amal qilishdir.

www.arxiv.uz DIALEKTIK METODga ko`ra barcha psixik hodisalarni o`zgarishda va shu psixik hodisa bilan bog`liq bo`lgan boshqa narsa va hodisalarga bog`lab o`rganilishi shart. Ilmiy psixologik metodlarning OB`EKTIVLIGI. Psixikani o`rganishda psixik hodisalar paydo bo`lishining ob`ektiv shart-sharoitlari va ob`ektiv nomoyon bo`lishlari tekshiriladi. Bu talab bajarilmasa maxsus tayyorgarlikka ega psixolog ham ilmiy jihatdan asosli ma`lumotlar to`play olmaydi. GENETIK printsipga amal qilishning mohiyati shundan iboratki, o`rganilayotgan har qanday psixik hodisaga protsess tarzida qaraladi. O`rganilayotgan psixik faktning tarixini, taraqqiyot momentlarini, bu momentlarning o`rin almashishlarini o`rganishdan iborat. Hozirgi zamon psixologiya fani bir qancha aniq, tekshirilib, sinovdan o`tkazilgan, samarali metodlarga ega. Ularning asosiylariga qisqa to`xtalib o`tamiz. KUZATISH METODI - psixologiya fanida qadimdan keng qo`llanilib kelayotgan metodlardan biridir. Hayotiy psixologiyada aytarli barcha faktlar kuzatish yordamida to`planadi. Ular asosida dono xulosalar, maqollar, matallar to`plangan. Kuzatish metodining ikki turi farqlanadi: o`z-o`zini kuzatish va tashqi kuzatish. O`z-o`zini kuzatish o`z vaqtida psixologiyaning eng asosiy metodi deb hisoblangan. Chunki, bu nuqtai-nazar tarafdorlari fikricha, kishining haqiqiy ruhiy holatlarni kishining o`zi biladi va tushunadi xolos. Boshqa kishi bu hodisalarni oxirigacha hech qachon tushuna olmaydi. Haqiqatda esa o`z-o`zini kuzatish sub`ektivlikka egadir. O`z-o`zini kuzatish shu sababli psixologiyaning yagona ishonchli metodi bo`la olmaydi. Tashqi kuzatish - bir kishining boshqa kishi tomonidan kuzatilishi. Kuzatishning bu turi turli vositalar (fotoapparat, kinokamera, xronometraj va boshqa murakkab kuzatish va ma`lumotlarni aks ettirish vositalari) ko`llab olib boriladi. Kuzatish psixik hodisalarning tashqi alomatlarini tasvirlash bilan cheklanib qolmay, balki bu hodisalarning psixologik tabiatini tushuntirib bersagina, u haqiqiy psixologik tadqiqot metodi bo`la oladi. Kuzatishning mohiyati faktlarni qayd etish emas, balki ana shu psixologik faktlarning sabablarini ilmiy tushuntirib berishdan iborat. Hayotiy kuzatishda ham odamlar kuzatadilar va ma`lum xulosalarga keladilar.

www.arxiv.uz Ilmiy psixologik kuzatish turmushdagi kuzatishdan farq qiladi va olingan natijalarni ilmiy tahlil qilishga yo`naltirilgan. Ilmiy kuzatish quyidagi talablarga javob berishi shart (talablar): - gipoteza (faraz)ning mavjudligi uni tekshirish; - kuzatishning aniq reja asosida olib borilishi; - kuzatilayotgan kishining kuzatish va uning maqsadini bilmasligi (yashirinligi); - kuzatishning tizimli tarzda olib borilishi; - kuzatishning ob`ektivligi (kuzatuvchining shaxsiy munosabatlari, hissiyotlari natijada aks etmasligi lozim). EKSPERIMENT - yangi psixologik faktlarni olishning va ob`ektiv ilmiy bilishning asosiy qurollaridan biri. eksperiment metodi keyingi yillarda psixologiya fanining eng etakchi metodlaridan biriga aylandi. eksperiment - kishini maxsus jihozlangan laboratoriya sharoitlarida o`rganish. Psixologik eksperiment psixologik faktni aniq nomoyon qilishga yordam beradigan sharoitni yuzaga keltirish maqsadida tadqiqotchining tekshiriluvchi faoliyatiga aralashishini taqoza qiladi. eksperimentning ustunlik tomonlaridan biri, eksperimentator tajriba davomida eksperimentning borishini nazorat qiladi va boshqarishi, bir necha marta takrorlashi mumkin. Eksperiment metodining ikkita asosiy turi farqlanadi: laboratoriya eksperimenti va tabiiy eksperiment. Laboratoriya eksperimenti laboratoriya sharoitida maxsus psixologik jihozlar yordamida o`tkaziladi. Tekshiriluvchi kishining nima qilishlari lozimligi ularga oldindan ogoxlantirib kuyiladi. Tabiiy eksperiment (1910 yilda A.F.Lazurskiy tomonidan tavsiya qilingan) mohiyatiga ko`ra, eksperiment sharoitida tekshiriluvchiga o`zi ustida tajriba olib borilayotganini bildirmaslikka qaratilgan bo`lib, tadqiqotni odatdagi tabiiy sharoitga ko`chiradi. eksperimentning yuqoridagi ikki turidan tashqari psixologo-pedagogik eksperiment va shakllantiruvchi eksperiment deb ataluvchi ikkita turi mavjud bo`lib, ular pedagogikada keng qo`llaniladi. FAOLIYAT NATIJALARINI PSIXOLOGIK TAHLIL QILISH - psixologik metodlarning bir ko`rinishidir. Faoliyat natijalarini tahlil qilish jarayonida natijaning o`zi emas, balki shu natijani hosil qilish bilan bog`liq faoliyat psixologik jihatdan baholanadi.

www.arxiv.uz Bu metod, ayniqsa, bolalar psixologiyasida keng qo`llaniladi. Bolalarning chizgan rasmlarini o`rganish orqali ularning psixikasi va taraqqiyoti haqida ma`lumotlar olinadi. YUqorida ko`rsatilgan metodlar asosan tadqiqot maqsadida qo`llaniladi. Bundan tashqari ba`zi psixologik metodlar sinash maqsadida ham qo`llaniladi. Bunda maqsad psixologiya faniga, ilmiy bilimlarga biror yangilik kiritish, Qonuniyat ochish emas. Bu metodlarning o`rganilayotgan shaxsda biror xususiyatning mavjudligi, uning taraqqiyot darajasi, turli meyorlarga mos kelishi darajasini aniqlashdir. Shunday metodlarning barchasi umumiy nom bilan TEST deb yuritiladi. TEST - qisqa muddat ichida bajariladigan, standart vazifalardan iborat. Ularning natijalarini sifat va miqdor jihatdan tahlil qilish orqali kishida o`rganilayotgan psixik funktsiya va xususiyatlarning nechoglik takomillashganligi va rivojlanganlik darajasi baholanadi. Testlar yordamida kishining biror kasbga layoqatliligi, aqliy rivojlanish darajasi, bilim darajasi o`rganiladi. Testlarning samaradorligi ularni tuzish uchun asoslanilgan metodologiya, test tuzilishining ko`plab talablarga javob berishi, o`tkazish sharoiti va talablarning adekvatligi bilan aniqlanadi. Bulardan tashqari psixologiya fanida ANKETA, SUHBAT, BIOGRAFIK metodlar keng qo`llaniladi. PSIXOLOGIK TADQIQOT O`TKAZISHNING ASOSIY BOSQICHLARI Har qanday tadqiqot va o`rganishlar o`z maqsadiga, yo`nalishiga, qo`llanilayotgan vositalarning xususiyatiga, amaliy yoki nazariy ahamiyatiga ko`ra turlicha o`tkaziladi. Shu bilan birga ularning umumiy tomonlari ham mavjud. Masalan, har qanday tadqiqot to`rt bosqichda o`tkaziladi. Birinchi bosqich - tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqichda material turli vositalar bilan o`rganiladi, o`rganilayotgan hodisalar haqida dastlabki materiallar to`planadi. To`plangan materiallar tahlil qilinadi. Bu bosqichda tadqiqotchida ma`lum gipoteza (faraz) paydo bo`la boshlaydi. Bu faraz tadqiqot jarayonida yoki tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Har qanday tadqiqotning samadorligi, to`g`ri tadqiqot yo`lini tanlash ko`p jihatdan tayyorgarlik bosqichiga bog`liq. Ikkinchi bosqich - bevosita tadqiqot o`tkazish bosqichi. Bunda tadqiqotning konkret metodikalari ishga solinadi. Bu bosqichda tadqiqotchi o`z tadqiqotlar maqsadidan kelib chiqqan holda bir yoki bir necha konkret metodikalardan (eksperimentlardan)

www.arxiv.uz foydalanadi. Tekshirish (eksperiment) o`tkazilib zaruriy tadqiqot (eksperimental) ma`lumotlar yig`iladi. Uchinchi bosqich tadqiqot davomida to`plangan ma`lumotlarni miqdor jihatdan ishlab chiqish. Psixologiya fanida, bu bosqichda ko`plab samarali matematik metodlardan, statistik usullardan foydalaniladi. Tadqiqotning to`rtinchi bosqichi olingan natijalarni tushuntirib berish dan iborat. Bu bosqichda to`plangan va matematik metodlar yordamida ishlab chiqilgan ma`lumotlar psixologik nuqtai-nazardan izohlanadi va tadqiqot gipotezasining to`g`ri yoki noto`g`riligi uzil kesil hal qilinadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar ro`yxati 1. "Prakticheskaya psixodiagnostika". Metodiki i testi. - Samara, 1998 2. Andreeva G. M. Sosialnaya psixologiya. Uchebnik - M., 1998 3. Vertgeymer M. Produktivnoe mishlenie. - M., 1987 4. Gamezo M. V., Domashenko I. A. Atlas po psixologii. - M.,1986 5. Gippenreyter Yu. B. Vvedenie v obshuyu psixologiyu. Kurs lektsiy. - M., 1996 6. G`oziev E. Oliy maktab psixologiyasi. T. 1997 7. G`oziev E. Psixologiya. T. 1994. 8. Karimova V. M. "Ijtimoiy psixologiya asoslari". - T., 1994 9. Karimova V. M., Akramova F. Psixologiya. Ma’ruzalar matni - T., 2000 10. Karimova V. M. Psixologiya. - T., 2002 11. Klimov E. A. Osnovi psixologii. - M., 1998 12. Nasinovskaya E. E. Metodi izucheniya motivatsii lichnosti. - M., 1988 13. Nemov R. S. Psixologiya M. 1990 14. Nemov R. S. Psixologiya. - V 2-x kn. Kn.1. - M., 1998 15. Nemov R. S. Psixologiya. V 3-x kn. - Kn.1. - M., 1998 16. Olshanskiy B. B. Prakticheskaya psixologiya dlya uchiteley. M. 1994. 17. Prakticheskaya psixodiagnostika. Metodiki i testi. - M., 1999 18. Prakticheskaya psixodiagnostika. Metodiki i testi. - Samara, 1998 19. Prikladnaya psixodiagnostika. - M., 1999 20. Psixologiya. Uchebnik. - Pod red. A. Krilova - M., 1998 21. Rogov E. I. Nastolnaya kniga prakticheskogo psixologa v obrazovanii. - M, 1996 22. Rubinshteyn S. L. Osnovi obshey psixologii. - M., 1998 23. Umumiy psixologiya. A. V. Petrovskiy tahriri ostida. T.1992. 24. Xekxauzen X. Motivatsiya i deyatelnost T. 1, 2. M., 1986 25. www.ziyonet.uz

Похожие

Hozirgi zamon psixologiya fanining dolzarb vazifalari

Ijtimoiy psixologiya fanining predmeti

Psixologiya fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Psixologiya tarixi fanining predmeti va vazifasi

Ijtimoiy psixologiya fanining predmeti 2