Hozirgi zamon psixologiya fanining dolzarb vazifalari - Психология - Рефераты

Hozirgi zamon psixologiya fanining dolzarb vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

138.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. FAOLIYATNING PSIXOLOGIK TAHLILI 2. MOTIVASIYA VA EMOSIYA PSIXOLOGIYASI 3. SHAXS PSIXOLOGIYA 4. SEZGI VA IDROK 5. XOTIRA VA XAYOL 6. XOTIRA TURLARI 7. TEMPERAMENT 8. TAFAKKUR 9. ONG HAQIDA TUSHUNCHA

www.arxiv.uz Psixologiya fani boshqa fanlar qatori o'ziga xos nazariy va amaliy vazifalarga ega. Bu vazifalar mustaqillik davridagi qabul qilingan «Ta'lim to'g'risidagi qonun», «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», hamda «Uzliuksiz ta’lim standartlari davlat tizimi” talablardan kelib chiqqan holda ilmiy, nazariy va uslubiy asoslarga ega. Bularning barchasi milliy istiqlol g'oyasini yoshlar ongi va qalbiga singdirish asosida amalga oshadi. Shuning uchun ham hozirgi zamon psixologiyasini quyidagi yo'nalishlarda dolzarb vazifalarni belgilash maqsadga muvofiqdir. 1. Psixologiya fanining ilmiy vazifalariga shu fan qonuniyatlari asosida nazariy va amaliy bilimlarga tayangan holda zamon ruxidagi shaxslarning o'rganishga qaratilgan faoliyat jarayonini tashkil etadi. Shuning bilan birgalikda uning metodologik asoslarini shu fan yuzasidan olib borilgan tadqiqot ishlari, yangiliklar, psixologiyaga oid qonunlar va bir qator bugungi zamon ruxini bayon etadigan adabiyotlar ro'yxati tashkil etadi. Ushbu keltirilgan faktlar psixologiyaning ilmiy vazifalarini ochib berishda mustaqil O'zbekiston Respublikasi taraqqiyoti uchun xizmat qiladigan faoliyat jarayoniga milliy istiqlol g'oyalarini singdiruvchi jamiyat a'zolarini barkamolligini belgilab beradi. 2. Psixologiyaning nazariy vazifalari: shu fanning qonuniyatlarini, metodlarini, prinsiplari, statistik ma'lumotlarga asoslangan holda shaxsning psixik xususiyatlari va prosesslarini, fiziologik jixatlarini o'z ichiga oladi. 3. Psixologiyaning amaliy vazifalari: shu fanni o'rganish jarayonida olgan nazariy bilimlarni amaliyot jarayonida qo'llay bilish, jamoada sog'lom zamon talablariga javob bera oladigan shaxslarni o'zaro munosabatlarini to'g'ri yo'lga quyish, milliy g'oya va mafkura talablari asosida faoliyat jarayonini shakllantirishdan iboratdir. Shu asnoda biz ko'zlagan oliy maqsad ozod va obod Vatan erkin va farovon turmush tarzini yaratishga xizmat qiladigan komil va fozil raqobatbardosh zamon ruxidagi shaxslarni tarbiyalash va ular talabini qondiradigan muxitni yaratishdir.

www.arxiv.uz 4. Hozirgi zamon psixologiyasi milliy istiqlol g'oyalaridan kelib chiqib milliy, etnikva xalq psixologiyasiga oid ajdodlarimizning psixologik qarashlarini, ular tomonidan bayon etilib o'z aksini topgan tarixiy, ma'naviy, madaniy, ma'rifiy manbalarni hozirgi kun talablari nuqtai – nazaridan tavqim etib barkamol shaxsni har tomonlama rivojlanishini ta'minlashda uning o'ziga xos shakllarini, yo'l va usullarini ishlab chiqishdan iboratdir. 5. Psixologiyaning qarama-qarshi metodlar bunda psixologik qarama-qarshi ot metodi muammosi, psixologiyadan qarama-qarshi metodi muammosi, psixologiyadan qarama-qarshi metodlari tarixidan qisqacha ma'lumot berilib, kuzatish va o'zini kuzatish, bu metodlarning bilishdagi roli, savol-javob, tajriba va psixologik testlar ustida to'xtaladi. Shu bilan birga har bir metodning afzalligi va kamchiliklari, bunday metodlarni amalda qo'llashning qulay shart-sharoitlari, ishonchli psixologik bilimlarni olish uchun matematikaning ahamiyati, psixologik tajribalarda hisoblash va boshqa texnikalarni qo'llash ustida fikr yuritiladi. 6. Psixologiyaning tabiiy-ilmiy asoslari. a) Odam markaziy nerv tizimini tuzilishi, uning ishi (vazifalari) va xususiyatlari. Bunda odam nerv tizimining umumiy tuzilishi, uning markaziy va perferik qismi, bosh miyaning tuzilishi, har bir neyronning tuzilishi va uning ish tartibi, "reseptor" tushunchasi va uning turlari, "analizator" tushunchasi, odam bosh miya qobig'ining tuzilishi va uning asosiy maydonlari satxi qismlari ustida, bosh miya qobig'ida sodir bo'ladigan asosiy psixik jarayonlar va kishining psixik holatlari, retikulyar formasiyalarining markaziy nerv tizimida to'tgan o'rni, uning roli va vazifalari ustida batafsil fikr yuritiladi. B) Psixik va odam miyasi bunda nerv bog'lanishlarining prinsipi va umumiy mexanizmlari, psixik hodisalarning miya ishi bilan bog'liqligi, miyaning asosiy bloklari, ishi, ularning psixik jarayonlari bilan aloqasi va xulq-atvor, hatti- harakatlarini boshqarishdagi, psixik hodisalar va miyaning ayrim tuzilishining bir xildagi o'zaro ta'siri, muammolari haqida atroflicha fikr yuritiladi.

www.arxiv.uz V) Odam miyasida sodir bo'ladigan psixik holatlarning anatom- fiziologik xususiyatlari bunda sezgilarning tarkib topishida ishtirok etadigan miya tuzilishi va tanamizdagi a'zolarning fiziologik mexanizmlari ustida gap boradi. G) Psixologiya va hulq-atvorning genetik ildizi bunda odam psixologiyasi va uning hulq-atvori, hatti-harakatlari rivojlanishida genetika va muhit, biologik va ijtimoiy omillarni tushuntirish muammolari, irsiyat mexanizmlari haqidagi tasavvurlar asosida bu masalani hal qilishga birinchi o'rinlari, odam psixologiyasi va uning hulq-atvorining genetik ta'sirlarining egizaklar metodi yordamida tadqiq qilishhaqida fikir yuritilib, monizigot va dizigot egizaklar o'rganganligi masalalarni ochib o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik, psixologlar bilan tarixchi, falsafa va sosiolog va pedagoglarning ilmiy qarama - qarshiotlarini ochib borishdagi o'zaro hamkorligi to'g'risida so'z boradi. 7. Psixologiya va inson haqidagi fanlar. Bunda psixologiya bilan tarix psixollogiya va sosioligiya hamda psixologiya bilan pedagogika fanlar o'rtasida o'zaro bog'liqlik psixologlar bilan tarixchi, falsafa va sosiol pedagoglarning ilmiy qarama - qarshiotlarini ochib borishdagi o'zaro hamkorligi tug'risida so'z boradi. 8. Odam va hayvon psixikasining taraqqiyoti. Tirik mavjudotda psixikaning paydo bo'lishi, psixika va uning mohiyatini materialistik nuqtai nazardan tushunish, psixik aks ettirish xususiyatlari, psixik aks etirishning signal harakter, psixikaga ega jonzodlarning idrok qilish xususiyatlari va bunday ta'sirlarining biolgik ahamiyati molik emasligi, nerv tizimining paydo bo'lishi va uning psixik taraqqiyotdagi roli, psixika takomillashuvining asosiy mexanizmlari asosiy mexanizmlari organizmning faoliyatini boshqarishning yuksak darajasi ekanligi, mazkur muammoni yechishda materialistik yondashish ustida gap boradi. 1. Hulq-atvor, hatti-harakat va psixikaning quyi formalarining paydo bo'lishi bunda hayvonlarda psixik aks ettirishning rivojlanishi, psixik aks ettirish darajasi, uning, bosqichlari, amaliyot faoliyati va harakat faoligini roli, hayvon psixikasi hulq-atvori taraqqiyoti darajasini belgilab beruvchi omillar, elementlar sensor psixika davri, uning quyi va yuqori darajasi, perspektiv psixika davri, uning

www.arxiv.uz quyi va yuqori darajasi, perspektiv psixika davri, uning taraqqiyotidagi analogik darajalar hayvonlarda ko'zga tashlanadigan intelektual hatti– harakatlarning turlari, hayvonlar faoliyatidagi oriyentirovka tekshirish davrlarini alohida ajratib ko'rsatish, hayvonlarda oldingi oyoqlardan manipulyasiya a'zolari tariqasida foydalanish dunyoda psixik taraqqiyot boshlanishi va uning mohiyati nuqtai- nazaridan tushuntirish to'g'risida fikr yuritiladi. 2. Odam yuksak psixik funksiyalarining taraqqiy etishi bunda, yuksak psixik funksiyalar haqida tushuncha beriladi. Odamda yuksak psixik funksiyalar taraqqiy etishining asosiy manbalari: qurol-aslahalar tayyorlash va uni ishlab chiqarish, kuroldan foydalana bilishi, faoliyatning samarasi va ijodiy harakteri egaligi, moddiy va ma'naviy boylik buyumlarni yaratish, nutqqa va boshqa belgilar tizimida muloqot vositasi tariqasida foydalanish, tafakkurni ishga sola olish, bilimlarni esda saqlay olish va uni boshqarish. Odamning yuksak psixik funksiyalari tariqasida idrok, diqqat va tafakkurni bolalikda berilgan element formalarini hal qilish. Faoliyatning bilish manbai, muloqotning esa odamning shaxsiy taraqqiyoti manbai ekanligi. Odam faoliyatining bir-biridan qiladigan asosiy belgilari ustida fikr yuritiladi. 3. Odam va hayvon psixikasini taqqoslash. Bunda hayvon va odamdagi bilish jarayonlari (sezgi, idrok, tafakkur, xayol va xotira) takkoslab o'rganiladi Odam va hayvon intellekt, ulardagi tasavvur va tafakkur, odam va hayvondagi emosional hayot, odam hayvondagi hulq-atvor, hatti - harakatlarining motivi, odam va hayvondagi muloqot usullarining o'ziga xosligi. Odamning individual jamoatchilik hatti - harakatlaria namoyon bo'ladigan ijtimoiy va tabiiy (tug'ma) hulq-atvori, hatti - harakatlarini tushuntirib va uni oldindan aytib berishda uning biosoidal tabiatini hisobga olish zarurligi o'rganiladi 10. Psixologiyaning nazariy va amaliy vazifalari.

www.arxiv.uz Hayot psixologiya zimmasiga murakkab nazariy va amaliy vazifalarni yuklaydi. Psixologiyaning nazariy vazifasi psixik faoliyatini, uning sodir bo'lishi va rivojlanishi qonuniyatlarini o'rganish psixologiyaning amaliy vazifasi insonning hayoti va faoliyati jarayoni da uning psixikasini o'rganish, unga ta'sir etish va boshqarishdir. Psixologiyaning asosiy prinsiplari. 1.Sub'yektiv asosga nisbatan ob'yektiv asosning birlamchiligi prinsipi. 2.Psixika taraqqiyoti da faoliyatning yetakchi rol o'ynashi prinsipi. 3.Psixik hodisalarning o'zaro bog'liqlik prinsipi. 4.Psixik faoliyatini o'rganishda ob'yektivlik prinsipi. 5.Nazariya va amaliyetning bog'liqligi prinsipi. 6.Determinizm prinsipi. FAOLIYATNING PSIXOLOGIK TAHLILI Ma'lumki, inson o'z tabiati jihatidan faol (ya'ni har doim bir maqsad asosida harakat qiladigan) mavjudotdir. Ana shu jihatdan olganda odamning barcha psixik prosesslari va shaxsiy psixologik xususiyatlari uning turli-tuman faoliyatlarida namoyon bo'ladi. Faoliyat doimo organizm bilan muhitning o'zaro bir-biriga ta'sir qilibturishinipg ifodasidir. Bu faoliyat ayrim hollarda tashqi tomongi ifodalasa (harakatlarda, yurish-turishlarida ifodalansa ichki va tashqi harakatlar bir butunlikda namoon bo'ladi. Hayvonlarning faoliyati sistemasi va psixikasining rivojlanganligiga qarab birmuncha murakkab bo'lishi mumkin, ammo ularning hayoti har qanday hollarda ham tashqi borliqning talabiga organizmning biologik moslashishi bilangina chegaralanadi. Odamning hulq-atvori, faoliyati esa tomomila boshqacha harakterdadir. Inson hayvonlar hatti-harakatlaridan farq qilib, avvalo, ijtimoiy harakterga egadir. Inson o'zining sa'iharakatlarini ilk yoshidanok, butun insoniyat tajribasi va jamiyat talablariga yo'naltirilib boradi. Hatti- harakatning bu turi shu qadar o'ziga xoski, uni ifodalash uchun maxsus

www.arxiv.uz termin- faoliyat termini qo'llaniladi. Inson faoliyatiga xos bo'lgan xususiyatlaridan yana biri u bilish jarayonlari va iroda bilan chambarchas bog'liq bo'ladi ularga tayanadi, bilish va irodaviy jarayonlarsiz yuz berishi mumkin emas. Faoliyat kishining anglanilgan maqsad bilan boshqaribturiladigan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) faoliyat bo'lib hisoblanadi. Organiq, ya'ni tirik materiya dastavval juda sodda bir hujayrali organizm tariqasida yuzaga kelib, juda uzoq taraqqiyot yo'lini bosib o'tgan. Psixikaning rivojlanishi haqida gapirishdan oldin «rivojlanish» tushunchasiga ta'rif berishimiz kerak. Rivojlanish bu harakatlanish o'zgarishdir. Lekin har qanday harakatlanish o'zgarish ham rivojlanish bo'lavermaydi. Bundan milliard yillardan ko'proq mukaddam rivojlanish tufayli yer yuzida neorganik materiyadan jonli organiq materiya paydo, bo'lgan. Jonli organizmlar o'z rivojlanish davrida oddiy bir hujayrali mavjudotdan oliy shakldagi hayvonlargacha, shu jumladan insongacha bo'lgan yo'lni bosib o'tadi. Tirik organizmning dastavval paydo bo'lgan davrdan boshlab hozirgi eng yuksak organizm, ya'ni odamgacha bo'lgan rviojlanish yo'lini odatda evolyusion taraqqiyot deb yuritiladi. Rivojlanish ksidasi umumiy harakterga egadir. Tabiat rivojlanadi, ishlab chiqarish usullari, kishilarning ijtimoiy hayot formalari rivojlanadi. Shuningdek psixika ham rivojlanadi. Psixikaning rivojlanishini umuman tirik organizmlar rivojlanishi kabi ikki reja asosida o'rganish mumkin: filogenez va rntogenez rejasi asosida. Filogenez - organizmning oddiy shakllaridan tortib hozirgi zamon kishisiga qadar butun bir biologik rivojlanish jarayonida yuz bergan o'zgarishdir. Ontogenez har bir individning hayoti davomida uning tug'ilishidan "tortib to o'lgunga qadar sodir bo'lgan o'zgarish yig'indisidir. Yerda hayotning paydo bo'lishi materiya taraqqiyoti dagi yangi bosqichdir, bu bosqichda materiya o'z tuzilishiga ko'ra ancha murakkab va alohida xossalarga ega bo'lgan. Jonsiz, neorganiq materiyadan tortib, to oliy va murakkab materiya hisoblanish kishi miyasiga kvdar barcha materiallar moddiy olamning yalpi xususiyati-in'ikos etish xususiyatiga, ya'ni taasurotlarga javob qaytarish qobiliyatiga egadir. In'ikos materiyaning mavjud bo'lish shakllariga bog'liq bo'ladi: in'ikos tashqi taasurotlarga materiyaning ta'sir qilishi harakteri va

www.arxiv.uz mavjud bo'lish tarziga muvofiq javob qaytarishga qodirligi bilan namoyon bo'ladi. Materiya harakatining biologik shakli Hayot- tabiat rivojlanishining sifat jihatidan yangi bosqichidir. O'simlik va hayvonlarga mansub shakllar evolyusiyaning barcha bosqichlarida jamiki jonli organizmlar in'ikosning alohida biologik shakli ta'sirlanuvchanlikka ega bo'lgan (biotik) ta'sirlarning ta'siriga javob berish qobiliyati demakdir. Oliy ta'sirlanuvchanlik butun hamma tirik organizmlarga xos bo'lgan umumiy biologik xususiyatlaridir. Seskanuvchanlik aks ettirishning ancha umumiy hamma. tirik organizmlar uchun xos bo'lgan biologik formasidir. U Faqat modda almashinuvi va, uning bo'zilishiga aloqador bo'lgan ko'zgovchilariga nisbatan paydo bo'ladi. Masalan, o'simlik yorug'likdan ta'sirlanadi (tropiz hodisasi) chunki yorug'lik energiyasi o'simlikni uglevod bilan ta'minlaydigan shart-sharoitlar hisoblanadi Seskanuvchanlik-psixikaning paydo bo'lishida zaruriy xususiyat majburiy shart-sharoitdir. Hayvonlarga mansub shakllarda ta'sirlanuvchaylikning yangi-turi sezuvchanlik paydo bo'ladi. A.N. Leonovning farazlariga ko'rasezuvchanlik genetik jihatdan Karaganda muhitning organizmni boshqa taasurotlar bilan bog'lovchiorganizmni muhitda mo'ljal olishiga yerdam beruvchi signallik vazifasini o'tovchi ta'sirlariga javob ta'siridan bo'laknarsa emas. Ta'sirlanuvchanlikdan sezuvchanlikka o'tish hayot tarzining o'zgachaligi bilan bog'liqdir. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda sezuvchanlik oshib sezgi organlari shakllanadi. Psixikaning eng oddiy formasi bu orgapizmning sezuvchanligi biologik jihatdan neytral, lekin zamon va makon jihatdan biologik ahamiyatga ega bo'lgan ko'zatuvchilarga nisbatan kaytariladigan reaksiyalarning hosil bo'lishidir. Masalan, hayvon ovkatning hidiga (hid modda almashinuvi bevosita ishtirok etmaydi) pisbatan reaksiyasi, yemish qidirmish unga yaqinlashish kabilar, hayvonning hidiga nisbatan sezuvchanlik, demak psixikaga ega ekanligini ko'rsatadi. Psixika aks ettirishni yangi va yuksak formasi sifatida yashash sharoitlarining murakkablashuvi va tirik organizmlarning muhitga moslashuvi zaruriyati tufayli paydo bo'lgan materiyaning sifat jihatidan o'zgarishi aks ettirish usullarining takomillashuviga va hatti-harakatlarining yanada maqsadga muvofiq

www.arxiv.uz hamda epchil shakllanishining paydo bo'lishiga olib keladi. Taraqqiyotning elementar sensor bosqichdan kompleks ko'zatuvlarning, predmetlarning butunligicha aks ettirish bilan ifodalanadigan qobiliyatga ya'ni perseptiv aks ettirishga o'tish amalga oshiriladi. Hayvon biologik ahamiyatga ega bo'lgan ko'zatuvchilarga nisbatan emas balki hayotiy muhim kuzatuvchilarning seminarlaridan iborat bo'lgan befarq, ya'ni neytral qo'zg'atuvchilar belgilarining yig'indisiga nisbatan ham moslasha oladigan bo'ladi. Tirik organizmnieig tejam vositalari bilan hayotning ta'mirlash imkoniyat psixikataraqqiyoti ni harakatga keltiruvchi kuchga aylantiradi. Tirik organizmning psixik rivojlanish jarayoni bir- biridan tamomila ajralib turuvchi ikki davrni o'z ichiga oladi: hayvonlar psixikasining rivojlanishi, bu rivojlanish biologik qonuniyatlarga: irsiyat, o'zgaruvchanlik, tabiat, saralash qonunlariga buysunadi va odam ongi rivojlanadi. Evolyusion taraqqiyot davomida psixikaning eng sodda ko'rinish ida inson ongigacha taraqqiyot bir qancha bosqichlardan iborat bo'lgan, boshqacha aytganda, tirik organizmlarda o'zluksiz o'zgarib turuvchi Hayot sharoitlariga muvofiqlashuvini ta'minlaydigan harakat formalari, masalan, harakatning instektiv shakli, harakatning individual shakli va harakatning intellektual shakli maydonga kela boshladi. Evolyusion taraqqiyot davomida yuksak rivojlanishga erishgan hayvonlar maydonga kelishi bilan birga ularning tashqi olamni aks ettirishlari, ya'ni o'zgaruvchan muhitga muvofiqlashuvlari ham murakkablashib boradi. Instinktiv harakat deganda, biz hayvonlarga tug'ma yo'l bilan tayyor holda beriladigan va ularning tashqi olamga muvofiqlashuvini ta'minlaydigan harakatlar shaklini tushunamiz. Hayvonlarning instinktiv harakat shakllari nihoyatda mustahkamlangan, nisbatan juda syokin o'zgaradigan harakatlardir. Hayvonlarning instinktiv harakatlari ularning tashqi muhitga muvofiqlashuvlarini ta'minlaydigan va deyarli bir xil tarzda bajariladigan harakat shakllari hisoblanadi. Evolyusion taraqqiyotdavomida murakkab taraqqiy etgan hayvonlarda ya'ni umurtka suyakli va sut emizuvchi hayvonlar hatti-harakatning individual shakllari yuzaga keladi. Harakatning individual shakllari asosida hayvonlarda turli-tuman ko'nikmalar yuzaga keladi. Harakatning individual shakllari va ko'nikmalarini yuzaga kelishi

www.arxiv.uz hayvonlarda shartli reflekslar, ya'ni muvakkat aloqalarning hosil bo'lishi bilan o'zviy bog'liqdir. Evolyusion taraqqiyot yuksak bosqichdagi ayrim hayvonlarda intellektual shakli paydo bo'ldi. Bu yuksak taraqqiyotga–erishgan maymunlar, delfinlar va itlarda odam ongiga o'xshash farosat bilan bog'liq bo'lgan hatti- harakat shakllaridir. Harakatning intellektual shakliga ega bo'lgan hayvonlar ma'lum vaziyatda bir qadar farasot bilan bog'liq bo'lgan muammolarni, masalaldrini hal qila oladilar. Lekin bu hatti- harakatlar ham tashqi muhitga muvofiqlashish usullaridan biri bo'lib, bu harakatlar ham ongli bo'lmaydi. Olimlarning qarama-qarshi otlaridan ma'lum bo'lishicha, bu harakatlarning asosida organizmga nasliy yo'l bilan taper holda beriladigan shartsiz reflekslarga individual Hayot davomida orttiriladigan shartli reflekslar sistemasi yetadi. Inson ongi o'z mohiyatiga ko'ra hayvonlarning instinktiv, individual va intellektual harakat formalaridan batamom boshqacha nihoyatda murakkab hodisadir. Inson ongi evolyusion taraqqiyoti ning eng so'nggi bosqichi, ya'ni inson taraqqiyoti bosqichidan ijtimoiy-tarixiy taraqqiyottufayli tarkib topgan. Inson ongi insonning o'zi bilan birga deyarli bir vaqtda maydonga kelgan. Ong tarixiy taraqqiyotning, ikkinchi yo'nalishi odamlarning amaliy faoliyatlari bilan amalga oshiriladigan va tekshirib kuriladigan inson bilish faoliyatining doimo rivojlanish jarayonidir. Ongning tabiati ong odamning borliq haqiqatini aks etgirish formasi tariqasida keladi. Ongning asosiy belgilari, odam ongining psixologik harakteristikasi, so'z va ma'noning ongini tashkilqiluvchi tushunchalar sifatida kelishi, odam ongining borliqdagi narsa va hodisalarni, ularning eng barqaror muhim belgilar va xususiyatlarini ma'lum darajada so'z bilan umumlashtirish sifatida kelishganligi haqida atroflicha keng fikr yuritiladi. Ongning paydo bo'lishi va uning taraqqiyoti deganda, inson ongi paydo bo'lishining dastlabki shart-sharoitlari, odamning birgalikdagi mahsuliy faoliyati, mehnat taksimoti kishilar o'rtasida muloqotning borgan sari faollashib borishi, tilning ishlab chiqilishi va unda turli so'z signallari, belgilar tizimidan foydalanish, insonning moddiy va ma'naviy madaniyatining, inson boyliklarining yaratilishi, tu bilan birga ongning filogenetik va ontogenstik taraqqiotidagi asosiy yo'nalishi,

www.arxiv.uz odamda refleks qobiliyatining paydo bo'lishining tarakkiyeti to'g'risida fikr yuritish, tushunchalar tizimining yuzaga kelishi. Fan yutuqlari, madaniyati, ishlab chiqarish korxonalari, bilish va kishining o'z-o'zini boshqarishning yangi vositalari paydo bo'lishi ongning rivojlanishining ta'minlovchi omillar, hozirgi zamon sharoitida ong o'sishining asosiy yo'nalishlari va odam ongini taraqqiy etirishda kelajakda ijtimoiy o'zgarishlar va istikbollar nazarda tutiladi. Ong va ongsizlik, bunda ongsizlik haqida tushuncha berilib, psixik jarayonlarda, odamning psixik xususiyatlari va psixik holatlarda ongsizlik holatlarining ko'rinishi, odam shaxsidagi ongsizlik, tush ko'rishning ongsizlikning namayon bo'lish sifatidagi, odamning o'z hulq-atvorini ongli va ongsiz boshqarish o'rtasidagi o'zaro munosabatlar, ongsiz psixik holatlarining turlari haqida mulohaza yuritiladi. Agar ong obe'tiv borliqni psixik aks ettirishning faqat insongagina xos yuksak usuli tariqasida odamlarning ijtimoiy tarixiy faoliyati vositasida paydo bo'lgan bo'lsa, ongsizlik odam ongiga borib yetmaydigan psixik jarayonlar, psixik xususiyatlar va psixik holatlardir. Bunday hodisalarga ong osti holatlari ham deyiladi. Shunday ekan, odamdagi barcha psixik jarayonlar, psixik xususiyatlar psixik holatlar Faqatong bilangina emas, balki bunday holatlarni boshqarishda ongsizlik holatlari bo'lar ekan. Shuning uchun ham ongsizlik holatlari barcha psixik jarayonlarida, his-tuyg'ularida, odamning psixik xususiyatlari va psixik holatlarida ro'y berishi mumkin. Odam shaxsidagi ongsizlik holatlari kishining o'zi anglamagan xolla qiziqishi va ehtiyojlarini bajarishga intilishidir. Bunda hatti- harakatlar turlicha ixtiyorsiz reaksiyalarda, hulq-atvorda, psixik hodisalarda namoyon bo'ladi. Ongsizlik holatlarining ikkinchi guruhi asosida ongsizlik holatlarining uchinchi guruhi kishining idroki, xotirasi va xayoli bilan bog'lanib ketadi: Jumladan, tush ko'rishshirin hayol orzu. Ongsizlik holatlari ba'zan kishining ongiga singib qolgan axloq normalari orqali nazorat qilinishi ham mumkin. Ongsizlik holatlarini atroflicha tushuntirib berishda psixoanalizdan foydalaniladi. MOTIVASIYA VA EMOSIYA PSIXOLOGIYASI Insonni xatEi-harakatga va faoliyatga undovchi sababga motiv deyiladi. Odamning hulq-atvoriga qarabuning hatti- harakatlarini tahlil qilib ularning

www.arxiv.uz motivlarini aniqlashga intilish lozim. Faqat ana shunday hollarda mazkur xatgi- harakat odam uchun tasodifiy yoki qonuniy ekanligi haqida fikr yuritish mumkin. Bunday harakatlarning yana takrorlanishi oldindan bilish, shaxsiy hislarining ayrimlarini yuzaga keltirmaslikning oldini olish, boshqalarning taraqqiy etishini qo'llab-quvvatlash mumkin. Odamning faoliyat motivlarini o'rganish, shaxsiy ma'naviy psixologik mohiyatini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Ba'zilar mehnatga o'z ehtiyojlariga ko'ra sidqidildan munosabatda bo'lsalar, ba'zilar o'z burchlarini anglaganliklaridan, yana ba'zilari o'zlarining qabih niyatlariga erishish uchun vaqtincha sun'iy munosabatda bo'ladilar. Hissiyot tashqi olamdagi narsa va hodisalarga nisbatan bo'lgan munosabatlarimizning va munosabatlarimizdan hosil bo'ladigan ichki kechinmalarimizning ongimizda aks ettirishda. Hissiyot o'ziga xos aks ettirish jarayoni bo'lib, bunda narsa va hodisalarning bevosita emas, balki shu narsalarning aks ettirish jarayonida hosil bo'ladigan ichki kechinmalari va munosabatlari aks ettiriladi. Hissiyotlar o'zining yuzaga kelishi nuqtai-nazaridan odamning ehtiyojlari, qiziqishlari va intilishlari bilan bog'liq bo'ladi. Hissiyot olamda sodir bo'layotgan narsalardan shaxs sifatidagi odam uchun ahamiyatli bo'lganlari haqida darak beruvchi signallar sistemasi hisoblanadi Ma'lum qo'zg'alishlar odam uchun xotirjamlik yoki notinchlik haqidagi fikrlarga aylanadi. Ifodalangan hatti-harakat (mimika va pantomimika) signal funksiyasini bajaradi. Ular odamning kechinmalarini boyitadi, yorqinlashtiradi va boshqa odamlarning idrok qilishini yengillashtiradi. Hissiyotlarning boshqaruvchanlik funksiyasi shunda namoyon bo'ladiki, barqaror kechinmalar bizning hulqimizni yo'naltiradi va qarama-qarshiliklarni yengishga undaydi. Emosiyalarni boshqaruvchi mexanizmi kuchli emosional qo'zg'alishni kamaytiradi. Odamlarning hayotida bo'ladigan qayg'u kulfat kabi psixik holatlar xavflidir. Hissiyot uch turga bo'linadi 1. Axloqiy. hislar. 2. Intellektual hislar. 3. Estetik hislar.

www.arxiv.uz Axloqiy hislar - shaxsning, odamlarining va o'zini hulq-atvoriga emosional munosabatda ifodalanadi. Shaxs bu hislarni kechirar ekan, ijtimoiy axloqiy prinsiplari va normalarga asoslanib boshqa odamlarning hatti-harakatlariga yoki psixik xususiyatlariga hamda o'zining xususiy hatti-harakatlariga hislari ham kiradi. Intellektual hislar deb, aqliy faoliyat jarayonida hosil bo'ladigan kechinmalariga aytiladi. Ushbu his ham haqqoniy fikrlarga soxta ajablanarli, shubhali tushunarli yoki tushunib bo'lmaydigan, xayratda qoldiradigan fikrlarga bo'lgan munosabatlari ifodalanadi. Intellektual hislariga ajablanishni kiritish mumkin. Ajablanish inson bilish faoliyatini ajralmas tomonidir. Ajablangan va qandaydir tushunib bo'lmagan xayratda qoldiradigan narsaga qaratish odamning bilish ehtiyojlarini qondirishga intilish. Ajablanish odamning bilish bilan bog'liq faoliyatini yuzaga keltirishga undovchi omillardan biridir. Estetik hislar deganda biz, go'zallikni idrok qilish, go'zallikdan zavqlanish go'zallik yaratishga intilishni tushunamiz. Estetik his hamma odamlarga xos bo'lgan hissiyotdir. Estetik hislarini yuzaga keltiruvchi manbalar juda ko'p va xilma-xildir. Masalan: tasviriy san'at, badiiy adabiyot asarlari, musiqa va haykaltaroshlik, arxitektura me'morlik ishlari ham odatda estetik his tug'diradi. Bundan tashqari odamlarining qiyinishi, boshqalar bilan muomilasi ham estetik hislarimizning manbai bo'la oladi. Odam shirin muomilali, gapni o'rinli va madaniy qilib gapiradigan kishidan zavqlanadi. Iroda odamning biron maqsad yo'lida ongli ravishda qiyinchiliklarni bartaraf qilishga qaratilgan hatti-harakatidir. Irodaviy faoliyatda odam o'zini idora qiladi, xususiy ixtiyorsiz impulslarni nazorat qiladi. Iroda tormozlovchi va boshqaruvchi mexanizmlarga ega. Hulqni irodaviy boshqarish - ongli ravishda aqliy va jismoniy kuchni maqsadga erishishiga qaratilishi yoki aktivlikdan o'zini ushlab turishidir. Iroda aktiv maqsadni anglash, qarorga kelish, rejalashtirish, bajarish, irodaviy zo'r berish kabi murakkab mexanizmdan iborat. Shaxsning irodaviy sifatlariga: 1)Mustaqillik,

www.arxiv.uz 2) Katiylik, 3) Dadilik 4) O'zini tuta olishlik kiradi. Odam tayyor iroda va irodaviy sifatlar bilan tutalmaydi. Organizmning o'sishi irodaning taraqqiy etishi uchun faqat imkoniyat beradi. Odam irodasi o'sib borayotgan avlodga katta avlodning uyushgan tartibda ma'lum maqsadni ko'zlab ta'sir etish jarayonida taraqqiy topadi. Irodani tarbiyalash kattalar va o'qituvchilar tomonidan o'quvchilarga talab quyilishi va uni bajarilishiga erishmoq lozim. SHAXS PSIXOLOGIYA Jamiyat taraqqiyotida inson bosh omil, shu jamiyatning rivojlantiruvchisi bo'lib hisoblanadi Uning shakllanishi, o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lishi, tarbiyalanish ana shu jamiyatda yuz beradi. Insonning shaxs sifatida tarkib topishi. Unga ta'sir etuvchi omillar, uning mexanizmlari haqida psixologiya fani aniq ma'lumotdariga ega. Inson dunyoga odam bo'lib keladi. Odamning shunchaki insoniyat vakili sifatida baholanishi termini bilan bog'liq. Hamma odamlar, u yangi tug'ilgan yoki katga, sog'lom yoki kasal bo'lsa ham, uning sifatlari va xususiyatlaridan kat'iy nazar individ deb ataladi. «Individ» tushunchasida odamning xayoli-nasabi mujassamlashganligidandir. Qachonki individ ongli ravishda va maqsad sari ma'lum bir faoliyatda atrof-muhitni anglasa va yaratuvchanlik hissaini kushsa uni su'yekt deb atash mumkin. Ayrim faoliyatda ishtirok etuvchi individ hamma vaqt shu faoliyatni sub'yekti bo'la olmaydi. Chunki har doim ham individ bajarayotgan hatti-harakatlarni anglamaydi va maqsadga qaratilgan holda ularni amalga oshirmaydi. O'qituvchilarning topshiriklarini odatga ko'ra tashqi ta'sir natijasida amalga oshirgan o'quvchigina o'quv faoliyatining haqiqiy sub'yekti bo'ladi. Har bir individ takrorlanmas sosial fazilatlarni o'zida mujassamlashtirgandagina u shaxs bo'lib

www.arxiv.uz yetishadi. Psixologiyada tomonidan amaliy faoliyat va munosabat jarayonida hosil qilinadigan hamda ijtimoiy munosabatlarning individga ta'sir o'tkazish darajasi va sifatini belgilaydigan sistemali tarzidagi sosial fazilat shaxs tushunchasi bilan ifoda etiladi. «Shaxs» va «Individ» tushunchalari haqida yetakchi rus psixologlari B.GAnan'yev. A.N. Leontev, B.F.Lomov. S.L.Rubinshteyn kabilar o'z qarama - qarshiotlarida alohida tuxtalganlar, Xususan A.N.Leontev shaxsni individ tomonidan egallab olingan alohida fazilat, inson munosabatlari to'lqindagi sistemali «g'ayri hissiy» fazilatlar egasi ekanlngini ta'kidlaydi. Shaxs haqida to'xtalar ekanmiz. Psixologik jihatdan shaxs bo'lib hisoblanmagan individning mavjud bo'lishi va aksincha individning konkret shaxs sifatida mavjud bo'lishi mumkin? - degan, savol tug'iladi. Shaxs sifatida kamolatga erishmagan individ bo'ladi. Buni hayvonlar orasida tarbiyalangan bolalar misolida olish mumkin. Lekin individni shaxsga aylanishida qanday omillar zarur. Umuman shaxs deb kimga aytamiz? Shaxs haqida ta'rif berilganda rus psixologi S.Rubinshteynning fikrlariga tuxtalmok darkor. Olimning ta'kidlashishcha. Odam o'zida takrorlanmas xususiyatlariga ko'raindividualdir. Odamning o'z atrofdagilarga. Borliqka bo'lgan ongli munosabati, uning biron bir faoliyat bilan shug'ullanishi esa uni shaxs ekanligidan dadolatdir. Shaxs odamning atrofga bo'lgan munosabatlarini va o'z-o'ziga bo'lgan munosabatini belgilaydi. Odamning atrof muhitga bo'lgan munosabatlari uning dunyo karashida, intilishlarida, qiziqishlarida ishonchlarida va boshqalarga bo'lgan munosabatlarida eng muhimi, uning faoliyatida ifodalanadi. Demak, shaxs bu onga ega bo'lgan, ma'lum ijtimoiy –iktisodiy formasiyada yashaydigan. Ma'lum bir faoliyat bilan shug'ullanadigan odam individdir. Shaxsning tarkib topishi uzoq muddatli, murakkab va tarixiy jarayondir shaxs ijtimoiy taraqqiyot maxsuli sifatida juda ko'p fanlarning o'rganish, ob'yekti hisoblanadi jumladan, falsafa. Sosiologiya pedagogika, psixologiya, etika tibbiyot va boshqa fanlar uning turli tomonlarini o'ziga xos tarzda tadqiqi etadi.

www.arxiv.uz 1. Shaxs shakllanishiga ta'sir etuvchi omillar. 2. Shaxs shakllanish haqida gaprar ekanmiz, albata u yashayotgan muhit, kishilar, jamiyatning roli juda kattadir. Mana masalan, biron masalada inson shaxsniig tarkib topishiga aktiv ta'sir ko'rsatuvchi o'ziga xos ijtimoiy muhit bor degan ma'noni bildiradi. Bu yerda shunday bir savol tug'iladi. Tashqi muhit inson shaxsining tarkib topishiga qanday ta'sir qiladi? -birinchidan, ijtimoiy muhitdagi turli hodisalar odamning ongiga bevosita ta'sir qiladi? - birinchidan, ijtimoiy muhitdagi turli hodisalar odamning ongiga bevosita ta'sir qilib unda chuqur iz qoldiradi. Ikkinchidan, tashqi ijtimoiy muhit ta'sirining chuqurok va mustahkamrok bo'lishiga odamning o'zi yordam beradi. Ma'lumki bolalar o'z tabiatlariga ko'ra ilk yoshlik chog'laridan boshlab nixoyat darajada talabchan bo'ladilar. Bolalar katta odamlarning barcha hatti-harakatlariga bevosita taqlid qilish orqali bu hatti-harakatlarini, yaxshi yomon fazilatlarini o'zlariga singdirib boradilar. Shuning uchun bolalar oilada, ko'cha-kuyda katta odamlarning har bir harakatlarini, o'zaro munosabatlarini zimdan ko'zatib turadilar. Inson shaxsining tarkib topishida tashqi ijtimoiy muhitning roli haqida gap borar ekan, shuni ham ta'kidlab o'tish zarurki, ayrim g'ayri tabiy hodisalar inson shaxsini tarkib topishida tashqi muhit ta'sirini hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini tula tasdiklaydi. Biz ayrim tasodifiy hollarda odam bolalarining yovvoyi hayvonlar muhitiga tushib qolish hodisasini nazarda tutayapmiz. Hayotda bunday hadisalar juda siyrak bo'lsa ham har holda uchrab turadi. Masalan, Hindistonlik doktor Sing Kalkutga yaqinidagi o'rmonzorda buri bolalar orasida ikkita qiz bolalarini topgan edi. Shuni aytib o'tish kerakki, bola shaxsining tarkib topishiga ta'lim tarbiyaning ta'sir deganda, albatta, birinchi navbatda tarbiya muassasalarida ya'ni bog'cha maktab, internet, lesey va kollejlarda beriladigan ta'lim tarbiya tushuniladi. Biroq bundan oilada bolaga beriladigan ta'lim tarbiya mutlaqo mustasno emas! Oiladagi umumiy ijtimoiy muhitdan tashqari oilada beriladigan ta'lim tarbiyaning roli

www.arxiv.uz kattadir. Bola tarbiyasi bilan sistemali shug'ullanadigan va umuman shug'ullanmaydigan oilalarga misollar keltirish mumkin. 3. Shaxsning psixologik harakteristikasi. Shaxsning strukturasini va uning yuzaga kelishi hamda rivojlanish qonuniyatlarini bilmasdan turib o'sib kelayotgan inson shaxsini prayektirlash va diognostika qilish, uning shakllanishi uchun eng kulay sharoit va samarali yo'llarini aniqlash mumkin emas. Ma'lumki, inson shaxsi o'zini urab turgan narsalar va sosial olam bilan faol munosabat prosesida tarkib topadi, o'zini oshkor qiladi. Odamning «antogenetik» taraqqiyoti va shaxsning tarkib bo'lishi jarayonida biologik va ijtimoiy faktorlar o'zaro munosabatga kirishib, tashqi taa'ssurot effektini ta'minlovchi kuchli ichki sharoitni yuzaga keltiradilar. Ana shunday sharoitlarda odamning anatomik fiziologik layoqatlari shunchaki o'zini oshkor qilibkolmay, balki shaxs faoliyati sifatida odamning psixik faoliyati va nisbatan mustahkam psixik xususiyatlari va ularning sistemalarini taminlab, neyrodinamik va sensor - persiptiv organlarning ma'lum funksional ahamiyatiga ega bo'lgan mexanizmlar tarzida taraqqiy etadi, o'zgaradi va tarki topadi. 4. Shaxsning imkoniyatlari. Haqiqatdan ham yashash o'zining tabiy va madaniy extiyojlarini qondirish uchun, hamda atrof-muhitga alohida yondashish uchun ma'lum darajada imkoniyatlari bo'lishi kerak. Odam insivid tug'ilishda nasliy yo'l bilan insonning hayoti uchun juda zarur bo'lgan faqat ko'rtak imkoniyatlariga ega bo'ladi. Bu imkoniyatning o'zi odamda o'zidan oldingi avlodning ijtimoiy tajribalarini o'zlashtirish jarayonida, kattalar bilan muommalarda ta'lim va tarbiya jarayonlarida tarkib topadi. Shuning uchun ham odamning bolaligidan, ya'ni ushbu tajribalarini o'zlashtirib olishi davrida, mustaqil hayot uchun o'z imkoniyatlarini tarkib toptiradi va rivojlantiradi. Buning uchun u juda ko'p shug'ullanishi hatto o'z hayotining 14 qismini ba'zan undan ham ko'proq vaqt talab qiladi. Maqsadga

www.arxiv.uz muvofiq hayot kechirish uchun shaxs imkoniyatlari nimalar. asosida yig'iladi. Bu imkoniyatlar quyidagilardan jamg'arilgan bo'ladi: 1. Bilimlar, 2. Ko'nikma va malakalar. 3. Intuntiv va evrestik jarayonlar orqali 4. Qobiliyatlar. 5. Tabiat, odam, jamiyat. Muloqot Muloqot ikki yoki undan ortiq odamlarning o'zaro bir-biriga ta'sir etishi. Odamlar o'rtasida axborot almashishi o'zaro ta'sirining yagona yo'lini ishlab chiqish, o'zgalarning idrok va tushunib boholash harakteriga ega. Pedagogik munosabat deganda pedagog va o'quvchilar kollektivi o'rtasida o'zaro birgalikdagi harakatning mazmunan axborot ayri boshlashdan, o'quv tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish va o'zaro hamjihatlikning tashkil etishdan iborat sistemasi, usullari va malakalari tushuniladi. Nutq bu komunikasiya, ya'ni til yordamida munosabat qilish jarayoni demakdir. Quyidagi nutq turlari farq qilinadi: Yozma va og'zaki nutq o'z navbatidagi og'zaki nutq diologik va manalogik nutqlariga ajraladi. Og'zaki nutqning eng sodda turi diolog, ya'ni alla qanday masalalarni birgalikda muhokama qilayotgan va hal etilayotgan ham suhbatlar tomonidan olib borilayotgan suhbat hisoblanadi Og'zaki nutqning ikkinchi bir turi manolog nutq bo'lib uni bitta kishi boshqasiga yoki uni tinglayotgan ko'plab kishilarga qarata gapiradi. Yozma nutq insoniyat tarixida og'zaki nutqdan ancha keyin paydo bo'lgan. Yozma nutq fan foydalaniladigan murakkab umumlashmalarni rivojlantirishda, badiiy timsollarni yetkazishda muhim rol o'ynaydi. Nutq o'zining fiziologik negiziga ko'ra ehitish va harakat analizatorlari faoliyatini bajaradi. Nutqni programmalashtirish, nutqiy ifodaning, ya'ni kishi bildirmoqchi bo'lgan fikrning ma'naviy o'zagini tuzishda birinchi bosqich hisoblanadi. Ikkinchi bosqich jumlaning sintaktik strukturasini tuzishdan iboratdir. Bog'lanish lotincha so'z, ya'ni «yaqinlashish» degan so'zdan olingan. Munosabatga kiruvchilar

www.arxiv.uz o'rtasida ikki tomonlama aloqa bo'lishini taqozo etadi. Bunga erishish va ko'ngildagidek rivojlantirish sharti munosabatiga kirishuvi shaxslarning, o'zaro bir-biriga hurmat va ishonchdan iboratdir. Agar pedagog o'z tarbiyalanuvchilariga nisbatan ishonch va xurmat bilan munosabatda bo'lsa, u har qancha prensipial va talabchan bo'lgan takdirda ham, uning eng arzimas tanbixlari ham ta'sirli bo'ladi. Munosabat jarayonlarini har doim va barcha vaziyatlarda ham sip-silliqqina va ichki qarama-qarshiliklarsiz yuz beradi deb tasavvur qilish yaramaydi. Ayrim vaziyatlarda bir-birini inkor etuvchi qadriyatlar vaziyatlar va maqsadlarning mavjudligini aks ettiruvchi pozisiyalar ayatoginizmi yuzaga chiqadiki, ba'zan bu o'zaroadovatni keltirib chiqaradigan shaxslararo majaro sodir bo'ladi. Majorolarning kelib chiqishiga, shuningdek, munosabatga kirishuvchilarning o'zaro birgalikda harakat qilishlariga g'ov bo'lgan va bartaraf etilmagan manaviy anglashilmovchilik ham sabab bo'ladi. Munosabatdagi ma'naviy anglashilmovchilik bu aytilgan talabning iltimosning, buyruqning ma'nosi munosabat bog'lashga sheriklar uchun muvofiq emasligidir. Bu xol ularning o'zaro ham jihatligi va birgalikda harakat qilishuchun to'sqinlik tug'diradi. Muloqotning o'zaro birgalikdagi harakati va kommunikativ jixatdan tashqarida uning persivtiv munosabat ishtirokchilarining uning jarayonida amalga oshiraladigan o'zaro idrok etishi yuzaga keladi. Taniqli psixolog S.L.Rubinshteyn shunday deb yozgan edi. «Kundalik hayotga odamlar bilan muomalaga kirishar ekanmiz, biz ularning hulq- atvoriga mo'ljal olamiz. Negaki biz ularni tanqidiy ma'lumotlariga ma'lumotlari mohiyatini go'yo ukib, ya'ni mag'zini chaqib chiqamiz va shu yo'sinda kontekstda mujassamlashadigan matnning ichki psixologik jihati mavjud bo'lgan mazmunini aniqlaymiz. Bunday o'qish naridan beri tez yuz beradi, chunki tevarak atrofdagilar bilan muomila jarayonida avtomatik tarzda amal qiladigan psixologik ichki ma'no hosil bo'ladi. Muomala prioretiv jihati bu kishining kishi tomonidan idrok, etilishi, tushunilishi va baholanishi demakdir. Indentifikasiyalash bir kishi ikkinchi kishini uning ta'rifini o'z ta'rifiga anglanilgan yoki anglanilmagan tarzda o'xshatilishi orqali tushunish usulidir. Steriotiplashtirish hulq-atvor shakllarini tavsiflash va ularning hozirgacha ma'lum va mashhur deb sanalgan ya'ni ijtimoiy qoliplariga

www.arxiv.uz mos keladigan hodisalar jumlasiga kiritish bilan ularning sabablarini o'zgartirishdan iboratdir. Odamlardan samarali muomila o'rtanish malakalarini tasodifiy ravishda topadi yoki ta'limning yordamchi maxsul sifatida yuz beradi. Katta maktab yoshida o'quvchilar hulq-atvori qoidalariga ommabop adabiyotlarini o'qir ekan, muloqot madaniyatining ba'zi jihatlari bilan tanishadi. Lekin muomala malakalarini maxsus urnatilishi alohida bir vazifa bo'lib, pedagog uchun uning qanchalik gung ekanligini tirening ya'ni muomilaning mashq qilinishi bu vazifaning hal etish yo'llaridan biri sifatida namoyon bo'ladi. Sosial psixolog tireiing yoki muomala tirening ya'ni muomalaning mashq kilinish bu vazifaning hal etish yo'llaridan biri sifatida namoyon bo'ladi. Sosial psixolog tirening mazmunan ikki xil-vazifani: 1. Muomalaning va shu jumladan pedagogik muomalaning umumiy qonuniyatlari. 2. Pedagogik kommunikasiyaning texnologiyasini egallash ya'ni professional pedagogik muomala va malakalari shakllanishini o'z ichiga oladi. Psixologik pedagogik tirening shakllaridan yana biri tipik pedagogik vaziyatlarining misol uchun imtixonlarini modellashtiruvchi amaliy o'yinlari, muomala tirening, ya'ni muomalaning mashq qilish o'qituvchilarni tayyorlash va malakasini oshirish sistemasida pedagogik ishning shakli bo'lib, pedagogik ta'lim uchun juda istiqbollihisoblanadi. DIQQAT Diqqat - deb ongimizning bir nutqaga to'plab, ma'lum narsa va hodisalarga aktiv yo'naltirilganiga aytiladi. Diqqat shunday muhim psixologik holatki, u odamning barcha faoliyatlarida albatta ishtirok qiladi. Eng sodda faoliyatdan tortib, eng murakkab faoliyatni ham diqqatning ishtirokisiz bajarish mutlaqo mumkin emas. Diqqat sezgi, xotira tafakkur va harakat jarayonlarida namoyon bo'lishi mumkin. Shu sababli, diqqatni biror narsaga karatish ob'yektiga bog'liq holda diqqatning namoyon bo'lishini quyidagi shakllarini: sensor, aqliy

www.arxiv.uz harakatlantiruvchi shakllarini ajratib ko'rsatadilar. Hozirgi vaqtda sensor (ko'rish va eshitish) diqqati ko'proq o'rganilgandir. Diqqatning fiziologik asoslarin tushunib yetishga buyuk rus fiziologlari I.P.Pavlov va AA. Uxtomskiylarning ilmiy ishlari katta ahamiyatga ega. Ner sistemasining alohida reaksiyalari oriyentir reflekslar haqida I.P.Pavlov ilgari surgan tassavurda extiyorsiz diqqatning g'ayri ixtiyoriy tabiati haqida taxmin bor edi. Hozirgi zamon ma'lumotlariga qaraganda oriyentir reflekslar juda ham murakkabdir. Ular organizmni anchagina qismlarining faolligi bilan bog'langan. Diqqatning fiziologik mexanizmlarini tushunib yetishda dominanta (nasldan-naslga utuvchi asosiy belgi) prinsipi alohida ahamiyatga ega A.A.Uxtomskiyning fikriga ko'ra miyada hamisha qo'zg'alishning ustun va hukmronlik qilish markazi mavjud bo'ladi. Diqqat miya faoligin muayyan darajasida yuz berishi mumkin. Shunday qilib diqqat bir qator tuzilishlari faoliyati bilan bog'liqdir. Lekin diqqatning har xil shakllari va turlarini tarbiyaga solishdir ularning roli turlicha. Hosil xususiyatlariga va amal usullariga kura diqqatning ikkita asosiy turi ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari mavjud. Ixtiyoriy diqqat ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan diqqat va e'tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz zamirida hosil bo'lgan, ixtiyorsiz diqqat shaxsning umumiy yo'nalganligiga ham bog'liqdir. Masalan, teatr bilan qizikadigan kishi, extimol futbol bo'yicha bo'lgan haqidagi e'longa e'tibor bermasdan ayni chog'da teatrga oid yangi e'lonni tezrok payqash lozim. Ixtiyoriy diqqatning asosiy vazifasi psixik jarayonning ketishini faol boshqarib turishdan iborat. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatdan tashqari uning yana bir alohida to'rining psixologiyaga N.F.Davrinin tomonidan joriy etilgan. Ixtiyoriydan so'ng diqqat ixtiyoriy diqqatdan keyin namayon bo'lgan holda shuning o'zidangina iborat deb hisoblash mumkin emas. Bu diqqat anglanilgan holda ilgari surilgan maqsad bilan bog'liq bo'lganligi sababli, bu ixtiyorsiz diqqatdangina iborat qilibquyilishi ham mumkin emas. Diqqat turlicha sifat ko'rinishlari bilan ta'riflanadi. Diqqatning barqarorligi, ko'chishi, taqsimlanishi va ko'lami shular jumlasiga kiradi. Diqqat. barqarorligi diqqatga qaratilgan ob'yektlarning xususiyatlariga va yo'naltirilgan shaxsning faollikka bog'liq bo'ladi. Diqqatning ko'chishi sub'yektning bir faoliyatdan ikkinchi

www.arxiv.uz faoliyatiga, bir obektdan ikkinchi obe'ktga, bir harakatdan ikkinchi harakatga ataylab o'tishidan iborat bo'ladi. Diqqatning ko'chirilishining muvaffaqiyati bir qancha shart- sharoitlari bilan bog'liqdir ko'chirish oldingi va keyingi faoliyatlari bilan bog'liq bo'ladi. Diqqatning ko'chirilishida anchagina individual farqlar mavjud. Ba'zi bir faoliyatini qo'yib ikkinchisini bajarishga tez va oson kiritib ketsa boshqalarga bunday tarzga o'tish uchun uzok vaqt, anchagina kuch-g'ayrat sarflashga to'g'ri keladi. Hozirgi ko'pgina kasblar aynan diqqatning ko'chuvchanligiga nisbatan yuksak talablar quymokda. Diqqatning ko'chishi o'qitish jarayonida ham katta ahamiyatga egadir. Diqqatning ko'chishi bilan bir qatorda uning bo'linishini ham alohida ajratib ko'rsatadilar. Diqqatning bo'linishi deganda uning asosiy faoliyatidan uning muvaffakiyatli tarzda bajarish uchun ahamiyatsiz ob'yektlarga ixtiyorsiz ko'chirilish tushuniladi. Diqqatning tasvirlanishi ikkita va undan ko'proq faoliyat turlarini ayni bir vaqtning o'zida muvaffaqiyatli bajarish imkoniyati bilan bog'liq xususiyatdir. Diqqatning yuksak darajada taqsimlanishi ko'pgina hozirgi zamon mehnat turlari muvaffaqiyatligini muqarrar shartlaridan biridir. Operatorlar ko'plab dastgohlarda ishlovchilarga va boshqalarning ishi va shuni talab qiladi. Diqqat taqsimlanish mumkinligini bir qatorda bir qancha shart-sharoitga bog'liqdir. Faoliyatni birgalikda bajariladigan turlari yoki hal etiladigan vazifalari qanchalik murakkab bo'lsa, diqqatga aylanishi ham shunchalik qiyin bo'ladi.

www.arxiv.uz SEZGI VA IDROK Odam sezgilar orqali moddiy borliqdagi barcha predmeti va hodisalari o'z ongida aks ettiradi, tashqi dunyoning predmetlari va voqea hodisalari munosabatini bog'laydi, tashqi kuzatuvchilarning sezgi a'zolari uzluksiz ta'sir etishi tufayli sezgi vujudga keladi. Odamni o'rab turgan olamdagi narsa va hodisalarni turli xil belgi va xususiyatlari sezgilarda aks etadi. Jumladan, ko'rish sezgisi orqali yorug'lik turlarini ranglarni eshitish sezgisi orqali nafas olish natijasida butun bo'shligiga havo zarrachalarini ta'siri, predmetlarning teriga ta'siri natijasida teri sezgilari hosil bo'ladi. Sezgilar o'z mohiyati jihatidan shaxsning barcha bilimlari uchun asosi va manba hisoblanadi Sezgilar tufayligina idrok, xotira, tasavvur, tafakkur va xayol kabi ruhiy jarayonlar hosil bo'ladi. Odamning sezgilari orqali tashqi dunyo voqea hodisalarini bilish quyidagi uch bosqichdan iborat. 1. Tashqi dunyodagi predmetlar va voqea hodisalar sezgi a'zosiga (reseptorga) ta'sir etadi. Bu ta'sir tegishli nervlarni harakatga keltiradi, natijada qo'zg'alish vujudga keladi. Bu qo'zg'alish maxsus nervlar yordamida bosh miyaga yetkaziladi. Bosh miya po'stining markaziy hujayralar tizimida, qo'zg'alish yuz beradi. Ushbu uch bosqichdan iborat bo'lgan sezuvchi nerv apparati mashhur rus fiziologi akademik I.P.Pavlov ta'limotida analizator deb ataladi. Ya'ni, biror predmet yoki voqea-hodisaning ta'sirini bevosita aks ettiruvchi apparat analizator deyiladi. Analizatorlarning har uchala qismdan birortasi zarar ko'rsa, sezgi vujudga kelmaydi. Demak, sezgi deb, moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning sezgi a'zolariga ta'siri natijasida vujudga keladigan va bu narsa yoki hodisalarning ayrim belgilarini aks ettiradigan psixik jarayonga aytiladi. Sezgilar tashqi ta'sirotlarining harakteri, yo'nalishi va mazmuni bilan bog'liq holda quyidagi turlariga bo'linadi: 1. Ko'rish sezgilari. 2. Eshitish sezgilari. 3. Hidbilish sezgilari. 4. Ta'm yoki ma'za sezgilari. 5. Teri sezgilari.

www.arxiv.uz 6. Muskul va harakat sezgilari. 7. Organik sezgilar.

www.arxiv.uz Ko'rish sezgisini analizatori ko'zdir. Bu sezgining qo'zg'ovchisi esa yorug'lik hisoblanadi. Ko'rish jarayonining yuzaga kelishi uchun ta'sirlovchi, ya'ni yorug'lik ko'zning to'r pardasidagi retseptorlarga ta'sir etish va ko'rish markaziga borgandagina biz ko'ramiz. Eshitish sezgisini analizatori quloq bo'lib, vazifasi tovushlarni sezishdir. Tovush chiqaruvchi jismdan har tomonga tarqaluvchi to'lqinlari eshitish sezgilarining qo'zg'atuvchisi hisoblanadi, ovoz to'lqinlarining tebrangan havo zarralari orqali quloqka kirishi natijasida eshitish sezgisi vujudga keladi. Ichki quloqda joylashgan eshitish nervining uchidagi reseptorlardan tovush to'lqinlari eshitish orqali bosh miya katta yarim sharlari sohalariga borishi natijasida eshitish sezgisi bo'ladi. Hid bilish sezgisining analizatori bug'in bo'lib, bo'rinbo'shlig'ining yuqori qismida joylashgan hid bilish nervning reseptorlari qabul hid bilish nerv orqali bosh miyadagi hid bilish markazga borgandagina hidni sezamiz. Ta'm yoki ma'za tilda joylashgan reseptorlar orqali seziladi. Teri sezgilari yerdamida oraginzmga biron narsaning tegishi, harorat va og'riq seziladi. Muskullar, pay va bo'g'inlardagi proprioreseptorlar deb ataladigan uchlarining tana harakati vaqtidagi qo'zg'alishi natijasida muskul harakat sezgilari paydo bo'ladi. Bu sezgilar odamga o'z organizmidagi barcha qismlarning holati va harakatlarini bilishga imkon beradi. Buning natijasida odam gavdasidagi har bir harakatni bilishga imkoni beradi. Organik sezgilarga ochlikni, chanqashni, ko'ngil aynishini, ortiqcha to'qligini va shu kabilarni sezish kiradi, ya'ni organizmlarining ichki holatini aks ettiradi. Organik sezgilarining sezuvchi nervlari ichki a'zolarining devorlari ham boshqa to'qimalarda joylashgan reseptorlari orqali taa'ssuroti seziladi. Barcha sezgi turlarida adaptasiya hodisasi mavjud bo'lib, organizmning har qanday sharoitda ham tashqi muhitning o'zgarishlariga va taa'ssurotlariga moslashish, ko'nikish imkoniyatlarini beradi. Sezgilar doimo ta'sirning kuchiga bog'liq bo'ladi, shuning uchun sezgilar ma'lum chegara ichida hosil bo'ladi. Sezgilar doimo bir-biriga ta'sir etadi va o'zaro munosabatda bo'ladi. Analizatorlarning sezgilari insonning mehnat faoliyati jarayonida shakllanadi va takomillashadi.

www.arxiv.uz IDROK Idrok bu borliqdagi predmet va hodisalarining aks ettirilayotganining yaxlitligini tushunish bilan bog'liq turli xususiyat hamda qismlar bilan birgalikda psixik aks ettirilishidir. Idrok sezgilarga nisbatan murakkab bilish jarayonidir, ya'ni, uning murakkabligi shundan iboratki, agarda sezgilarda birorta analizator yoki sezgilar ishtirok etsa, idrok jarayonida bir qancha sezgilarimiz, tajribalarimiz ham ishtirok etadi. Idrokning natijasi doimo predmetning faqat ayrim xususiyat va sifatlarini aks ettiruvchi sezgisidan farqqilibdoimo yaxlit predmetlikdir. Idrok to'liq, chala, yuzaki, aniq va xato yoki tezkor va sust bo'lishi mumkin. Bularning barchasi sezgi a'zolarining sezgilarga, oldin egallagan tajriba va bilimlarga, ko'zatishning diqqat e'tiborligiga idrok qiluvchi ning qobiliyatlari va aqliy ustunligiga, izchil idrok qilish hamda idrok qilinayotgan ob'yektning turli tomonlari va xususiyatlarini baxolay bilishga bog'liq bo'ladi. Idrok doimo konstantdir, ya'ni doimiydir. Konstantlik deb idrok obrazlarining o'zgarmaslik turg'unlik holatiga aytiladi bunda fizik, sharoit o'zgarishi mumkin lekin obrazlar o'zgarmaydi. Idrok tanlovchandir, yaxlitning zarurrok bo'lgan detallari aniq qilinadi. Ongning aktivligi idrokning tanlovchanligida namayon bo'ladi. Kishi idroki tafakur bilan mustahkam bog'liqdir. Voqelikdan narsa, hodisalarning ongda yaxlitligicha aks ettirishning o'zi idrokning anglangan holatidan dalolat beradi. Insonning ish faoliyatida o'z psixolgik strukturasiga ko'ra murakkab bo'lgan idroklar, masalan, vaqt, harakat, fazoni idrok qilish idroklar alohida ahamiyatga ega. Vaqtni idrok qilish tashqi dunyo hodisalari oqimining davomiyligi, izchilligi va tezligini, shuningdek, organizm hayot faoliyatining ichki ritmlari hamda sezgilaridan signal beruvchi qator sezgilarini umulashtiradi. Vaqtni idrok qilishning asosini ko'rish vestibulyar, harakat va teri sezgilari tashkiletadi. Bo'lar birgalikda insonni gavdasining fazodagi holatini baxolash imkonini beradi. Fazo uch o'lchov asosida ko'rish eshitish va muskul harakat sezgi a'zolari orqali idrok qilinadi. Harakatni idrok qilish fazo vaqtdagi o'rin almashinuvlvrini idrok qilish bo'lib, harakatni baholash vaq oraliqlarini idrok qilishga bog'liq bo'ladi, chunki fazodagi har qanday harakat tezligi va yo'nalishi

www.arxiv.uz bilan harakterlanadi. Idrok qiziqchilarimiz va irodamiz bilan qanday darajada bog'liqligiga ko'ra ixtiyoriy va ixtiyorsiz idrokka ajratilishi mumkin. Ixtiyoriy idrok kuzatishda yaqqol namoyon bo'ladi. Kuzatish bu ma'lum, aniq anglangan maqsad bilan qilinadigan hamda ixtiyoriy diqqat yordamida amalga oshiriladigan ixtiyoriy rejali idrokdir. Faoliyat shakli bo'lgan kuzatish oreintirovka, ya'ni biron narsa haqida yetarlicha to'g'ri tasavvur olish, atrof muhitni anglay bilish bilan o'zviy bog'liqdir, Oreintirovka jarayoni idroki shakli sifatida tafakkuri shakdi tarzidagi tushunish bilan o'zarobog'liqdir. Kuzatuvchanlik bu hodisa va predmetdagi ko'zga kam tashlanadigan biroq ayni vaqtda qandaydir maqsad uchun ahamiyatli yoki muhim bo'lgan detal, belgi yoki xususiyatlarini fahmlash qobiliyatlaridir. Kuzatuvchanlik bu ma'lum maqsad uchun ayniqsa narsalarni idrok qilishga doimo tayyor turishdir. XOTIRA VA XAYOL Xotira haqida tushuncha. Individning o'z tajribasini esda olib qolish esa saqlash va uni yana esga tushirish xotira deb ataladi. Xotirada esda olib qolish esda saqlash, esga tushirish va unutish kabi asosiy jarayonlar alohida ajralib ko'rsatiladi. Xotira mexanizmlarini o'rganish ning turli yo'nalishlari va nazariyalari mavjud. Assosiativ yo'nalishning markaziy tushunchasi assosizdan bo'lib aloqa bog'lanishni bildiradi. Tashqi olamdagi yuz beradigan hodisalar o'rtasidagi munosabatning bog'lanishlarning uch turi o'xshashligi, yondoshligi va qarama-qarshiligi bo'yicha bog'lanishlari alohida ajratib ko'rsatiladi. Xotiraning geshtaltizm nazariyasining asosiy tushunchasi geshtalbit bir butun yaxlit tizimni ayrim qismlari yig'indisdangina iborat bo'lmagan struktura birligini anglatadi. Shaxs faoliyati nazariyasini binoan esda olib qolish esda saqlash qayta esga tushirish jarayonlarining amalga oshirishi muayyan materiallarining sub'yekt faoliyatidan qanday o'rinda turishi bilan belgilanadi. Xotiraning fiziologik mexanizmlari haqidagi nazariyalar M.P.Pavlovning oliy nerv haqidagi qonuniyatlari haqidagi ta'limotdan kelib chiqadi. Shartli refleks yangi mazmun bilan ilgari o'zlashtirib mustahkamlangan mazmun o'rtasida hosil qilinadigan bog'lanish fakti sifatida esda

www.arxiv.uz olib qolish jarayonining fiziologik negizini tashkil etadi. Fizik nazariyasi muammolari esa har qanday nerv impulsi muayyan guruhga ta'lukli neyronlar orqalio'tganda fizik iz kolidiradi. Bu nazariya neyronni modeli nazariyasi deb ataladi. Xotiraning ximiyaviy nazariyasiga ko'ra tashqi kuzatuvchilari ta'siri ostida nerv hujayralarida ro'y beradigan o'ziga xos ximiyaviy o'zgarishdar, izlariniig mustahkamlanishi, esda qolish va qayta esga tushirish jarayonlari mexanizmlarining negizini tashkil etadi. Dezoksiriobonnuklein kislotasi (DNK) genatik irsiy xotiraning , rebonklein kislota (RNK) esa individual xotiraning asosiy hisoblanadi. Unitish jarayoni birinchi marta eksperemental ravishda nemis teixologlari tomonidan o'rganiladi. Ularning kuzatishicha, unitish material yod olgandan keyin ayniqsa tez ro'y beradi, undan keyin esa syokinlashadi. O'quv ishlarida u qonuniyatni hisobga olish muhimdir. Unitish esda olib qolinadigan materiallarining hajmiga bog'liqdir. XOTIRA JARAYONLARI. Esda olib qolish. U yoki bu materiallarining esda olib qolish shaxs faoliyatining vaqtulchoviga qisqa muddatli operativ va uzoq muddatli esda olib qolishturlari mavjud. Esda olib qolish jarayonlarining faoliyatlarining maqsadlariga muvofiq ikkita asosiy turi: ixtiyorsiz va ixtiyoriy esda olib qolish farq qilinadi. Ixtiyorsiz esda olib qolinadigan material o'z-o'zidan eslab kolganidek tuyuladi. Ixtiyorsiz esda olib qolishning unumli bo'lishi uchun muayyan faoliyatida tutgan o'rin muhimdir. Ixtiyoriy esda olib qolish maxsus minemik harakatlar ya'ni asosiy maqsadida eslab qolishdan iborat bo'lgan harakatlar mahsulidir. Materiallarning mantiqli, anglatganligi, avvalgi tajriba bilan bog'ligiga esda olib qolishning zarur shartidir. qayta esga tushirish psixikaning ilgari mustahkamlangan mazmunini uzok muddatli xotiradan chiqarib olish va amaliy xotiraga o'tkazish yo'li bilan aktuallashtirish jarayoni sifatida ta'riflash mumkin. Aktuallashtirish jarayoni turli qiyinchilik darajasidan farqlanishi mumkin. Tanish biron bir ob'yektni takroran" idrok qilish, sharoiti qaytaesga

www.arxiv.uz tushirish demakdir qayta esga tushirish ham ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo'lishi mumkin. Ba'zan kerakli narsalarni eslash uchun faol qidiruv ishlarini olib borishimizga to'g'ri keladi. Bunday paytda esga tushirish eslash deb aytiladi. Eslash usullari orasida eng muhimlari quyidagilardan iborat: Plan tuzish, eslatadigan materiallarning obrazlariga asoslanish bevosita bog'lanish hosil qilish. Unutish ozmi ko'pmi darajasi chuqur bo'lishi mumkin. materia shaxs faoliyatida qancha kam ishtirok etsa, aktual hayotiy maqsadlarga erishishda qanchalik ahamiyati samimiy bo'lsa uni unutish shunchalik chuqur bo'ladi. Unutish maqsadga muvofiq hodisadir. XOTIRA TURLARI 1.Xotiraning ayrim turlari. Uchta asosiy nizomga muvofiq tarzda bo'linadi: 2. U faoliyatida ko'proq sezilib turadigan psixik faoliyatining xususiyatiga qarabxotira harakat, imosional obrazli va so'z mantiqli turlarga bo'linadi. 3. Faoliyatining maqsadlari xususiyatiga ko'ra ixtiyorsiz va ixtiyorli turlarga bo'linadi. 4. Materialni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga ko'ra (uning faoliyatidagi roli va tutgan o'rniga bog'liq ravishda qisqa muddatli, uzok va aperativ xotira turlariga bo'linadi) harakat xotirasi turli xildagi harakatlarni esda olib qolish va qaytaesga tushirishdan iborat. Emosional xotira his hayajon xotiradir. Obraz xotirasi tasavvurini tabiat va holat manzaralarini tovushlarini hidlarni, ta'mlarni esda olib qolishdan iborat xotira hisoblanadi. Bizning uy fikrlarimiz so'z mantiq signal sistemasi asosiy rol uynaydi. Biron narsani esda olib qolish yoki eslash uchun maxsus maqsad bo'lmagan holda olib qolish va yana qayta esga tushirish ixtiyorsiz xotira deb ataladi. Biron maqsad quyib olish ixtiyoriy xotiradir. Bunda xotira jarayonlari o'ziga xos tarzdagi minimik harakatlar sifatida yuzaga chiqadi. Esda olib qolishning eng dastlabki ham tashqiy ta'sirlarining izlari mustahkamligiga qadar ma'lum vaqtni talab etadi.

www.arxiv.uz Bu vaqtdagi jarayonlar mexanizmlari axbarotini esda qolish va qayta esga tushirishning alohida bir turi hisoblanadi Bu jarayoni qisqa muddatli xotira deb ataladi. Operativ xotira tuyuunchasi kim tomonidan bevosita amalga oshirilgayotgan harakatlar faoliyati uchun xizmat qilayottan minmik jarayonlarni anglatadi. Operativ xotiraning xususiyatini uni izohli va qisqa muddatda xotiradan farqlab turadi. Operativ xotirada u yoki bu turdagi xotiradan kelib turadigan materiallar mavjud. XOTIRANING INDIVIDUAL XUSUSIYATLARI Xotiradagi individual farqlar shunday hollarda namoyon bo'ladiki ba'zan obrazli materiallarni (tasvirlar, tovushlar, ranglar v.h.) bir muncha samarali esda olib qoladiganlar, boshqa birovlar esa so'zli materiallarni (tushunchalar, fikrlar, sonlar v.h.) yaxshi saqlab qoladilar, uchinchi toifa odamlarda esa eslab qolishda yaqqolusullik sezilmaydi. Shunga muvofiq ravishda psixologiyada xotiraning ko'rgazmali, obrazli, so'z-abstrakt va orqali turli farqlanadi. O'qituvchi o'quvchilar xotirasidagi individual farqlarni hisobga olish zarur, shuning bilan birga o'quvchilarning xotirasini har tomonlama rivojlantirish kerak. O'quv materiali xilma-xilligining o'zi shuni talab qiladi, o'quv materiallarining xilma-xilligi o'quvchilar xotirasini har tomonlama rivojlantirish uchun maksimal sharoit yaratadi. XAYOL Insonning bilshs jarayonlari strukturasida alohida ahamiyatga ega. Bu psixik jarayonni yerdamida inson faoliyati maxsulotining obrazini avvaldan tasavvur qiladi, utmish va kelajakni ko'raoladi. Xayol inson faoliyatining zarur elementlaridan bo'lib, uning mavjud (tasavvurlari asosida yangi obrazlarning miyada paydo bo'lishidir. Sezgi, idrok, tafakkur jarayonlari vositasida odam narsa va hodisalarning xossalarini bilib, uni xotirasida saklaydi. informasiya esa xayol obrazlari uchun kurilish materiali bo'lib xizmat qiladi. Tafakkur va xayol muammoli vaziyatning oz yoki ko'proq

www.arxiv.uz noaniqlikda berilganligi bilan farqlanadi. Yechilayetgan masalaning dastlabki ma'lumotlarini ayniqsa, uni yechish tafakkur qonuniyatlariga buysunadi. Agar provlemali vaziyat noaniqlik bilan ajralib tursa bunday holda xayol mexanizmi ishga tushadi. Xayolning kimmati shundan iboratki, u zarur material bo'lmagan joyda kam, tafakko'rning qandaydir bosqichlaridan sakrab o'tish va so'ngi natijani tasavvur qilish imkoniyatin beradi. XAYOL TURLARI Xayol aktiv jarayondir. Ammo ayrim hollarda faoliyatning o'rnida yuzaga keladi. Odam o'zi ham hal qila olmaydigandek ko'rinadigan masallardan, turmush qiyinchiliklaridan real tasavvurlardan uzoq, ko'pincha amalga oshirib bo'lmaydigan ish harakat programmalarini belgilaydigan jarayon xayolning va shakli tasvir xayol turlariga bo'lish mumkin qayta tiklovchi xayol tasvirlash, nigoh chizmalari asosida paydo bo'lib hosil bo'lgan predmet yoki hodisa bevosita idrok etilmagan bo'lishi, mumkin ammo o'z asosida biror mashina yoki detali obrazlar, geografik kartalar hosil qiluvchi tasavvurlar bunga misol bo'la oladi. Ijodiy xayol esa shu paytgacha mavjud bo'lmagan belgi predmetlarning obrazini yaratishdir. Psixologik tatkikotlar ijodiy obrazlar yaratishning bir necha usuli borligin ko'rsatadi. Agglyutinasiya ayrim predmetlarning bo'laklari yoki sifatlari (yopishtirib), yangi obraz hosil qilinadi. Masalan (kentavr) suv pariysi obrazlar shu usul bilan hosil qilingan. Giperbolizasiya narsalarning yoki ularning bo'laklarini kattalashtirish. Kichiklashtirish ko'paytirish usuli bilan yangi obraz yaratishdir. Yetti boshli ajdar, dev, no'xat polvon obrazlari bunga misol bo'la oladi. Urg'u berirsh usulida esa predmetning biror belgisi alohida ajralib tasvirlanadi. Karikatura shu usul bilan yaratiladi. Atrof muhit tartibsiz holda joylashgan alohida sifat va belgilarini sistemaga solish usuli deyiladi, masalan rassom o'simliklar dunyosiga andoza olib, naqsh yaratadi. Tipzasiya usuli murakkab usul bo'lib, ma'lum guruhga tegishli odamlar, predmetlar va hodisalar umumiy xususiyatlarini birlashtirib sintez qilishdir. Badiiy asarlardagi qahramonlar obrazi hayotdagi ularga o'xshash kishilarning eng tipik sifatlarini birlashtiradi. Xayol katta miya yarim sharlari po'stlog'ining funksiyasi hisoblanadi. Shuning bilan birga

www.arxiv.uz xayolning fiziologik mexanizmlari. Faqa miya po'stlog'i bilan emas, balki miyaning chuqurrok qismlari bilan bog'liqdir. Xayol jarayonida nerv hujayralarining eski bog'lanishlari o'rniga yangi bog'lanishlar yuzaga keladi. Bolalar xayolining rivojlanishi: Bolalar fantaziyasi kattalarnikidan ko'ra kuchliroqligi haqida tasavvurlar aslida to'g'ri emas. Bu holatni shunday tushuntirish mumkin. Bolalarda xayol bevosita tafakkurdan avvalroq paydo bo'ladi va rivojlanadi. Ularning fantaziya boiligi esa tanqidiy fikrlashning zaifligi okibatidadir. Ijodiy tafakkur esa bolalarda umumiy aqliy taraqqiyotasosida rivojlanadi. fantaziya bola shaxsi normal taraqqiyoti ning muhim shartidir. Bog'cha yeshidagi davrda bola hayoti avval tashqi tayanishga (o'yinchoklarga) suyanadigan faoliyatda so'zlar bevosita sodda (ertaklar, hikoyalar to'qish) va badiiy (rasm chizish) ijodiyotni amalga oshirishga imkon beradigan mustaqil faoliyatta aylana boradi. Bolaning xayoli nutq o'sishi bilan, binobarin katta odamlar bilan qiladigan muloqoti jarayonida rivojlanadi. Shu narsa ma'lumki, bola nutqi taraqqiyoti susayishi xayolning taraqqiyotiga, uning orqada qolishga ta'sir ko'rsatadi. Orzu ko'pincha xayol jarayoni odam amalga oshirishni istaydigan timsollar shakliga, ya'ni alohida ichki faoliyat shakliga kirib oladi. Ana shunday odam kelajakda xoxlaydigan timsollar orzu deb ataladi. Orzu odamning voqelikka o'zgartirishga qaratidigan ijodiy kuchlarini hayotga tadbiq qilmishning zarur shartlaridir. Lekin orzu ba'zan maqsadlardan chetlanishga sabab bo'lib, real hayotdan uzoqlashtiradi. Bolalarning ruhiy hayotida orzu o'yinlarining juda muhim o'rin tutishni anglagan holda. O'qituvchi ulardan oqilona foydalana bilish kerak. Chunki bolalarning faoliyatining maqsaddari emas, balki eng avvalo ularning tashqi muhitga munosabati shakllanadi. Bu orzu o'yinlaridir hozirgi zamon psixologiyasidir. Bu soxa bo'yicha amalga oshirilayotgan juda ko'p qarama - qarshiotlar ilmiy va texnik ijodiyot jarayonlarida xayolning rolini aniqlashga bagishlangan.

www.arxiv.uz TAFAKKUR Tafakkur atrof muhitdagi voqelikni nutq yordam bilan bilvosita, umumlashgan holda aks etuvchi psixik jarayon, sababbiy bog'lanishlarni anglashga, yangilik ochishga va prognoz qilishga yo'naltirilgan aqliy jarayon bo'lib, uni tilsiz amalga oshirib bo'lmaydi. Har qanday fikr nutq bilan chambarchas holda paydo bo'ladi va rivojlanadi. U yoki bu fikr qanchalik chuqur va asosli o'ylangan bo'lsa, u so'zlardan, og'zaki va yozma nutqda shunchalik aniq hajmda yaqqol ifodalangan bo'ladi. Tafakkurning quyidagi mantiqiy shakllar mavjud: tushunchalar, hukmlar va xulosalar. Tushuncha shunday bir fikrki, unda voqelikdagi narsa va hodisalarining umumiy, muhim, farq qiladigan belgilar aks ettiriladi. Hukm voqelikdagi narsa va hodisalar o'rtasidagi yoki ularning xususiyatlari va belgilari o'rtasidagi bog'lanishlarning aks etirilishi demakdir. «Hamma o'quvchilar oliy o'quvgortiga kira olgani yuk». Xulosa chiqarish fikrlar o'rtasidagi shunday bog'lanishki, bunday bog'lanish natijasida bitta yoki bir necha hukmlaridan biz boshqa hukm keltirib chiqarimiz. Boshqa hukmni keltirib chiqadigan asosiy hukmlari xulosa chiqarishning asoslari deb ataladi. Masalan, butun hamma 1-kurs talablari darsga keladi. Shermuhamedova 1-kurs talabasi. «Bunda, bugun, Shermuhammedova ham darsga keladi» degan xulosa chiqarish mumkin. Taffakur operasiyalari sakkizta. Ular analiz, sintez taqqoslash, astraksiya, umumlashtirish, konkretlashtirish, klassifikasiya, sistemalashtirish. Sintez shunday bir tafakkur operasiya sidirki, biz narsa va hodisalarning analizda bulingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo'laklarini sintez yordami bilan fikran yoki amaliy ravishda birlashtiruvchi butun holiga keltiramiz. Taqqoslash shunday bir tafakkur operasiyasidirki, bu operasiya vositasi bilan ob'yektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga o'xshashligi va bir-biridan farqi aniqlanadi. Abstraksiya - bu operasiya yordami bilan moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyatlaridan narsa va hodisalarning muhim bo'lmagan ikkinchi darajali xusussiyatlarini fikran ajratib olishdir. Umumlashtirish deganda, psixologiyada narsa va hodisalardagi xossa, belgi xususiyat, alomatlarini topish va shu umumiylik asosida ularni birlashtirish tushuniladi. Konkretlashtirish

www.arxiv.uz hodisalarini ichki bog'lanishi va munosabatlaridan kat'iy nazar, bir tomonlama ta'kidlashdan iborat fikr yuritish operasiyasidir. Klassifikasiya bir turkumdagi narsalarning farqqilishiga, narslarni turkumlarga ajratish sistemasidir. Sistemalashtirish operasiyasi yordamida narsa va hodisalar, fikrlar makonidagi, vaqtdagi egallangan o'rniga qarab joylashtiriladi. Tafakkurning quyidagi turlari mavjud: ko'rgazmali harakat, ko'rgazmali obrazli va mavhum tafakkur. Bog'chagacha yosh davrida (uch yoshgacha) asosan ko'rgazmali harakat tafakkur bo'ladi qizikuvchan bolalar ko'pincha ichida borligini bilish maqsadida o'z o'yinchoklarini, buzib, sindirib ko'radilar. Ko'rgazmali obrazli tafakkur sodda formada ko'pincha; bog'cha yoshidagi bolalarda paydo bo'ladi (4-7 yoshdagi bolalarda). Bu yoshdagi bolalar bilayotgan ob'yektini analiz va sintez qilish davomida qiziktirayotgan narsalarni qo'llari bilan albatta va hamma vaqt ham ushlab ko'rish shart emas. mazkur ob'yektni aniq qilish va yaqqol tasavvur etish shartidir. Bog'cha yoshidagi bolalar faqat ko'rgazmali obrazlar orqali fikr yuritadilar, hali tushunchalarga ega bo'lmaydilar. Bolalar maktab yoshidagi davrlarida sodda shakldagi mavhum tafakkur, ya'ni mavhum tushunchalar shaklidagi tafakkur rivojlanadi. maktab o'quvchilari turli fanlar-matematika, fizika, tarix va boshqa fanlarni o'zlashtirishlari davomida tushunchalarini egallashlari ularning aqliy taraqqiyotlari uchun katta ahamiyatta egadir. Maktab ta'limining oxiriga kelib, bolalarda ma'lum darajada tushunchalar tarkib topadi. Tafakkurning individual xususiyatlariga bilish faoliyatining mustaqillik, epchillik, fikrning tezligi kabi boka sifatlarga ham: kiradi. Tafakkurning mustaqilligi dastavval yangi masala, ya'ni muammoni ko'rabilish va kuya bilishda, undan so'ng ularini o'z kuchi bilan yecha bilishda namoyon bo'ladi. Tafakkurning ijodiy harakteri ham mana shunday mustaqillikda yorqin ifodalanadi. Tafakkurning o'zgaruvchanligi shundan iboratki, masalani yechishning boshda belgilangan yo'li asta-sekin yuzaga chiqadigan va avvaldan hisobga olib bo'lmagan muammo shartlarini qanoatlantirmasa, aynan shu yo'lli o'zgartirishdan iborat. Fikrning tezligi xususan

www.arxiv.uz shunday hollarda kerak bo'ladiki, ba'zan kishidan biror qarorni juda qisqa muddat. ichida qabul qilish talab qilinadi. TEMPERAMENT Ruhiy hayot oqimining o'tib turishi turli odamlarda turlicha bo'ladi. Ba'zan bir odamlar tevarak - atrofimizdagi Hayot faktlari va hodisalarga shoshmasdan qiyinchilik bilan javob beradilar. Ular suyet va befarq bo'ladilar. Yana ba'zi odamlar g'ayratli, keskin bo'ladi. Boshqa birlari esa, bir maromlik va mulohazali bo'ladilar. Temperament inson psixikasining individual xususiyatlaridan bo'lib, inson psixik faoliyatini o'tish ini, ya'ni dinamikasini belgilab beradi. Biroq psixik faoliyat dinamikasi Faqat temperamentga bog'liq emas. psixik faoliyat dinamikasi, shuning bilan birga, motivlariga va psixik holatlarga ham bog'liqdir. Masalan: har qanday odam, uning temperamentidan kat'iy nazar, o'z ishiga qizikadigan bo'lsa, chakkonrok, tezroq ishlaydi. Har qanday odamning yakin kishilaridan birini ulishi uning ruhiy va jismoniy kuchlarini bo'shashtirib yuboradi. Temperamentga taallukli dinamik xususiyatlari motivlari va psixik holatlarga taalluqli dinamik xususiyatlardan farq qilish uchun qo'shimcha belgilarini bilishi zarur. Bu qo'shimcha belgilar quyidagilardan iborat: 1. Temperament ayni xil xususiyatlari. Motiv va psixik holatlaridan farqli o'larok, ayni bir odamning o'zida faoliyatni har xil turlarida va har xil maqsaddarda, masalan, mehnat faoliyati sport bilan shug'ullanganda, shuningdek, daryo jarayonlari va shu kabilar namayon bo'ladi. 2. Temperamentning xususiyatlari odam hayoti davomida yoki ma'lum bir qismda barqoror va o'zgarmasdir. 3.Maskur odamdagi temperamentning turli xususiyatlari bir biri bilan tasodifiy birlashgan bulmay, balki bir-biri bilan qonuniy bog'langan bo'lib, bu xususiyatlar temperament tiplari harakterlovchi ma'lum strukturasini hosil qiladi.

www.arxiv.uz Temperamentning xususiyatlari deganda, bir inson psixik faoliyati dinamikasini, belgilovchi psixikaining barqaror individual xususiyatlarini tushunamiz. Bu xususiyatlar turli mazmundagi faoliyatlarida motivlarida va maqsadlarga nisbatan o'zgarmaydi hamda ruhiy faoliyat haqida sistemali ta'limot yaratgan kishi, Arsitotel bo'lgan. Aristotel Platonning shogirdi bo'lib, uning ta'limotiga tanqidiy yendoshgan. Aristotel o'z falsafiy ta'limotida idealizm bilan materializm o'rtasida ikqilanib kolgan. U maxsus ilmiy predmet sifatida psixologiyaning otasi, bir qancha asarlar traktlari yezib, ulardan psixologiya masalalari bo'yicha bayon qiladi. Bulardan eng muhimi «Perepsixiyu» ya'ni «Ruh haqida» deb nomlangan edi. Aristotel ruh tana bilan uzviy bog'langan, deb hisoblanadi. U jonning 3 qismi haqida platon ta'limotidan farq qilib,3 xil jon haqidagi vegetativ, sezuvchi, aqliy ruh turlari haqida ta'limot yaratdi. ONG HAQIDA TUSHUNCHA Psixika voqelikning kishi miyasida aksi sifatida har xil darajalari bilan farqlanadi. Psixikaning odamga xos bo'lgan oliy darajasi ongni tashkil etadi, Ong psixikaning, uni yaxlit bir holatga keltiruvchi yo'li bo'lib kishining mehnat faoliyatida boshqalar bilan ijtimoiy tarixiy shart-sharoitlari natijasi hisoblanadi. Shu ma'noda ong marksizm klassiklarining ta'kidlashlaricha, maxsul bo'lib anglagan borliqdan buyuk boshqa narsa emasdir. Ongning strukturasi, uning muhim psixologik ta'rifi qanday? Uning birinchi ta'rifi nomining o'zidayek berilgan bo'lib, ong deganidir. Ongning ikkinchi ta'rifi unda sub'yekt bilan ob'yekt aniq farqlanishning o'z ifodasini topishi, ya'ni odam «Men» degan tushunchaga nima tegishli ekanini aniq biladi. Tirik organizmlar dunyosi tarixida birinchi bo'lib, unda ajralib chiqkan va o'zining atrof muhitiga qarama-qarshi bo'lgan inson o'z ongida ushbu qarama-qarshilik tafovutni saqlab kolmokda. Jonli mavjudotlar ichida uning o'zigina o'zini bilishga ya'ni psixik faoliyatini o'zini tadqiq etishga yo'naltirishga qodirdir. Odam o'z hatti-harakatlarini va umuman o'zini-o'zi ongli ravishda baxolaydi. «Men» ning «men emas» dan ajratishi har bir kishi bolaligida boshidan kechiradigan uni o'zini-o'zi anglash jarayonida yuz

www.arxiv.uz beradi. Ongning uchinchi ta'rifi odamning maqsadini ko'zlovchi faoliyatning ta'minlashdir. Faoliyatning maqsadlarini yaratish ongning funksiyasiga kiradi. Bunda faoliyat motivlari yuzaga keladi va chamalab chiqiladi, irodaviy qarorlar qabul qilinadi, harakatlarning bajarishning qanday borishi hisobga olinadi. Unga tegishli tuzatishlar kiriladi va h.k. Ong tushunchasi psixologiyada psixioteriyada va boshqa fanlarda uning yuqorida keltirilgan asosiy ta'riflariga mos keladigan ma'noda ishlatiladi. Psixikaning kuyi darajasi ongsizlnkdan iboratdir. Ongsizlik kishi o'zi tuta olmaydigan qilib quyadigan taassurotlar bilan bog'liq, psixik jarayonlar harakatlar va holatlar yig'indisidir. Psixik holat sifatidagi ongsizlik voqelikni aks ettirishini shunday bir shakli hisoblanadiki, bunda harakat vaqti va o'rnin mo'ljal qilish yaxlitligi yo'kotadi, hatti-harakatining nutq yordamida boshqarilishi buziladi. Ongsizlik quyidagi psixik hodisalarini kiritish mumkin: Uyqu paytida yuz beradigan psixik hodisalar (tush ko'rish), sezilmaydigan, lekin haqiqatdan ham ta'sir ko'rsatadigan kuzatuvchilar javob reaksiyalari: Oldinlari ong harakat bo'lib lekin takrorlanaverib avtomatlashib ketgan va shunga ko'ra endilikda anglamaydigan bo'lib qolgan haraktlar faoliyatiga undovchi ammo maqsad hissida anglamaydigan ayrim moyillar va h.k. Ongsizlik hodisalar bemor kishining psixikasida ro'y beradigan ba'zi bir potologik hodisalarni ko'ziga yo'q narsalar ko'rinishi va shu kabilarni ham ko'rishi mumkin. Shularga asoslanib ongsizlikni onga qarama-qarshi deb hisoblash. Uni hayvonlar psixikasiga tenglashtirish noto'g'ri bo'lar edi. Ongsizlik bu kishining xuddi ong kabi o'ziga xos psixik qiyofasidirki, u kishi miyasida borliqning yetarli darajada bir xil bo'lmagan qismlar aksitarzida inson hayotning ijtimoiy shart-sharoitlari bilan bog'liq holda paydo bo'lgandir.

www.arxiv.uz ASOSIY ADABIYOTLAR: 1. I.A.Karimov O'zbekiston buyuk kelajak sari. T. 1998 yil. 2. I.A.Karimov Barkamol avlod orzusi. T. 1999 yil. 3. I.A.Karimov Barkamol avlod. O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. 1997 yil 4. A.V. Petrovskiy Umumiy psixologiya. T. 1992 yil. 5. N.P. Anikeyeva Jamoada ruhiy muhit. T. 1993 6. E.G. G'oziyev Psixologiya. T. 1994 yil. 7. E.G. G'oziyev Oliy maktab psixologiyasi. T. 1999 yil. 8. L.P. Xoxlova Talabalar uchun psixodogiyadan topshiriqlar. T. 1992 yil. 9. E.G. G'oziyev Tafakkur psixologiyasi. T. 1990 yil. 10. E.G.G'oziyev, M. Mamatov Talabalar psixologiyasi. T. 1992 yil. 11. E.G.G'oziyev. B.E. O'tanov Hamkorlik psixologiyasi. T. 1992 yil. 12. Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyadan praktikum. T. 1991 yil.

www.arxiv.uz 13. www.ziyonet.uz

Похожие

Hozirgi zamon psixologiya fanining tuzilishi va metodlari

Psixologiya fanining predmeti, amaliy vazifalari

Ekspеrimеntаl psiхоlоgiyava umumiy psixologiya fanining vazifalari

Psixologiya fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Psixologiya fanlarini о‘qitish metodikasi fanining predmeti , vazifalari