Faoliyat va muloqot - Психология - Рефераты

Faoliyat va muloqot

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Faollik va faoliyat haqida tushuncha. 2. Ehtiyojlar va ularning turlari. 3. Faoliyat maqsadlari va ularni o’zlahstirish, faoliyatning turlari. 4. Muloqot turlari va vazifalari. 5. Muloqotning o’ziga xos psixologik tomonlari.

www.arxiv.uz Tayanch iboralar: Faoliyat haqida umumiy tushuncha. Hayvonlar faolligi va inson faoliyatining farqlari. Faoliyat va uning maqsadlari. Faoliyat motivlari. Faoliyatning tuzilishi. Ichki va tashqi faoliyatning o`zaro bog`liqligi: interiorizatsiya va eksteriorizatsiya. Faoliyatning tuzilishi. Faoliyatni o`zlashtirish; ko`nikma, malaka, odatlar. Ko`nikmalarning shakllanishi. Faoliyatning asosiy turlari: o`yin, mehnat, o`qish va muloqot. FAOLLIK VA FAOLIYAT HAQIDA TUSHUNCHA. Tirik mavjudotlarning atrofdagi olam bilan hayotiy ahamiyatga ega bo`lgan bog`lanishlarni ta`minlaydigan faoliyati ularga xos yalpi xususiyat hisoblanadi. Jonli mavjudotni muayyan tarzda va muayyan yo`nalishda harakat qilishga undaydigan ehtiyojlar uning faolligi manbai bo`lib hisoblanadi. ehtiyoj - jonli mavjudotning hayot kechirishining anik shart - sharoitlariga uning karamligini ifoda etuvchi va bu shart sharoitlarga nisbatan uning faolligini vujudga keltiruvchi holatidir. Kishining faolligi ham ehtiyojlarning qondirilishi jarayonida nomoyon bo`ladi. Odamning faolligi shakllari bilan hayvonning hatti harakatlari faolligi o`rtasidagi tafovutlar mavjud. Hayvonlar ehtiyojining qondirilishi jarayoni ularning muhitga yaxshiroq moslashuvini ta`minlaydi. Odamning faolligi va faollikning manbai bo`lgan insoniy ehtiyojlar tamomila boshqacha manzara kasb etadi. Kishining ehtiyoji tarbiya jarayonida, ya`ni kishilar madaniyati olami bilan munosabatga kirishish jarayonida shakllanadi. Tabiatdan olinadigan buyum shunchaki oddiy ulja, ya`ni faqat biologik ma`noga ega OVQAT tarzidagi buyum bo`lmay qoladi. Odam qurollar yordamida buyumni tarixiy taraqqiyot mahsuli bo`lgan o`z ehtiyojlariga moslashtirgan holda tubdan o`zgartirishga qodirdir. Ehtiyojlar qondirilishi jarayonida rivojlanib va o`zgarib boradi. Ular hozirgi zamon kishisida uning ajdodlarida bo`lganiga qaraganda boshqachadir. Uning avlodlarida ham boshqacha bo`ladi. Kishining ehtiyojlarini to`la-to`kis qondirish uni har tomonlama rivojlantirishning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi, lekin bu yakkayu yagona shart emas, albatta. Kamolatga erishishning boshqa shart-sharoitlari (birinchi navbatda mehnat) mavjud bo`lmasa, o`z ehtiyojlarini osongina qondirish imkoniyati kishini ko`pincha inkirozga uchratadi.

www.arxiv.uz Mehnat bilan yo`naltirilmaydigan tekinxo`rlik ehtiyojlari zid xulq-atvor (ba`zan esa jinoi hatti-harakat)ning manbai bo`lib qolishi mumkin va ayrim kishilarda shunday bo`lmoqda. Jamiyat kishining tarbiyasiga nisbatan qo`yayotgan eng muhim talablardan biri mehnat qilish ehtiyojini ta`minlashdan iboratdir. EHTIYOJLARNING TURLARI. Ehtiyojlar kelib chiqishiga va predmetiga ko`ra farqlanadi. Kelib chiqishiga ko`ra ehtiyojlar TABIIY va MADANIY bo`lishi mumkin. Tabiiy ehtiyojlarda kishining o`zining hayoti va o`z avlodlari hayotini saqlash va davom ettirish uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlarga bog`liqligi ifodalanadi. Barcha odamlarda ovkatlanishga, suv ichishga, qarama-qarshi jinsning mavjud bo`lishiga, uxlashga, sovuqdan va haddan ziyod issiqdan saqlanishga va hokozolarga tabiiy ehtiyoj bo`ladi. Agar tabiiy ehtiyojlardan birontasi uzoq vaqt davomida qondirilmasdan qolsa odam mukarrar ravishda xalok bo`ladi yoki naslini davom ettirish imkoniyatidan mahrum bo`ladi. Garchand tabiiy ehtiyojlar (ularning soniga ko`ra) odamning hayvon ajdodlaridagi va ibtidoiy odamlardagi kabi tarzda qolgan bo`lsa ham, lekin ular o`z psixologik mohiyatiga ko`ra hayvonlarning tabiiy ehtiyojidan tubdan farq qiladi. ehtiyojlarni qondirishning usullari va qurollari o`zgaribgina qolmasdan, eng muhimi, ehtiyojlarning o`zi o`zgarib bormoqda. Madaniy ehtiyojlarda odamning foliyati insoniyat madaniyatining mahsulotlriga bog`liq ekanligi ifodalanadi; uning ildizlar butunlay kishilik tarixining sarhadlariga borib taqaladi. U yo bu xilda tarkib topgan madaniyat sharoitlarida biron bir tabiiy ehtiyojni qondirish vositasi bo`lib xizmat qiladigan narsalar (vilka va koshik, ovkatni eyish uchun ishlatiladigan chuplar) ham madaniy ehtiyojlar ob`ekti hisoblanadi. Agar kishining madaniy ehtiyojlari qondirilmasa u halok bo`lmaydi (tabiiy ehtiyojlarni qondirilmagan sharoitda ana shunaka bo`lishi mumkin edi), lekin undagi odamiylik sifatlari jiddiy zararlanadi. Ehtiyojlar o`z predmetining xarakterga ko`ra MODDIY va MA`NAVIY bo`lishi mumkin.

www.arxiv.uz Moddiy ehtiyojlarga kishining moddiy predmetlarga qaramligi (ovqatlanishga, qiyinishga, uy-joyga, maishiy turmush ashyolariga va boshqa narsalarga ehtiyoj sezish), ma`naviy ehtiyojlarda esa ijtimoiy ong mahsuliga tobeligi ifodalanadi. Ma`naviy ehtiyojlar ma`naviy madaniyatni yaratish va o`zlashtirishda o`z aksini topadi. Kishi o`z fikr - mulohazalari va tuyg`ularini boshqalar bilan baham qurishga, kitoblar va jurnallar o`qishga, kinofil’mlar qurishga, musiqa tinglashga va shu kabilarga ehtiyoj sezadi. Ma`naviy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlar bilan uzviy bog`liqdir. Ma`naviy ehtiyojlarni qondirish uchun, moddiy ehtiyojlar predmeti hisoblanmish moddiy narsalar (kitoblar, gazetalar, yozuv va nota qog`ozlar, buyoklar va shu kabilar) talab qilinishi shubxasiz. ehtiyojlarning qondirilishi bilan bog`liq bo`lgan faoliyatga undovchi va uning yo`nalishini belgilovchi sabablar MOTIVLAR deb ataladi. Unda sub`ektning faolligi nomoyon bo`ladi. ehtiyojlar kishi faolligi va barcha turlarining mohiyatini, asosiy harakatlantiruvchi kuchini tashqil etarkan, u holda motivlar ushbu mohiyatning anik, rang - barang ko`rinishlari sifatida nomoyon bo`ladi. Motivlar yoki motivlashtirish psixologiyada sub`ektning xulq - atvori va faoliyati yo`nalishini belgilab beradigan sabablar sifatida qaraladi. Motivlar biri-biridan ehtiyojlar turlariga qarab farqlanadi. ehtiyoj motivlarda nomoyon bo`ladi. Murakkab faoliyat asosida bir vaqtning o`zida bir qancha motivlar yotadi. Inson hatti-harakatining asosida yotgan bunday motivlar guruhiga motivlar tizimi deyiladi. Motivlar anglanilgan va anglanilmagan bo`lishi mumkin. Anglanilmagan motivlar odatda MAYLLAR deb yuritiladi. FAOLIYAT VA UNING MAQSADLARI HAQIDA TUSHUNCHA Agar hayvonlarning hatti - harakati butunlay atrof muhit bilan belgilansa, kishining faolligi uning ilk yoshlaridanok butun insoniyat tajribasi va jamiyat talablariga ko`ra yo`naltirib boriladi. Hatti - harakatning bu turi shu qadar o`ziga xoslikka egaki, psixologiyada uni atash uchun maxsus termin - FAOLIYAT termini qo`llaniladi. Faollikning bu, alohida maxsus insoniy turining farq qiluvchi psixologik belgilari nimalardan iborat? Bu farq qiluvchi belgilardan biri shundan

www.arxiv.uz iboratki, faoliyatning mazmuni uni keltirib chiqargan ehtiyoj bilangina belgilanmaydi. Basharti motiv sifatida ehtiyoj faoliyatga turtki berib, uni ragbatlantirar ekan, u holda faoliyatning shakllari va mazmuni ijtimoiy shart - sharoitlar, talablar va tajriba bilan belgilanadi. Masalan, kishini ishlashga undagan motiv (sabab) ovqatga nisbatan ehtiyoj tugulishidan ham kelib chiqishi mumkin. Lekin odam stanokni, masalan, uning ochligini bartaraf etish uchun emas, balki bu unga topshirilgan detalni tayyorlash imkonini bergani uchun ham boshqaradi. Uning faoliyati mazmuni shunchaki ehtiyoj bilan emas, balki maqsad bilan - jamiyat talab kilayotgan muayyan mahsulotni tayyorlash bilan belgilanadi. Kishining nima uchun muayyan tarzda harakat kilayotgani, u nimani kuzlab ish kilayotganiga mos kelmaydi. Uni faoliyatga undovchi xohish istaklar, sabablar bilan ushbu faoliyatni yo`naltiruvchi bevosita maqsad bir - biriga to`g`ri kelmaydi. FAOLIYATNING INTERIORIZATSIYALASH VA EKSTERIORIZATSIYALASHUVI Tashqi, real harakatdan ichki, ichki timsoliy harakatga o`tish jarayonini INTERIORIZATSIYA (tom ma`nosi bilan aytganda, ichki tarzga aylanish) deb atashadi. Interiorizatsiya tufayli kishi psixikasi ma`lum bir vaqt ichida uning nazari e`tiborida bo`lmagan narsalarning obrazi(timsoli)dan foydalanish qobiliyatiga ega bo`ladi. Biz ichki, psixik faoliyatni tashqi, anik faoliyatning interiorizatsiyalashuvi natijasi deb hisoblash mumkinligini ko`rib chiqdik. Shunga muvofiq tarzda tashqi, anik faoliyatni ham ichki, psixik faoliyatning eksterizatsiyalashuvi (tom ma`nosi bilan aytganda, ichki tarzga aylanishi) deb qarash mumkin ("eksternus" - "tashqi" degan ma`noni anglatadi). FAOLIYATNING O`ZLASHTIRILISHI. MALAKALAR. HARAKATLARNING AVTOMATLASHTIRILISHI VA MALAKALARNING HOSIL BO`LISHI

www.arxiv.uz Har qanday harakatni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan mushaklar qisqarishi va cho`zilishi bilan bog`liq murakkab bog`lanishlar anglanilmagan bo`ladi. Biroq, odatda, harakatlarning pirovard maqsadlari, shuningdek ularning umumiy xarakteri hamisha anglanilgan bo`ladi. Buning aksi ham yuz berishi mumkin, bunda harakatning ma`lum bir jihatlari oldiniga mayda - chuydalariga qadar to`la, ongli ravishda idora qilinishini takozo etadi, sungra esa ong borgan sari kam ishtirok etgani holda bajarila boshlaydi, bunday xollarni ishning bajarilishi AVTOMATLAShADI deyiladi. Kishi maqsadga muvofiq tarzdagi harakatlarni amalga oshirish va boshqarishning aynan shu tarzda qisman avtomatlashuvi MALAKA deb ataladi. Biz aynan harakatlarning anglanilmagan holdagi boshqarilishi tugrisida SO`Z yuritayotirmiz, negaki, faoliyatni boshqarish bilan harakatlarni boshqarish bir xildagi narsa emas. Harakatlarning tobora ko`proq darajada avtomatlashuvi ayni chogda ushbu harakatlarni ham o`z tarkibiga olgan faoliyatning ongli ravishda boshqarilishining oshishi bilan birga yuz beradi. MALAKANING TUZILISHI Harakatning qisman avtomatlashuvi tufayli uning tuzilishida ruy beradigan o`zgarishlar quyidagilardan iboratdir. 1. Harakatlarning ijro etilishi usullari o`zgaradi. Bunga qadar o`z xolicha yuz berib kelgan qator juz`iy (yoki alohida) harakatlar yagona jarayonga aylanadi. Uning tarkibiga kiruvchi alohida sodda harakatlar o`rtasida tusiqlar va uzilishlar kamayadi va butunlay yo`qoladi. Masalan, mashina haydayotgan shogirdda "bosqichma-bosqich harakat" sifatida bajariladigan tezlikni o`zgartirish jarayoni tajribali shofyor tomonidan bir marta qo`lni silliqqina ishlatgan holda bajariladi. Ortiqcha va keraksiz harakatlar bartaraf etiladi. Jumladan, o`quvchi yozuvni o`rgana boshlagan paytda bu jarayonni bajararkan, ko`plab ortiqcha harakatlar qiladi: tilini chiqaradi, gavdasini qimirlatadi, boshini engashtiradi va hokozo. Harakat jarayoni o`zlashtirib olingandan keyin barcha ortiqcha harakatlar yo`qolib ketadi. Mujassamlashuv yuz beradi, ya`ni harakatlarni ikkala qo`l (oyoq) bilan bir

www.arxiv.uz vaqtning o`zida bajarish boshlanadi. Pirovardida harakatlarni bajarish sur`ati tezlashadi. Shunday qilib, harakatlarni o`zlashtirish jarayonida uning harakatlantiruvchi barcha jihatlari: harakatlar tarkibi (u soddalashadi), harakatlarning izchilligi (u uzluksiz bajariladigan bo`ladi) va harakatlarning uygunligi (ular bir vaqtning o`zida bajariladigan bo`ladi), shuningdek ularning tezligining mumkin qadar rejali bo`lishiga imkon tug`iladi. 2. Harakatni sensor nazorat qilish usullari o`zgaradi. Harakatlarning bajarilishini ko`rish orqali nazorat qilish ko`proq mushaklar yordamida (kinestetik) nazorat bilan almashadi. Bunga tajribali mashinistkaning harflarga qaramasdan yozishi, malakali slesarning iskanani bolg`a bilan urayotganda ko`rish nazoratini ishga solmasligi (slesar bolg`ani urayotib, iskananing qalpog`iga emas, balki uning tig`iga qarab turadi) va shu kabilar oddiy misol bo`la olishi mumkin. Harakatlarning xarakterini belgilaydigan turli xildagi o`lchamlarning nisbatini baholash imkonini beradigan maxsus sensor sintezlar hosil bo`ladi. Shofyorda motorning shovkinida uning qanchalik kuch bilan ishlayotganini bildiradigan belgilarni ajratish qobiliyati, po`lat erituvchida metallning tarkibini, rangining tovlanishiga qarab ajratish qobiliyati rivojlangan va hokozo. Shunday qilib, harakatlar o`zlashtirila borgan sari uning natijalarini va bajarilish sharoitlarini yanada anikrok va tezroq bevosita sifatli nazorat qilish uchun imkoniyatlar tug`iladi. 3. Harakatni markaziy boshqaruv usullari o`zgaradi. Diqqat ish-amalning usullarini idrok etishdan ozod bo`ladi, u harakatning asosan sharoiti va natijasiga qaratilgan bo`ladi. Ba`zi hisob - kitoblar, echimlar va aqliy mehnat talab qiladigan boshqa jarayonlar tez va birga kushilgan holda (faxmlangan) tarzda amalga oshirila boshlaydi. Jumladan, shofyor dvigatelning ortiqcha kuch bilan ishlayotganini uning tovushidanoq sezib,o`ylab-netib o`tirmasdanoq, uning harakatini qaysi tezlikka ko`chirish kerakligini darhol tushinib etadi; apparatchi asboblarining ko`rsatkichini ukibok, uning ishlashida ruy beradigan buzilishlarini va ularni bartaraf etish uchun nimalar qilish kerakligini fahmlaydi. Qo`llanilishi lozim

www.arxiv.uz bo`lgan usullarning butun boshli zanjirini yoki turlarini ana shu tarzda ong yordamida oldindan ko`ra bilish ANTITSIPATSIYA deb ataladi. FAOLIYATNING O`ZLASHTIRILISHI VA MASHQLAR Harakat usullaridagi bu o`zgarishlar qanday yuz beradi va ularning psixologik mexanizmi qanday? Bu mexanizmning asosini tadqiqot qilishga o`rinish va tanlash tashqil etadi. Kishi muayyan harakatni bajarishga o`rinib kuradi va uning natijasini nazorat qiladi. Muayyan harakatlar yoki faoliyat turlarini o`zlashtirish maqsadida ularni anglagan tarzda, ongli ravishda nazorat qilishga va tuzatishga asoslangan holda ko`p martalab takroran bajarish faoliyati MAShQ deb ataladi. Mashq qila borgan sari kishi harakatlari xarakterining o`zgarishi bu harakatlarni bajarish chog`ida ruy beradigan psixik faoliyati tuzilishida yuz beradigan o`zgarishlarni ham aks ettiradi. Ongli tarzda nazorat qilinib va tuzatilib turiladigan har bir yangi urinish faqat harakat usullari va vazifalarini eslab qolishdagina aks etmaydi. Odatda u vazifani tekshirish usullarining, uni hal qilish va tuzatish yo`llarining ham o`zgarishiga olib keladi. KO`NIKMALAR Har qanday xulq - atvor yangi sharoitlarga yoki ob`ektlarga nisbatan operatsiya (amal)larni ko`chirish asosida tarkib topadi. Ko`chish esa shart - sharoitlar yoki narsalarning faoliyat maqsadlari uchun muhim bo`lgan belgilar bo`yicha o`xshashligiga tayanadi. Bu o`xshashlik anglanilgan yoki anglanilmagan bo`lishi mumkin. Faoliyat qanchalik murakkab, maqsadlar qanchalik uzoqroq vaqtga mo`ljallangan hamda ular ob`ektlarining qanchalik ko`proq o`zgartirilishini talab qiladigan bo`lsa, muvaffaqiyatli ko`chishni ta`minlash uchun zarur bo`lgan oraliq aqliy faoliyati shunchalik keng tus kasb etadi. Lekin har qanaqa holda ham bunday ko`chish ko`nikma, ya`ni qo`yilgan maqsadga muvofiq tarzda harakat usullarini tanlash va amalga oshirish uchun mavjud bilimlar va malakalardan foydalanish deb hisoblash mumkin. Ko`nikma eksteriorizatsiya qilishni, bilimlarning jismoniy harakatga mujassamlashuvini takozo etadi. Uning boshlanish nuqtasi axborotning yuksak

www.arxiv.uz darajada, ya`ni ongda qayta ishlashidan iboratdir. Amaliy harakatlarning ana shu yuksak darajadagi faoliyati natijalari bilan yo`naltirib turilishi esa uning yakunini tashqil etadi. "Ko`nikma" atamasi faoliyat sub`ektining o`zida mavjud bilimlar va malakalar bilan maqsadga muvofiq boshqarilishi uchun zarur psixik va amaliy harakatlarning murakkab tizimi egallab olinishini ifodalaydi. Bu tizim vazifa bilan bog`liq bilimlarning tanlanishini, vazifa uchun muhim bo`lgan xususiyatlarning ajratilishini, shu asosda vazifaning bajarilishiga imkon beradigan tub o`zgartirishlar tizimi aniklanishini, ana shu o`zgartirilishlarning amalga oshirilishini, qo`yilgan maqsad bilan uning natijalarini taqqoslagan holda nazorat qilib va shu asosda bayon etilgan jarayon to`grilab borilishi o`z ichiga oladi. Ko`nikmalarning tarkib topishi bilimlarda mujassamlashgan axborotni va narsadan olinadigan axborotni qayta ishlash jarayonlarining, ana shu axborotni aniklash, uni harakat bilan taqqoslash va o`zaro bog`lash jarayonlarining butun bir tizimi egallanishini bildiradi. Bu xildagi shakllantirish, ya`ni ko`nikmalarga o`rgatish jarayoni turli yo`llar bilan amalga oshirilishi mumkinligini qayd qilib o`tish zarurdir. Bu yo`llarni bir - biridan farq qiluvchi ikkita holatga ajratish mumkin. Birinchi holatda urgatilayotgan kishi zarur bilimga ega bo`ladi. Uning oldiga bu bilimlardan maqsadga muvofiq foydalanish vazifasi kuyiladi. Kishining o`zi sinab ko`rish va xatolarga yo`l quyish orqali tegishli mo`ljal olgan, axborotni qayta ishlash vositalari va faoliyat usullarini topgan holda uning echimini izlaydi. Garchi bu yo`lning samaradorligi past bo`lsa ham, bugungi kunda u ta`lim jarayonida eng ko`p qo`llaniladigan yo`l ekanligini qayd qilamiz. Ikkinchi yo`l shundan iboratki, ta`lim berayotgan kishi o`quvchining bilimlarni kullash uchun zarur bo`lgan psixik faoliyatni boshqarib boradi. Bu holda pedagog o`quvchini belgilar va jarayonlarni tanlash mo`ljallari bilan tanishtiradi, qo`yilgan vazifalarni bajarish uchun olingan axborotlarni qayta ishlash va undan foydalanish yuzasidan o`quvchining faoliyatini uyushtiradi. Bu yo`l hozir pedagogik psixologiyada jadal tadqiq qilinmoqda.

www.arxiv.uz FAOLIYATNING ASOSIY TURLARI. O`YIN Hayotining birinchi yillaridayok bolada faoliyatning oddiy shakllarini o`zlashtirishi uchun dastlabki shart - sharoitlar tarkib topa boshlaydi. Ulardan birinchisi o`yin faoliyati hisoblanadi. Ma`lumki, o`yin faoliyatini hayvonlarning bolalarida ham kuzatiladi. Bu - ularning turli xildagi xarxashalaridan, urishishni taqlid qilishi, u yoqdan - buyoqqa chopishi va hokozolardan iboratdir. Hayvon bolalarining o`yin jarayonidagi kiligini avvalo ularning organizmidagi faoliyatga, jamlangan kuch - kuvvatni sarflashga bo`lgan ehtiyojni qondirishi deb qarash mumkin. Agar hayvon bir muncha vaqt mobaynidan o`ynaydigan sherigidan mahrum etib qo`yilsa, keyinchalik uning qo`zg`alishi va o`yin faoliyati keskin kuchayadi, ya`ni tegishli kuch quvvat to`plangani kabi hodisa ruy beradi. Bu hodisa "o`yinga to`ymaslik" deb ataladi. O`yin faoliyati bilan organizmda kuch - quvvat almashinuvi o`rtasidagi bog`lanish o`yinga nisbatan mayilning tug`ilishiga olib keladi. Lekin o`yin faoliyati ruyobga chiqaradigan chiqaradigan fe`l - atvor shakllari qanday va qaerdan paydo bo`ladi? Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki ularning ba`zi birlari, masalan, mushukchadagi "sichkon ovlash" ishtiyoki hayvonning tug`ma instinktiv harakatlari jumlasiga kiradi. Boshqa bir xillari esa, masalan, shimpanze bolasining katta yoshdagi maymunlar va odamlarning harakatlarini takrorlashi taqlid qilish orqali yuz beradi. Uchinchi bir xili tevarak - atrofdagi olam bilan o`zaro birgalikda harakat qilish jarayonida hayvonlarning o`zlari tomonidan topiladi. Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, o`yin bolalarda ham o`z faolligini ro`yobga chiqarish shakli, hayot kechirish va faoliyat ko`rsatish shakli bo`lib xizmat qiladi. Bolaning o`yin harakatlari avval boshdanoq buyumlardan foydalanishning insoniy usullari va amaliy xulq - atvorining katta yoshdagilar bilan muloqot jarayonida va katta yoshdagilar raxbarligida o`zlashtirilib olinadigan insoniy shakllari zamirida rivojlanib boradi. Bola o`z tajribasida qurol buyumlar bilan bir vaqtning o`zida boshqa turdagi buyumlar - o`yinchoqlarga duch keladi. O`yinchoqlarni ishlatishning insoniy usuli - o`yin, yana ular yordamida allaqanday boshqa, haqiqiy buyumlar va

www.arxiv.uz harakatlarning ifoda etishdir. Katta yoshdagilar bolalarni o`yinchoqlardan ana shu tarzda foydalanishga o`rgatadi. Ular bolaga kugirchokka qanday suv ichirilishini, uni qanday qilib tebratish kerakligni, sayr qildirishni, o`yinchoq ayik bolasini qanday ovqatlantirishni, mashinani qanday qilib haydash kerakligini ko`rsatishadi va hokozo. Lekin bolada o`yinchoqqa nisbatan "haqiqiy" buyumning tasviri sifatidagi munosabatning o`zi o`yin faoliyatiga faqat SO`Z aralashuvi munosabati bilan hosil bo`ladi. Bola so`zning ahamiyatini amaliy harakatlar orqali yoki katta yoshdagilarning harakatlarini kuzatish natijasida o`zlashtirib olgan holda SO`Z bilan birgalikda bu harakatlarni o`ynaydigan buyumlariga ko`chiradi. Bu o`rinda o`yin faoliyati buyumning ahamiyatini belgilaydigan harakatlarni o`sha buyumning o`zidan ajratishdan va bu harakatlarni boshqa buyumga - o`yinchoqka ko`chirishdan iborat bo`ladi. O`yin faoliyati tufayli so`zning ahamiyatini buyumning tashqi ko`rinishidan amalda ajratiladi va bu mohiyat buyum ustidagi harakatlar bilan, uning kishi faoliyatidagi vazifasi bilan bog`lanadi. Buyumlarga bo`lgan munosabat odamlarning buyumlarga nisbatan funktsiyalari sifatida nomoyon bo`la boshlaydi. Rolli o`yinlar paydo bo`ladi. Rolli o`yinlarda bola katta yoshdagi kishilarda o`zi kuzatgan ijtimoiy funktsiyalarini, ularning shaxs sifatidagi xulq - atvorini aynan takrorlaydi. Jumladan, ikki yashar qizcha qo`g`irchoqni ovqatlantirar ekan, OVQAT edirish o`yini bilan ovora bo`lsa, to`rt yoshar bola qo`g`irchoqni ovqatlantirayotganda kizini ovqatlantiradigan ona bo`lib o`ynaydi. Bunda o`yin mazmuni anik harakatlarni tasvirlashdan odamlar o`rtasidagi munosabatlarni tasvirlashga tobora ko`proq ko`chiriladi. Bunda bola narsalarning hatti-harakatlari u foydalanayotgan narsalarning xususiyatlari bilan emas, balki ularning vazifalari haqidagi tasavvurlar bilan boshqariladi. Boshqacha qilib aytganda, bolada o`z hatti-harakati o`yinning sosial roli va unga tegishli harakatlar haqidagi tasavvurlar bilan boshqarish qobiliyati tarkib topadi. Bola rolli o`yinlarning rivojlangan bosqichiga kelib, boshqa bolalar bilan o`zaro munosabatga kirishadi. O`yin paytida rollarni taqsimlab, qabul qilingan rollarga

www.arxiv.uz mos holda bir-birlariga murojat etib, bolalar sosial hatti-harakatlarni, o`z harakatlarini jamoa talabiga buysundirishni bilib oladi. O`yinlarning navbatdagi bosqichida - QOIDALI O`YINLARDA - ish- harakatlarning mazkur hislatlari yanada rivojlanadi. Lekin endilikda ish-harakatlar abstrakt talablar yoki qoidalar asosida bajariladi. Aslini olganda bu o`rinda o`yindan xulosa boshlanadi. Ijtimoiy belgisiga ko`ra u o`yinga o`xshab qolsa ham (faoliyat hali ham foydali mahsulot bermaydi), lekin psixologik strukturasiga ko`ra, faoliyat mehnatga (maqsad faoliyatning o`zi emas, balki uning natijasiga qaratilgan) va o`qishga (maqsad o`yinni o`zlashtirishdan iborat) yaqinlashadi. TA`LIM Bolaning "odamga aylanguncha" egallagan hamma narsani o`rganishdan, ya`ni tajribani o`zlashtirib olishdan iboratdir. Insonning hatti-harakatlari biologik tajriba bilan belgilanmaydi, balki sosial tajriba bilan belgilanadi. Lekin sosial tajribani biologik yo`l bilan berib bo`lmaydi. Sosial tajriba organizmning xususiyatlariga bog`liq bo`lmay, balki inson yashab turgan jamiyatning xususiyatlariga bog`liqdir. Biologik yo`l bilan nasliy jihatdan sosial tajribani va insoniy ish-harakat shakllari hamda faoliyatlarini organizmning amaliy o`zlashtirishi uchun kerakli bo`lgan faqat ma`lum xususiyatlari berilishi mumkin. Taraqqiyot davomida shunday vaqt keladiki, unda bolaning hayotiga alohida faoliyat turi kirib keladi. Bu faoliyatning shunday turiki, uning bevosita maqsadi ma`lum informatsiyalar, harakatlar va ish-harakatlar shakllarini o`zlashtirishdan iboratdir. Sub`ektning o`z maqsadi o`rganishdan iborat bo`lgan mana shunday maxsus faoliyatni TA`LIM (O`QUV) deb ataladi. Ta`lim faoliyati o`z tarkibiga quyidagilarni oladi: a) ma`lum bir ideal va amaliy faoliyat turini muvaffaqiyat bilan tashqil qilish uchun narsa va hodisalarning zarur xususiyatlari haqidagi informatsiyalarni o`zlashtirish ( bu jarayonning mahsuloti bilimdir); b) mana shu faoliyat turlarini yuzaga keltiradigan usul va operatsiyalarni o`zlashtirish (bu jarayonlarning mahsuloti malakalardan iborat bo`ladi);

www.arxiv.uz v) ko`zlangan maqsad va berilgan masala shartiga mos ravishda to`g`ri yo`l va operatsiya tanlash hamda nazorat qilish uchun ko`rsatilgan informatsiyalardan foydalanish usullarni egallash (bu jarayonning mahsuli - ko`nikmadan iborat bo`ladi). Shunday qilib, insonning ma`lum bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirishda ongli maqsad bilan boshqariladigan barcha harakatlari ta`lim bilan bog`liq bo`ladi. Ta`lim jarayoni insoniyatning ijtimoiy tajribasini o`zlashtirishga yo`naltirilgandir. O`quv faoliyati o`quvchilarga, yoshlarga bilim berib qolmay, ularni o`z harakatlarini, operatsiyalari va malaka, tajribalarni, bilish jarayonlarini boshqarish o`rgatishga yo`naltirilgan. O`quv faoliyati odamni mehnat faoliyatiga tayyorlaydi. MEHNAT Mehnat ma`lum ijtimoiy foydali moddiy yoki ma`naviy mahsulotlar ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyatdan iboratdir. Mehnat faoliyati odamning asosiy, etakchi faoliyatidir. Kishilarning mehnat faoliyati o`z mohiyati jihatidan ijtimoiydir. Jamiyat ehtiyojlari mehnat faoliyatini tarkib toptiradi, uni aniklaydi, yo`naltiradi, uni aniklaydi va boshqaradi. Mehnat taqsimoti tufayli, bironta kishi ham o`ziga kerakli narsalarni o`zi to`liq, oxirigacha ishlab chiqarmaydi. Odam jamiyat uchun kerakli, jamiyat talab qilgan (ehtiyojga ko`ra) narsalarni ishlab chiqaradi. O`zi uchun kerakli narsalarni esa o`z mehnati evaziga jamiyatdan oladi. Shaxsning ehtiyojlarining qondirilish mexanizmi va shakllari jamiyatda xukmron bo`lgan ishlab chiqarish munosabatlari bilan belgilanadi. Shunday ekan, odamning mehnatda bajaradigan ish-harakatlari biologik ehtiyojlar bilan belgilanmaydi, balki ko`zlangan ishlab chiqarish MAQSADI hamda bu maqsadni amalga oshirishda uning boshqa kishilarga munosabatlari bilan belgilanadi. Mehnat jarayonining bunday xususiyatlari inson faoliyati va hayvonlar hatti-harakatlar orasida katta tafovut borligini ko`rsatib turibdi. 1. MUL О Q О TNING TURL А RI V А V А ZIF А L А RI. H а mk о rlikd а gi f ао liyatd а z а ruriyat tuf а yli ins о n b о sh q а kishil а r bil а n birl а shishi, ul а r bil а n mun о s а b а tg а kirishishi, а l о q а o’rn а tishi, o’z а r о tushunishg а

www.arxiv.uz erishishi v а k е r а kli а xb о rtni о lishi, shung а m о s j а v о bni b е rishi k е r а k. Bund а mul о q о t f ао liyatning bir t о m о ni, uning а xb о r о t а sp е kti – k о mmunik а siya sif а tid а n а m о yon bo’l а di. Bir о q pr е dm е t yas а sh bil а n birg а ins о n o’zi yas а g а n pr е dm е td а o’zini «tr а nslyasiya» qil а di, ya`ni o’ zini b о sh q а l а rd а d а v о m ettir а di. h о sil q iling а n pr е dm е t (ko’rilg а n bin о , yozilg а n q а t о rl а r, o’tk а zilg а n d а r а xt) bir t о m о nid а n f ао liyat pr е d m е ti, ikkinchi t о m о nd а n ins о n o’zini ko’rs а t а dig а n v о sit а dir. Chunki bu b о sh q а kishil а r uchun h о sil q iling а n. Shund а y q ilib, f ао liyat mul о q о t ning bir q ismi, uning t о m о ni; mul о q о t f ао liyatning bir q ismi v а t о m о nidir. L е kin mul о q о t v а f ао liyat b а rch а h о ll а rd а yaxlit (buzilm а s) birli kni t а shkil et а di. 2. MUL О Q О TNING V Е RB А L V А N О V Е RB А L V О SIT А L А RI. MUL О Q О T Q А ND А Y V О SIT А L А R YORD А MID А А M А LG А О ShIRIL А DI? Til mu о m а l а v о sit а sidir. Til mu о m а l а g а kirishuvchil а r o’rt а sid а gi k о mmunik а siya t а `minl а ydi, chunki uni а xb о r о t b е ruvchi h а m, uni q а bul q iluvchi h а m bird а y tushun а di. B о sh q а kishig а а xb о r о t b е ruvchi (k о mmunik а t о r) v а uni q а bul q iluvchi (r е sipi е nt) mul о q о t j а r а yonid а bir xil tild а n f о yd а l а nishi k е r а k, а ks h о ld а bir-birini to’ g’ ri tushun о lm а y di. А xb о r о t а lm а shish mu о m а l а q а tn а shuvchil а rig а tushun а rli b е lgi v а m а zmung а eg а bo’lishi k е r а k. Til so’z b е lgil а ri yi g’ indisid а n ib о r а tdir. So’zning m а `n о si uning m а zmuniy t о m о nidir. H а r bir а l о hid а о d а mning h а r а k а tl а ri v а f ао liyatl а rini а l о hid а о d а mning h а r а k а ti v а f ао liyatl а rini 3 t а muhim о mil b е lgil а ydi. Birinchid а n, butun ins о niyatning yoki bir munch а t о r d о ir а d а gi kishil а r j а m оа sining ijtim о iy-t а rixiy t а jrib а si b е lgil а ydi. Kichkin а b о l а dunyoni must а q il r а vishd а bil i b о lm а ydi. U о t а - о n а sig а s а v о ll а r b е r а di v а ul а r ung а j а v о b b е r а dil а r, bu j а v о bl а rd а n b о l а o’z f ао liyatini k е yinch а lik f о yd а l а n а dig а n umumiy biliml а rning f а q а t о zgin а q ismini о l а di. Umumiy biliml а rning bu о zgin а gin а q ismini b о l а til sh а klid а , til yord а mid а so’z b е lgil а ri tizimid а h о sil q il а о l а di. M а kt а bd а h а m xuddi shund а y bo’l а di, o’ q uvchi о l а m h а q id а b а rch а biliml а rni o’ q ituvchining tushuntirishid а n yoki d а rslikd а n, ya`ni til yord а mid а o’zl а shtir а di.

www.arxiv.uz Bu е rd а til o’zining muhim v а zif а l а rid а n birini b а j а r а dig а n, ya`ni yash а sh v о sit а si ijtim о iy-t а rixiy t а jrib а ni b е rish v а o’zl а shtirish v о si t а si t а rzid а n а m о yon bo’l а di. Ikkinchid а n, h а r bir а l о hid а о d а mning ish-h а r а k а ti v а f ао liyati ko’pinch а ijtim о iy q iym а tg а eg а bo’lm а g а n o’zg а kishil а rning b е v о sig а t а jrib а l а ri b е lgil а ydi. M а s а l а n, m е n о shx о n а t о m о n yo’l о l а m а n. Yo’ld а o’ rt о g’ im uchr а b m е ng а : « о shx о n а yo pilg а n», d е ydi. Shu p а ytd а bu x а b а r m е ning f ао liyatimni m а `lum bir t а rzd а b о shq а r а di: m е n q а yrilib, b о sh q а о shx о n а t о m о n jo’n а ym а n. Bu е rd а til o’zining b о sh q а muhim v а zif а si bil а n, ya`ni v о sit а yoki k о mmunik а siya usuli yoki о l а mning x а tti-h а r а k а tl а rini b о sh q а ruvchi bir v о sit а sif а tid а n а m о yon bo’l а di. N а tij а d а h а r q а nd а y k о mmunik а siya, h а r q а nd а y mun о s а b а t suhb а td о shig а t а `sir q ilishd а n ib о r а tdir. Uchinchid а n, h а r bir а l о hid а о d а mning ish-h а r а k а tl а ri v а f ао liyatl а rini h а r bir а yrim kishil а rning sh а xsiy t а jrib а si b е lgil а ydi. О d а m ning «sh а xsiy» t а jrib а si, o’z individu а l t а jrib а si b о sh q а kishil а rning t а jrib а l а ri v а ijtim о iy t а jrib а ning o’zig а x о s а r а l а shm а sid а n ib о r а t. О d а m h а yv о nd а n f а r q li o’l а r о q , o’z h а r а k а tl а rini r е j а l а shtir а о l а di. Bund а y r е j а l а shtirishd а n v а umumiy fikriy m а s а l а l а rni h а l q ilishning а s о siy q ur о li tildir. Bu е rd а biz tilning uchinchi v а zif а si а q liy f ао liyatning (idr о k, x о tir а , t а f а kkur, x а yol) q ur о li sif а tid а gi v а zif а sig а to’ q n а sh k е ldik. So’z b е lgil а ri tizimi sif а tid а tild а n nutq f ао liyatid а f о yd а l а nil а di. Nutq f ао liyati – о d а m t о m о nid а n ijtim о iy-t а rixiy t а jrib а ni o’zl а shtirish v а а vl о dl а rg а b е rish yoki k о mmunik а siya o’rn а tish o’z h а r а k а tl а rini r е j а l а shtirish m а q s а did а tild а n f о yd а l а nish j а r а yonidir. Til а l о q а v о sit а si yoxud q ur о ldir, nutq f ао liyati yoki nutq es а а l о q а j а r а yonining o’zidir. Bu jihаtdаn nutqning f ао l v а p а ssiv turl а ri f а r q l а n а di. So’zl о vchining nut q i f ао l nut q , tingl о vchining nut q i p а ssiv nut q his о bl а n а di. Nut q ichki v а t а shki nutq g а bo’lin а di. T а shqi nutq – yozm а v а о g’ z а ki nutq g а , о g’ z а ki nutq es а m о n о l о g v а di а l о gik nutq g а bo’lin а di. M о n о l о g – bir kishining o’zig а yoki b о shq а l а rg а q а r а tilg а n nutqidir. Bu o’ q ituvchining b а yoni, o’ q uvchining to’l а r о q j а v о bi, d о kl а d v а b о sh q а l а rdir. M о n о l о gik nutq m а `lum q iyinchilikl а rg а eg а . M о n о l о gd а g а pir а yotg а n kishi fikrl а rning а nikligig а , gr а mm а tik q о id а l а rning s а q l а nishig а , m а nti q v а

www.arxiv.uz а ytil а yotg а n fikrl а rning izchilligig а e`tib о r b е rish k е r а k. Di а l о gik nutq q а nisb а t а n m о n о l о gik nutq k е chr о q sh а kll а n а di. M а kt а bd а o’ q ituvchil а r o’ q uvchil а rd а m о n о l о gik nutqni riv о jl а ntirishg а а l о hid а e`tib о r b е rishl а ri k е r а k. Ikki yoki und а n о rti q kishil а r o’rt а sid а gi nutq di а l о g d е yil а di. Di а l о gik nutqd а b а yon q ilin а yotg а n fikr ko’p jih а td а n und а n о ldingi fikrg а b о g’ li q bo’l а di. Di а l о gik nutqd а suhb а td о shl а rg а m а `lum bo’lg а n а yrim so’zl а r tushirib q о ldiril а di. Shuning uchun yozib о ling а n di а l о g b о sh q а l а rg а unch а lik tushun а rli bo’lm а sligi mumkin: Di а l о gik nutqd а h а r xil turd а gi sh а bl о nl а r, ya`ni о d а tl а nib q о ling а n so’z birikm а si ko’p uchr а ydi ( q о yil, m а rh а m а t q ilib а ytingchi). Nutqning ichki nutq d е b а t а lg а n turi nutq f ао liyatining а l о hid а turi his о bl а n а di. Ichki nutq а m а liy v а n а z а riy f ао liyatni r е j а l а shtirish f а z а si sif а tid а n а m о yon bo’l а di. Biz so’zni ch а l а -yarim а ytishimiz bil а n о q tushun а v е r а miz. Ichki nutq а yrim о g’ z а ki nug q а ktl а rid а n ilg а rir о q, xusus а n ixtiyoriilyk d а r а j а si а nch а yuks а kr о k b o’ lg а n о g’ z а ki nutqd а n ilg а rir о q s о dir bo’lishi mum kin. Yozm а nutq m о n о l о gik nutqning turl а rid а n biri bo’lib yozm а nutq m о n о l о gik nutq q а nisb а t а n b а t а fsilr о q dir. N о v е rb а l k о mmunik а tsiya v о sit а l а rig а yuz ifod а si, mimik а , о h а ng, p а uz а , p о z а (h о l а t), ko’z yosh, kulgu v а b о sh q а l а r kir а di. Bu v о sit а l а r v е rb а l k о mmunik а siya - so’zni to’ldir а di, kuch а ytir а di v а b а `z а n uning o’rnini b о s а di. B о lg а rl а rd а b о shni g’imirl а tish yo’ q d е g а ni, rusl а rniki t е sk а risi bo’l а di. Turli yosh guruhl а rid а n о v е rb а l k о mmunik а siya v о sit а si turlich а bo’l а di. M а s а l а n, b о l а l а r ko’pinch а k а tt а l а rg а t а `sir etish, ul а rg а o’z h о hish v а k а yfiyatl а rini o’tk а zishd а yi g’ id а n v о sit а sif а tid а f о yd а l а n а dil а r. А xb о r о tni so’z bil а n b а yon etishning m а zmuni v а m а g’s а dig а n о v е rb а l k о mmunik а siya v о sit а l а rining m о s k е lishi mu о m а l а m а d а niyatining bir turidir. Bu а yniks а p е d а g о g uchun g’ о yat muhimdir. 3. MUL О Q О T KISHIL А R O’RT А SID А GI O’Z А R О T А `SIR ETISh. Kishil а r mul о q о tg а kirish а r ek а n, s а v о l b е rish, buyru q , iltim о s q ilish, bir о r n а rs а ni tushuntirish bil а n birg а o’z о ldig а b о sh q а l а rg а t а `sir etish, shu n а rs а ni ul а rg а tushuntirish m а q s а dini qo’yadi.

www.arxiv.uz Ulаr ning m а q s а di kishil а rning birg а l i kd а gi f ао liyatig а ehtiyojini а ks ettir а di. Bund а mul о q о t sh а xsl а r а r о o’z а r о t а `sir sif а tid а n а m о yon bo’l а di, ya`ni kishil а rning birg а likd а gi f ао liyati j а r а yonid а p а yd о bo’luvchi а l о q а v а o’z а r о t а `sirl а r yi g’ indisidir. Birg а likd а gi f ао liyat v а mul о q о t ijtim о iy n а z о r а t sh а r о itid а ro’y b е r а di. J а miyat ijtim о iy n о rm а l а r sif а tid а m а xsus hul q - а tv о r n а mun а l а ri tuzilishini ishl а b chi qq а n. Ijtim о iy n о rm а l а r ko’l а mi nih о yat k е ng – m е hn а t intiz о mi h а rbiy burch v а v а t а np а rv а rlik, xushmu о m а l а lik q о id а l а ri а n а shul а r juml а sid а ndir. Ijtim о iy n а z а riya mul о q о tg а kirishuvchil а r b а j а r а dig а n r о lning «r е p е rtu а r»ig а m о s h о ld а n а m о yon bo’l а di. Psihol о giyad а «r о l`» d е g а nd а ijtim о iy (s о si а l) m а v q е i ni eg а ll а b turuvchi h а r bir kishid а n а tr о fd а gil а r kut а dig а n, n о rm а tiv t о m о nid а n m а ` q ull а ng а n hul q - а tv о r n а mun а si tushunil а di. (Yosh, m а ns а b, jins v а о il а d а gi, o’ q ituvchi v а o’ q uvchi shif о k о r v а b е m о r, k а tt а kishi yoki b о l а , b о shli q yoki x о dim, о n а yoki buvi, erk а k yoki а yol, m е hm о n yoki m е zb о n r о lid а n а m о yon bo’lishi mumkin). O’z n а vb а tid а h а r bir r о l` o’zig а m о s t а l а bl а rg а j а v о b b е rishi k е r а k. Bir kishi turli mul о q о t v а zif а l а rid а turli r о ll а rni b а j а rishi mumkin. M а s а l а n, xizm а t j о yid а dir е kt о r, k а s а l bo’ls а shif о k о r ko’rs а tm а l а rig а it оа t etuvchi b е m о r, о il а d а k е ks а о t а - о n а sining q о bil f а rz а ndi, m е hm о ndo’st о il а b о shli g’ i bo’l а di. Turli r о ll а rni b а j а ruvchi kishil а r ning o’z а r о mun о s а b а ti r о l kutishl а ri bil а n b о sh q а ril а di. X о hl а ydimi yoki yo’ q mi а tr о fd а gil а r und а n m а `lum n а mun а g а m о s k е luvchi hul q - а tv о rni kut а dil а r. А g а r r о l` yaxshi b а j а rilm а s а ijtim о iy-n а z о r а t t о m о nid а n b а h о l а n а di, о zmi-ko’pmi ch е kl а nishl а r q ilin а di. Mul о q о tning b е v о sit а muv а ff а q iyatining sh а rti o’z а r о t а `sir etuvchi kishil а rning h а r birid а n kutil а yotg а n h а r а k а tl а rg а m о s k е luvchi hulk- а tv о r n а mun а sini q o’ll а nishid а dir. Kishining b о sh q а l а r und а n nim а ni kut а yotg а nini, nim а ni eshitishg а v а und а nim а ni ko’rishg а t а yyor ek а nligini to’ g’ ri, а nik, x а t о siz ko’chir а о lish q о biliyati t а kt d е b а t а l а di. O’ q ituvchi o’ q uvchil а r j а m оа si kishil а rd а n t а shkil t о pg а nligini unutm а sligi h а r bir o’ q uvchi sh а xsini e`tib о rd а n ch е td а q о ldirm а sligi k е r а k. O’ q uvchil а r bil а n psihol о gik а l о q а ning q is q а mudd а tg а bo’ls а d а yo’ q о lishi, о g’ ir о q ib а tl а rni vujudg а k е ltir а di.

www.arxiv.uz 4. MUL О Q О T KIShIL А RNING BIR-BIRINI TUShUNIShI. Mul о q о tning p е rs е ptiv t о m о ni kishining kishi t о m о nid а n idr о k q ilish, tushunish v а ung а b а h о b е rishdir. B о sh q а kishil а rni tushunib о lish bil а n kishi suxb а td о sh bil а n bo’l а dig а n f ао liyat, а l о q а isti q b о lini а nikr о q b е lgil а b о l а di. Kishini kishi t о m о nid а n idr о k q ilish m е x а nizmi. Mu о m а l а j а r а yonid а k а mid а ikki kishi ishtir о k et а di. Kishining q iyof а si, x а tti-h а r а k а ti а s о sid а suhb а td о sh h а q id а t а s а vvur h о sil q ilin а di. Bir-birini idr о k q ilishd а q uyid а gi m е x а nizml а r g’ о yat muhimdir: а ) id е ntifik а siya; b) r е fl е ksiya; v) st е r ео tipiz а siya. Id е ntifik а siya (l о tinch а t е ngl а shtirish) – t а snifini u kishig а t е ngl а shtirish, b а r а v а rl а sh. R е fl е ksiya (l о tinch а а ks ettirish) – o’z fikr v а k е chinm а l а rini t а hlil q ilish v а mul о h а z а yuritish, ya`ni mul о q о tg а kirishuvchining suh b а td о sh uni q а nd а y idr о k et а yotg а nligini а ngl а sh. Kishini kishi t о m о ni d а n idr о k q ilishini ikkil а ng а n о yn а d а gi а ks ettirishg а o’xsh а tish mumkin. О d а m b о sh q а kishini а ks ettir а r ek а n, shu bil а n birg а o’zini h а m а ks ettir а di, а g а r kishi o’zi mul о q о tg а kirish а dig а n kishil а r h а q id а tuli q , ilmiy а s о sl а ng а n а xb о r о tl а rg а eg а bo’ls а , ul а r bil а n b е x а t о а niklikd а o’z а r о t а `sir o’rn а tishi mumkin. Bir о q sub` е kt h а mm а v а q t bund а y а nik m а `lum о tg а eg а em а s. Shuning uchun u b о sh q а l а r x а tti-h а r а k а tining s а b а bl а rini o’yl а b chi q ishg а m а jbur bo’l а di. B о sh q а kishining h а r а k а tl а rini tushuntirish uchun f ао liyat m о tivl а ri, his-tuy g’ ul а r, intilish v а fikrl а shning o’yl а b chi q а rilishi k а uz а l а tribusiya d е b а t а l а di, o’ q ituvchil а r t о m о nid а n b о l а h а r а k а tl а rining shund а y s а b а bini t а l q in q ilinishi m а kt а bd а gi p е d а g о gik mu о m а l а ni q iyinl а shtir а di. St е r ео tipiz а siya – gr е kch а o’zg а rishsiz, t а kr о rl а nish d е g а n m а `n о ni bildir а di. St е r ео tipiz а siya m о s m а `lum yoki t а xmin а n m а `lum bo’lg а n v о q еа l а rni tikl а sh, nisb а t b е rish yo’li bil а n hul q n о rm а l а rini t а snifl а sh v а ul а rning s а b а bl а rini iz о hl а sh d е m а kdir. B а `z а n mu о m а l а j а r а yonid а n о to’ g’ ri st е r ео tip vujudg а k е l а di.

www.arxiv.uz M а s а l а n, А . А .B о d а l е v t о m о nid а n o’tk а zilg а n suxb а tg а ko’r а kishining t а shqi q iyof а si v а uning x а r а kt е ri h а q id а gi st е r ео tip t а s а vvurl а r о mm а viyl а shib k е tg а nligi t а sdi q l а ndi. So’r а lg а n 72 kishining 9 t а si kv а dr а t ko’rinishig а eg а bo’lg а nl а r kuchli, ir о d а li, 17 kishi p е sh о n а si k а tt а kishi а q lli, 3 kishi s о chi tikk а kishil а r е ngilm а s, bo’ysunm а s x а r а kt е rg а eg а . 5 kishi bo’yi o’rt а ch а d а n p а st kishil а r b о sh qа l а r ustid а n hukmr о nlik q ilishg а , buyru q b е rishg а intiluvchi kishi l а r, 5 kishi chir о yli kishil а r yo а hm о q yoki o’zini s е vuvchi kishil а r bo’l а di d е b t а sd а q l а g а n. B е g о n а kishini idr о k q ilishd а birinchi а xb о r о t, d а stl а bki t а s а vvur k а tt а а h а miyatg а eg а . Kishil а r t а shqi q iyof а si h а m muhim o’rin tut а di. А m е rik а lik psihol о gl а r t о m о nid а n o’tk а zilg а n t а d q i q о t bung а mis о l bo’l а о l а di. 400 t а o’ q ituvchil а rg а b а h о l а sh uchun t а r q а tilg а n ishl а rni ul а r 200 t а si ij о biy, chir о yli, 200 t а si s а lbiy xunuk, yo q imsiz d е b b е rg а nl а r. Eksp е rtl а rd а n t а shqi q iyof а sini em а s, b а lki h а r а kt е rini t а `rifl а sh so’r а lg а n edi. А fsuski b а h о l а rning sub` е ktivligi kishining t а shqi q iyof а sini b а h о l а sh bil а n b о g’ likdir. Mul о g’ о td а g’ а yt а а xb о r о t. Mul о q о t muv а ff а q iyatli bo’lishi uchun u а lb а tt а q а yt а а l о q а g а eg а bo’lishi - sub` е kt o’z а r о t а `sir n а tij а l а ri h а q id а а xb о r о t о lishi k е r а k. K о mmunik а t о r o’zi uz а tg а n а xb о r о tni r е sipi е nt q а nd а y q а bul q ilishini v а q а nd а y mun о s а b а td а bo’l а yotg а nligini q а yt а а xb о r о t m а `lum о tl а rig а а s о sl а nib bilib о l а di. Mu о m а l а d а suhb а td о shni yoki tingl о vchini idr о k etish bir-birini tushunishning а s о siy sh а rtidir. А g а r o’ q ituvchi o’ q uvchil а ri uni q а nd а y idr о k et а yotg а nligini, tushun а yotg а nligini а ngl а y о lm а s а p е d а g о gik mun о s а b а t yaxshi bo’lm а ydi. А yniks а , m а `ruz а o’t а yotg а nd а bu jud а mu h imdir. Mul о q о t tr е ningi . Tr е ning inglizch а m а xsus r е jim, tr е nir о vk а d е g а n m а `n о ni bildir а di. Kishil а rd а mul о q о t m а l а k а l а ri t а `lim m а hsuli sif а tid а sh а kll а nib b о r а di. M а s а l а n, o’ q uvchil а r to’li q j а v о b b е rishg а , o’zid а n k а tt а g а mun о s а b а t q ilg а nd а o’rnid а n turishg а o’rg а nib b о ril а di. U ijtim о iy-psihol о gik tr е ning: 1-mul о q о t v а p е d а g о g mu о m а l а q о nuniyatl а rini o’rg а nish. 2-p е d а g о gik k о mmunik а siya t е xn о l о giyasini eg а ll а sh, k а sbiy p е d а g о gik mu о mil а ko’nikm а v а m а l а k а l а rini sh а kll а ntirish v а zif а sini b а j а r а di.

www.arxiv.uz Asosiy adabiyotlar : 1. A.V.Petrovskiy «Umumiy psixologiya» Toshkent-«O`qituvchi»-1992y 2. M.G.Davletshin «Umumiy psixologiya» Toshkent 2002 y 3. E.Goziev «Umumiy psixologiya» 1 kitob Toshkent-2002 y 4. E.Goziev «Umumiy psixologiya 2 kitob Toshkent-2002 y 5. Gippenreyter Yu.B «Vedenie v obshuyu psixologiyu»Kurs lektsiy Moskva- 1996 6. Golfrua J «Chto takoe psixologiya T-1 M-1992. 7. Klimov.Ye.A «Osnov psixologii» Uchebnik Moskva-1997y 8. Psixologiya Pod Red A.N.Krlova 9. Nemov.R.S. «Psixologiya» KN-1 Moskva-1998 y 10 .A.I.SHcherbakov. «Umumiy psixologiyadan amaliy mashgulotlar Toshkent «O`qituvchi» 1984 y 11. Andreeva.G.M. «Sotsialnaya psixologiya» Uchebnik M-1998 y 12. Rubinshteyn.S.L. «Osnov obshey psixologii» M-1998 y. www.ziyonet.uz

Похожие

Nutq va muloqot

Nutq va muloqot

Muloqot

Muloqot psixologiyasi

Muloqot psixologiyasi