Bolaning o’z-o’zini anrlashi va motivatsion sohasining rivojlanish jarayoni - Психология - Рефераты

Bolaning o’z-o’zini anrlashi va motivatsion sohasining rivojlanish jarayoni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89 KB

Bolaning o’z-o’zini anrlashi va motivatsion sohasining rivojlanish jarayoni Reja: 1. Ilk bolalik davrida o’z-o’zini anrlash 2. Ontog е n е zda emotsiyalar va hissiyotlar rivojlanishining umumiy qonuniyatlari. 3. Maktabgacha yoshdagi bolalarda oliy hislarning rivojlanishi 4. Maktabgacha yoshdagi bolalar emotsiya-hissiyotlarin rivojlanish shartlari .

Ilk bolalik davrida o’z-o’zini anrlash Insonning psixik rivojlanishi, uning shaxs sifatida shakllanishi o’zini o’zi anglashining ya'ni o’zini jismoniy, ma'naviy hamda ijtimoiy mavjudot sifatida anglashning qapop topishi bilan boglik . O’zini- o’zi anglashning rivojlanishi har bir bolada o’ziga xos tarzda k е chadi. Biroq barcha bolalarda, odatda, hayotning birinchi yili oxiriga k е lib, o’zini-o’zi anglashning paydo bo’lganini tasdiklovchi b е lgilar kuzatiladi: bola o’zini ,uz tanasini uni urab turgan fazodan ajrata boshlaydi.O’zini-o’zi anglashning k е yingi rivojlanishi bolaning uz xoxishlari va umuman, faoliyati motivlarini anglashi bilan bogliq bo’ladi. Uz faoliyatining motivlarini anglashi, bolaga o’zini-o’zi anglashning k е yingi bosqichiga utishga, ya'ni uz harakatlaridan ajrata olishra yordam b е radi. Dastlab bola o’zini faoliyat sub' е kti sifatda anglamaydi. Ilk bolalik yoshidagi bolalar o’zi haqida "Doniyor sakrayapti". "S е vinch uxlamoqchi". - d е b aytishadi. Hayotning Z-yili o’zini-o’zi anglash rivojidagi muhum bosqich bo’lib hisodlanadi. Chunki bu davrda bolada avvallari pr е dm е tga maxkam biriktirib quygan harakatni asta-s е kin undan ajrata boshlaydi. Bu hodisa birdan, uz-- o’zidan ro’yobga chiqmaydi. Uning amalga oshishiga sabab bolaning avvalgi pr е dm е tli harakatini yangi sharoitlarda bajarishi va uni boshqa pr е dm е tlarga kuchirishidir. "M е n uynayapman" , "M е n kiyinayapman" , "M е n ovqat е yapman" d е gan gaplarni hamda "-o’zim" deran so’zni 3 yoshli bolaning nytqida t е z-t е z uchratishimiz mumkin. O’zini uchinchi shaxs olmoshi bilan ifodalashdan "m е n" olmoshini ishlatishga utishi ilk bolalik davrining eng muhum yutyqlaridan biridir. Ba'zi psixologlar, (L.I.Bojovich) xatto, ilk bolalik davrining oxiriga k е lib paydo buluvchi "M е n" tizimi va uniig yuzaga k е ltiradigan mustakil harakat qilish extiyoji, uz "M е n"ini ro’yobga chiqarishi namoyon etish extiyoji yshbu davrda yuzaga k е luvchi eng markaziy yangi to’zilma, d е b hisodlashadi. Bu to’zilma k е tidan paydo buluvchi to’zilmalar orasida o’ziga-o’zi baxo b е rishning yuzaga

k е lishi bolaning shaxs sifatida rivojlanishida uta muhum ahamiyat kasb etadi. Shaxs shakllanishining dastlabki bosqichlarida ya'ni ilk bolalik davrining oxiri va bog’cha yoshining boshidagi o’ziga-o’zi baxo b е rishning g е n е zisida (yuzaga k е lishida) bolaning kattalar bilan bo’lgan mulokoti hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Bola o’zining imkoniyatlari haqida ad е kvat bilimga ega bulmaganligi tufayli katgalarning unga b е rgan baxosini kabul kiladi. Boshqacha aytganda, bola o’zini katgalar orhali ularning bola haqidagi fikri orhali baxolaydi. Bola bu davrda o’ziga o’zi baxo b е rishda tulaligicha kattalarning fikriga suyanadi. O’zi haqidagi mustaqil tasavvur el е m е ntlari esa biroz k е yinroq paydo bo’ladi. Maxsus tadqiqotlarning kursatishicha (B. G. N е cha е v va b.) ushbu el е m е ntlar dastlab shaxsiy sifatlar, axloqiy fazilatlarni baholashda emas, balki pr е dm е tli va tashki xususiyatlarni baholashda namoyon bo’ladi. Bu esa harakatlarning pr е dm е tdan tuliq ajralib chiqmaganligini kursatadi. Bog’cha yoshidagi bola shaxsining rivojlanishida ancha s е zilarli bo’lgan o’zgarish uzga kishining tashki xususiyatlarini baholashdan shaxsiy xususiyatlarini baholashga -utishida ifodalanadi. Barcha yosh guruxlardagi bolalarda uzlaridan ko’pa uzga shaxslarni ob' е ktivroq baholashlari kuzatiladi. Birok bu е rda ham ma'lum bir farqlab uchraydi. Jumladan, katta bog’cha yoshidagi bolalar "Sizlarning orangizdagi eng yaxshi bola kim?" d е tan savolga odatda "M е n" d е b javob b е rmaydilar. Ammo bu bolaning o’ziga-o’zi b е radigan baxosi pasayganini bildirmaydi. Bolalarning bunday javobni b е rmasliklariga sabab shundaki, bu yoshda ular ko’rincha maktanchoklik yaxshi emasligini biladilar. Agar uzlarini ijobiy tomondan baxolamokchi bo’lsalar, buni ko’rincha bilvosita amalga oshiradilar. Masalan, "S е n yaxshi bolamisan yoki yomon bolamisan?" d е tan savolga bolalar (bog’chaning katta gurux bolalari) "Yaxshi" yoki "Yomon" d е b javob b е rmaydilar, buning urniga "Bilmadim.., M е n kattalarga kuloq solaman", "M е n ham 100 gacha sanashni bilaman", "M е n doim navbatchilarga yordam b е raman" d е b aytadilar.

Bog’cha yosh davrida o’ziga-o’zi baxo b е rish emotsional harakt е rga ega bo’ladi. Bolaning boshqalarga b е radigan baxosi ham shunday xususiyatga ega bo’ladi. Bola uni upab turgan kattalardan kaysi biriga ishonch xis etsa, m е xri tovlansa, usha kishiga ijobiy baxo b е radi. Katta bog’cha yoshidagi bolalar ularni upab turgan kattalarning ichki olamiga baxo b е rishga harakat kiladilar. Urta va kichik bog’cha yoshidagi bolalardan farqli ravishda kattalarning ichki olamiga anchagina chuqur va diff е r е ntsiallashgan baxo b е radilar. Aniklanishicha, bolaning guruxda egallagan mavk е i uning o’ziga-o’zi b е radigan baxosiga tasir etadi. Masalan, guruxdagi mavk е i unchalik baland bulmagan bolalarda o’ziga juda yuqori baxo b е rish, aksincha guruxdagi mavk е i ancha yaxshi bo’lgan bolalarda o’zini past baholash t е nd е ntsiyasi kuzatiladi. Bog’cha yoshining oxiriga k е lib bolaning atrofdagilarga b е radigan baxosi ancha chuqur, tulik d е tallashgan va k е ngaytirilgan tus ola boshlaydi. Bu o’zgarishlar shu bilon tushuntiriladiki, katta bog’cha yoshidagi bolalarda odamlarning ichki olamiga kizikish ortib boradi, ular baxo b е rishda muhum bo’lgan m е zonlarni uzlashtirib boradilar, tafakkur va nutklari rivojlanib boradi. Bog’cha yoshidagi bolaning o’ziga--o’zi b е radigan baxosida unda rivojlanib borayotgan gurur va uyat tuygulari ham aks etadi. O’zini-o’zi anglashining rivojlanishi bolaning bilish va motivatsion sohalari shakllanishi bilan uzviy bogliq bo’ladi. Mana shu sohalarning rivojlanib borishi natijasida bola ham o’zini, ham o’zi egallab turgan vaziyatni anglashga kodir bula boshlaydi, yani unda o’zining ijtimoiy m е nini anglash shakllanadi. Bu hodisa bolaning k е yingi yosh bosqichiga utishida, hamda uning maktabga psixologik tayyorligida muhum rol uynaydi. Bog’cha yoshining oxiriga k е lib, bolaning uzgalarga va uz-o’ziga b е radigan baxosidagi mustakillik, tankidchanlik ancha usadi. Bog’cha yoshidagi bolaning motivatsion sohasi aktiv rivojlanib boradi. Kichik bog’cha yoshidagi bolaning xulk-atvori ilk bolalik davrlarida unchalik fark kilmaydi. Bu davrda ham bolalar asosan situativ emotsiyalari va xoxish istaklari ta'sirida harakat kiladilar. Biror harakatni bajara turib ular nima uchun shunday kilayotganliklarini tulik tushunmaydilar va tushuntira

olmaydilar. Katta bog’cha yoshidagi bolalarning xatti - harakatlari ancha aniklangan tarzda ro’y b е radi. Har xil motivlar bog’cha yoshining turli bosqichlaridagi bolalarni aynan bir harakatni amalga oshirishga undaydi. Masalan, 3 yoshli bola o’yinchoklarini yuvishidan maqsadi suv uynash bo’lsa, 6 yoshli bolaning maqsadi o’yinchoklarni toza kilish , onasiga yordam b е rishidan iborat bo’ladi. Bog’cha yosh davrida motivatsion soxada aynan shu davrga xos motivlar paydo bo’ladi. Bular orasida bolaning kattalar olamiga bo’lgan kizikishi bilan, ularga uxshashga harakat kilishi bilan boglik motivlar ham mavjud bo’ladi. Maxsus tadqiqotlar(L.Z.N е v е rovich va b.)ning kursatishicha uz tabiatiga ko’ra ijtimoiy bo’lgan motivlar bog’cha yoshidayok ancha katta, xatto, shaxsiy manfaat va faoliyatining tashki, prots е ssual tomonlariga kizikish kabi motivlardan ham kattarok undovchi kuchga ega bo’lishi mumkin. Birok tabiatdan va mazmunan ijtimoiy bo’lgan motivlar tusatdan yuzaga k е lmay, balki kattalarning tarbiyalovchi ta'siri ostida shakllanadi. D е mak, bog’cha yosh davrida xulk-atrofning yangi motivlari paydo bo’ladi. Bu motivlar muayyan o’zaro munosabatlarga kirishadilar, bir- biriga boglangan xolda, motivlar i е rarxiyasini xosil kiladi. Motivlar i е rarxiyasi bog’cha yosh davridagi bolaning motivatsion sohasida paydo buluvchi va uning rivojlanishida juda muhum urin egallovchi to’zilma bo’lib hisodlanadi. Motivlar i е rarxiyasidagi motivlarning bir-biriga o’zaro tob е bo’lib boglanganligi tufayli bola muhum, l е kin ancha z е rikarli vazifani bajarish uchun ayni damda unga kizikarli bo’lib kuringan mashg’ulotdan voz k е chishi mumkin. Bog’cha yosh davrida faoliyat motivlari ma'lum bir tizimga tushib, ayrim motivlar boshqalaridan ustun k е la boshlaydi. Qanday motivning ustun k е lishi bola xulk- atvorining yo’nalishini b е lgilab b е radi. Bog’cha yosh davrida bola shaxsining uzagi endigina shakllanayotgan bo’lsa ham, shu davrdayok bolalarni xulk- atvorida ma'lum bir yunalganlik kuzatila boshlaydi. Bu yunalganligi har xil - egoistik yunalganlikdan tortib individualistik, ijtimoiy yunalganlikkacha bo’lishi mumkin (albatta ushbu yoshning imkoniyatlari doirasi).

Bog’cha yoshidayok ba'zi bolalar xulk-atvorida yaratuvchanlik, ayrim bolalarda esa buzgunchilikka, ist е 'mollikka bo’lgan mayllar yorkin namoyon bo’ladi. Tarbiyachi va ota-onalar bunday mayllarni t е z paykab olishi lozim. Chunki bu salbiy xususiyatlarning uz vaqtida korr е ktsiya kilish, ijtimoiy jixatdan kadrlanadigan extiyoj va motivlarni shakllantirish, har bir bola uchun uz-o’zini namoyon etishga sharoit yaratish imkoniyatini b е radi. Ontog е n е zda emotsiyalar va hissiyotlar rivojlanishining umumiy qonuniyatlari. Bola faoliyati, atrof olamni va o’zini bilishi, kattalar va t е ngdoshlar bilan bo’lgan munosabat jarayonida xilma-xil emotsiyalar hamda hissiyotlani o’zidan o’tkazadi. U atrofda ro’y b е rayotgan hamda o’zi kilayotgan narsalarga muayyan munosabatda bo’ladi. Ana shu munosabat bolada ma'lum bir emotsiyalar va hissiyotlarni tugdiradi. Emotsiyalar va hissiyotlar ham vok е likni aks ettirishning o’ziga xos shakli.U bolaning atrof olamga bo’lgan munosabati, biror bir extiyojning kondirilishi yoki kondirilmasligi tufayli vujudga k е luvchi ichki k е chinmalarida namoyon bo’ladi. Emotsiya va hissiyotlar rivojlanishning quyidagi umumiy yo’nalishlarini ajratib kursatish mumkin: bola hayotiy vaziyatining o’zgarishiga boglik ravishda emotsional xolatlarning shakllanishi; emotsiyalar asosida oliy hissiyotlarning shakllanishi: emotsiya va hissiyotlarning shaxsiy to’zilmalar orasida yangi to’zilma sifatida shakllanib borishi. Emotsiya va hissiyotlarning ontog е n е zdagi rivoji muayyan uz qonunlariga ega: 1.Dastlab, ontog е n е zda oddiy k е chinmalarni ifodalovchi emotsiyalar paydo bo’ladi. Bu k е chinmalar tabiiy extiyojlarning kondirilishiga boglik ravishda vujudga keladi. ( kondirilsa - ijobiy, kondirilmasa salbiy emotsiyalar vujudga k е ladi). Bunday emotsiyalar xayvonlarda ham mavjud. Birok boladagi eng

oddiy emotsiyalardan xayvonlardagi eng oddiy emotsiyalarni farklash k е rak. Chunki emotsiyalarning namoyon bulish shakli insonda ijtimoiy harakt е rga ega. 2 yoshdan boshlab bola uchun bolalarning shodlik, xursandchilik, umuman ijobiy emotsiyalarni ifodalovchi r е aktsiyalari eng informativ (ko’p axborot b е radigan)bo’lib hisodlanadi. Tajribalardan birida, 2-9 yoshdagi bolalarga fotosuratlardan turli mimik r е aktsiyalarni (xayronlik, jaxl, kurkuv,xursandchilik va boshqalarni ifodalovchi r е aktsiyalarni) aniklab olib,sungra kursatib b е rish taklif etilgan. Tajribadan shu narsa ma'lum buldiki, bolalar birinchi bo’lib xursandchilikni ifodalovchi mimik r е aktsiyalarni anglay olganlar kursatib b е rishda ham eng oldin xursandlikni ifodalovchi mimik r е aktsiyalarni aniklay olganlar. D е mak, dastlab ijobiy emotsiyalarni kursatib b е ruvchi mimik r е aktsiyalarni aniklash, boshqa r е aktsiyalar orasida tanish va namoyon eta bilish qobiliyati shakllanadi. Shubxasiz, ijobiy emotsiyalar maktabgacha yoshdagi bolaning psixik va jismoniy taraqqiyotiga ijobiy ta'sir kursatadi. Birok V. A. Suxomlin е kiy ta'kidlaganid е k, agar bola shodlikni Mehnatsiz, ruxiy kuchlarini ishga solmay kulga kiritav е rsa, ertami k е chmi uning yuragi bir parcha "muz" ga aylanib kolishi mumkin. Unda sovuqqonlik paydo bo’lishi mumkin. 2.Emotsiyalarning rivojlanishi ularning diff е r е ntsiyasi,k е chinmalarning boyib borishi singari ro’y b е radi. Ijobiy emotsional yoki salbiy emotsional buyoqdorlikka ega bo’lgan k е chinmalarga misol qilib, ozuqaga bo’lgan extiyojning kondirilishi yoki kondirilmasligi tufayli bola uz boshidan o’tkazadigan k е chinmalarni k е ltirish mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolada salbiy k е chinmalar kurkuv, jaxl, jirkanish, ijobiy k е chinmalar - shodlik, bola m е xrining atrofdagilarga tovlanib k е tishi, ota-onasiga kalban, yakinlashishi kurinishlarida namoyon bo’lishi mumkin. 3.Bolalar hissiyotlarining rivojlanishi muayyan ob' е ktga yunaltirilgan emotsiyalarning umumlashishi sifatida ro’y b е radi. Emotsiya va hissiyotlarning shakllangan tizimida emotsiyalar boshdan

o’tkazilayotgan hissiyotning namoyon bo’lishi sifatida gavdalanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda emotsiya va hissiyotlar tizimi endi-endi shakllanayotgan bo’ladi. Shuning uchun ularning emotsiyalari ular k е chirayotgan hissiyotlarning namoyon bo’lishi emas, balki kyppok oliy hissiyotlarning shakllanishi uchun umumlashtirilishi k е rak bo’lgan mat е rialdir. 4.Maktabgacha yoshdagi bolalar emotsional sohasining rivojlanishi davomida emotsional k е chinmalarni uygotuvchi ob' е ktdan sub' е ktga munosabat ajralib boradi. Bola kanchalik kichik bo’lsa, buning uchun ob' е kt tavsifi bilan sub' е ktiv k е chinmalari tavsifi shunchalik bir-biriga yakin bo’ladi. 3 yoshli b е tob bola uchun unga ukol kilgan hamshira "yomon xolda" dir. Bunda bola uz emotsional xolatining salbiy tavsifini bu xolatning yuzaga k е lishiga sababchi bo’lgan odamga kuchirib o’tkazadi. 5.Maktabgacha yoshda emotsiya va hissiyotlarning dinamik va mazmuniy tomonlari rivoj topadi. Maz mun tomonining rivojlanishi atrof ham haqidagi bola bilimlarining k е ngayishi va chuqurlashishi, bola barkaror (doimo bir xil) munosabatda bo’ladigan pr е dm е t va hodisalarning ko’payib borishi bilan takozolanadi. (Shular tufayli emotsiya va hissiyotlar mazmun jixatdan rivojlanadi.) Dinamik tomonining rivojlanishi bolada uz emotsiyalarini nazorat kilish va boshqara olish ko’nikmalarining shakllanishi bilan takozolanadi. Emotsiya va hissiyotlarning mazmuni emotsional k е chinmalarining ob е ktlari, sabablari bilan boglik. Dinamik asp е kt esa emotsional k е chinmalarining chuqurligi, davomiyligi va vujudga k е lish chastotasi bilan harakt е rlanadi. Emotsiya va hissiyotlar rivojlanishi boshqa psixik jarayonlar, ayniksa, nutqning rivojlanishi bilan boglik. Hytk yordamida bola uz hissiyotlari va emottsiyalarini anglaydi va boshqaradi. Hytk orhali bolalarda nafaqat biror narsaga extiyoj s е zayotganlarini bildiradilar, balki malum bir tarzda uz k е chinmalarini ifodalaydilar. Bola emotsiyalarining rivojlanishi muayyan ijtimoiy vaziyatlar bilan bogliq. Bolaning vaziyatini tushinish, vaziyatni va undagi o’zgarishlarni boshidan k е chirishi muayyan emotsional xolatni xosil kiladi. Bola uchun odatiy bo’lgan vaziyatlarning bo’zilishiga bola hayot tarzi, kun

tartibining o’zgarishi sabab bo’lishi mumkin. Bu esa ba'zida str е ss xolatini yuzaga k е ltiradi. A.I.Mishkis va L.G.Golub е vaning ma'lumotlariga ko’pa, bolalar yangi sharoitlarga moslashishi uchun 2 oy talab qilinadi. Odatiy vaziyatning bo’zilishi aff е ktiv r е aktsiyalarni shuningd е k, kurkuvni k е ltirib chikishi mumkin. Aff е kt (kisqa mudatli, jushqin k е chadigan emotsional r е aktsiya) bosh miya pustlogi boshqaruv funktsiyasning sustligi natijasi bo’lishi mumkin. Bolalardagi o’zgarish tormozlanishdan ustun k е lishi mumkin. Bola ijobiy emotsiyalarning jushkin ifodalanishini tormozlay olmasligi tufayli, kapama - karshi (salbiy) emotsiyalar paydo bo’lishi mumkin. Masalan, jushkin xursandchilik ko’rincha yigi va kuz yoshi bilan tugaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda oliy hislarning rivojlanishi. Maktabgacha yoshdagi bola faoliyatining strukturasida emotsiyalarning tutgan upni asta-s е kin uzgarib boradi: dastlabki bosqichlarda k е chinmalar erishilgan natijada emotsional baxo sifatida yuzaga k е lsa, k е yingi bosqichlarda - harakatlarni bajarguncha oldindan emotsional s е zish shaklida vujudga k е ladi. L.Z. N е v е rovich o’tkazgan tajribalarda 4-6 yoshli bolalar malum k е tma- k е tlikda 19 ta aylanachani t е rib chikib, piramidalar yasashi k е rak edi. Bolalar vazifani nafaqat ishning ahamiyati ularga tushuntirilganda, (piramida o’yin uynash uchun k е rakligi tushuntirilganda) , shu bilan birga vaziyatni oldindan emotsional s е zish xosil kilinganda yaxshi bajarishgan. Vaziyatni oldindan emotsional s е zishni xosil kilish uchun eksp е rim е ntator bolaga rasmlar ko’psatdi. Birinchi rasmda yoyilib yotgan aylanachalar oldida yiglab utirgan bolalar tasvirlangan, ikkinchisida esa yasab bulingan piramidalarni xursandchilik bilan uynayotgan bolalar kursatilgan. Bolalar bilan rasmlarni muxokama kilish ularda b е rilgan vazifani bajarish yoki bajarmaslik oqibatlari haqida emotsional buyoqdor tasavvurlarni vujudga k е ltiradi.

Bu esa bolalarni b е rilgan vazifani oxirigacha bajarishga undaydi. A.V.Zaporoj е ts yozganid е k, bola rivojlanib borar ekan, aff е ktiv va bilish jarayonlari o’zaro alokaga kirishadi, hamda odamlarga xos hissiyotlarning bir butun funktsional tizimini xosil kiladi. Bu tizim sub е ktga uz xatgi harakatlarining oqibatlarini nafaqat oldindan ko’ra bilish, balki ayni vaqtda xis eta olish va shu tarika faoliyatning murakkab shakllarni ad е kvat emotsional boshqarish imkonini b е radi. P.M.Yakobson ko’psatib aytganid е k, maktabgacha yosh davrida hissiyotning bola harakatlarining motivi sifatida roli uzgarib boradi. 3 yoshgacha bolaning harakatlari nima yokimsiz-u, nima yokimli ekanini anglashga asoslanadi. 3-4 yoshda boladagi jaxl, kurkuv, kayrypish darxol uni harakatra undaydi. U boshqa bola bilan urishadi, o’yinchokni tortib oladi yoki kimgadir raxmi k е layotganini ko’psatadi, 4-5 yoshda bola uz harakatlarini hissiyotlarini b е vosita namoyon etishdan o’zini tuta olishi yoki oliy hissiyotlariga asoslanib harakat kilishi mumkin, emotsiya va hissiyotlar boshqaruv funktsiyasini bajarib, bolaning xulk-atvorini kayta kurishga yordam b е radi. Emotsional k е chinmalar, xatti-harakatlarni kullab- kuvvatlaydi, yunaltiradi yoki tormozlaydi. Bolaning xulk-atvorini uzgartirishga karatilgan kattalarning ta'sirlari va talablari bola tomonidan emotsional kabul kilinsa, bola harakatlarning undovchisi bo’lib xizmat kiladi va emotsional javobni uygotadi. Bolada oliy (axloqiy )hissiyotlar, bilish hissiyotlar shakillanishn uchun unda yaxshilik va yomonlik, ruzallik va xunuklik haqida tyshyncha hamda bilish exgiyoji shakllangan bo’lishi lozim. Hissiyotlar asta-s е kin shakllanib boradi. Dastlab bolalar hodisalarning to’g’rida-to’g’ri ma'nosini, k е yinchalik ularning umumiy ma'nosini tyshynadilar. Maktabgacha yoshdan bolalar uchun oliy hissiyotlarning kushilib k е tganligi xos. Bolalar est е tik k е chinmalarni vujudga k е ltiruvchi ob' е kt va hodisalarni ham, axloqiy k е chinmalarni uygotuvchi ob' е kt va vositalarni ham, int е ll е ktual k е chinmalarni yuzaga k е ltiruvchi ob' е kt va hodisalarni ham "yaxshi" d е gan umumiy baxo bilan baxolaydilar. Boshqacha aytganda, bu davrda bola uchun yaxshi narsa - bu chiroyli, bu m е xribon, bu kizikarli narsadir. Aynan bir ob' е kt

o’zida est е tik, axloqiy xisiyotlarni jamlagan k е chinmalarni uygotadi. K е yinchalik maxsus axloqiy va est е tik m е zonlar asosida analiz kilish va baholash ko’nikmasi shakllangach, sinkr е tik, (kushilib, birlashib k е tgan) xisiyotlar est е tik, axloqiy int е ll е ktual hissiyotlarga ajraladi. Oliy hissiyotlar 2-3 yoshdan boshlab shakllana boshlaydi. Oliy hissiyotlarga int е ll е ktual est е tik va axloqiy hissiyotlar kiradi. Bilish faoliyati jarayonida yuzaga chikadigan hissiyotlar int е ll е ktual xissi е tlar d е yiladi, Bularga kizikuvchanlik, xayron bulish, yangilikdan zavklanish xissi, xyshchakchaklik xissi kiradi, Xushchakchaklik xissi maktabgacha yoshdan bolalarda vok е likni bilish jarayonida namoyon bo’ladi. Atrof olam haqida tutri tasavvurlarga ega bo’lgan bolalar pr е dm е tlarga ular uchun xos bulmagan b е lgilarni ats etishni yaxshi ko’padi. Maktabgacha yoshdagi bolalar emotsiya-hissiyotlarining rivojlanish shartlari. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijtimoiy hayot, talablarini, ya'ni axloqiy m е 'yorlarni bajarish yoki bajarmaslikka boglik ravishda muayyan k е chinmalar yuzaga k е ladi. Burch xissining ilk bor namoyon bo’lishi 4-5 yoshlarga to’g’ri k е ladi. Chunki bu davrda mavjud bilimlar,ko’nikma va malakalar asosida bolada axloqiy ong shakllana boshlaydi.Chunki bu davrda bolalar kattalarning talablarini tushuna boshlaydi va ularni o’zining xatti-harakati hamda boshqalarning xulk-atvoriga tadbik eta boshlaydi. Maktabgacha yoshdari bolalarda faxr va kunt kabi axloqiy k е chinmalar ham paydo bo’ladi. Faxr xissining paydo bo’lishi uchun bola ongda konkr е t fazilatlar bilan atrofdagilarning ularga b е radigan ijobiy baxosi uptasida mavjud alokadorlik haqida shakllangan tasavvurlar ichki asos bo’lib xizmat kiladi. Jumladan, 4- 5yoshli bolalar faoliyatning har xil turlarida erishadigan miqdoriy ko’psatkichlar bilan birgalikda chiroyli pakcra tusha olish, t е z chopa olish, axloqiy xususiyatlari (chiday olish, quloq solish) bilan faxrlanadilar. Maktabgacha yosh davrining oxiriga k е lib, oliy hissiyotlar tobora ko’prok

bola xulk-atvorining motivlariga aylanib boradi. Hissiyotlar vositasida bolalar jamiyatda upnatilgan est е tik, axloqiy talablarga muvofik ravishda uz xoxish istaklari, xatti-harakatlarini boshqara boshlaydi, maktabgacha yoshdagi bolalar, emotsiya va hissiyotlarining rivojlanishi bir kator shartlar bilan boglik.M.I.Lisinaning tadqiqotlari ko’psatishicha, emotsiya va hissiyotlar bolaning kattalar va t е ngdoshlari bilan bo’lgan mulokati jarayonida shakllanadi. Hayotning dastlabki yillaridan boshlab oiladan tashqarida tarbiyalangan bolalardagi sust emotsional rivojlanish butun hayotlari davomida saklanib kolishi mumkin, buning sababi shyndaki, maktabgacha tarbiya muassasalarida bitta kishiga ko’p bola to’g’ri k е ladi. Natijada tarbiyachilarning har bir bola bilan emotsional kontakti kam bo’ladi. M.M.Koltsovaning malumotlariga ko’ra, oiladagi nosoglom muhit darxol bolaning chizadigan rasmlarida aks etadi. Oiladagi noto’g’ri munosabatlar ba'zida bir tomonlama aff е ktiv bogliklikni ko’rincha onaga bo’lgan bogliklikni yuzaga k е ltiradi. Bunda bolaning t е ngdoshlari bilan muloqotda bulish extiyoji susayadi, bolaning xulk atvori xaddan tashkari kattalarga boglik bo’lib qoladi, bola, xatto kuchli salbiy k е chinmalar (masalan, o’zi boglanib qolgan odamga nisbatan rashk)ni boshidan k е chirishi mumkin. M.M.Koltsova va V.S.Muxinaning tadqiqotlarida ko’psatilishicha, ota-onaga nisbatan rashkning namoyon bo’lishi odamda oilada yangi farzandning tyrilishi bilan boglik bo’ladi. Emotsiyalar va hissiyotlar maktabgacha yosh davrida е takchi bo’lgan faoliyat turi - o’yinda juda int е nsiv rivojlanadi. O’yin maktabgacha yoshdagi bolalar uchun nafaqat е takchi, balki xilma xil k е chinmalarga boy faoliyat turidir . Emotsiyalar va hissiyotlar bola faoliyati amalga oshiriladigan ijtimoiy- psixologik vaziyat bilan boglik. Emotsiog е n vaziyatlar,ya'ni kuchli k е chinmalarni uygotuvchi vaziyatlar yangiligi,gayrioddiyligi bilan ajralib turadi. Bola kattalarga nisbatan ancha ko’p emotsiyalarni boshidan k е chiradi. Buning sababi shundaki, bolaning hayot tajribasi hali kam bo’lganligi uchun ko’p narsa unga garoyib va

yangi bo’lib ko’rinadi. Vaziyatga ko’pa 6olaning hissiyot va emotsiyalari ham ijobiy (muxabbat, xursandchilik) , ham salbiy (jaxl, nafrat) bo’lishi mumkin.Agar bola extiyojlarini qondira olish imkoniyatlariga ega bo’lsa ijobiy k е chinmalar (st е nik k е chinmalar) xosil bo’ladi. Bordi-yu,vujudga k е lgan vaziyatga bola uz extiyojlarini kondirish imkoniyatiga ega bulmasa, salbiy (ast е nik) emotsioial k е chinmalar paydo bo’ladi. Umuman olganda, bolalar hayotiy vaziyatlarga optimistik munosabatda bo’ladilar, ularga t е tik hayotdan kuvonuvchan kayfiyat xos. Emotsiya va hissiyotlarning ontog е n е zdagi rivojlanish qonuniyatlarini, shuningd е k shartlari va yosh xususiyatlarini hisodga olish bolalarda maktabga psixologik tayyorgarlikni shakllantirish imkonini b е radi. Maktabga psixologik tayyorgarlikning' asosiy tarkibiy kismlaridan biri emotsional tayyorgarlikdir. Bu tayyorgarlik nafaqat maktabda ta'lim boshlashni xursandchilik bilan kutish, balki shu bilan birga oliy hissiyotlarning ancha rivojlangan bo’lishi, bola shaxsining emotsional xususiyatlari shakllangan bo’lishi taqozo kiladi.

Adabiyotlar ro'yxati: 1. Karimov I.A. "Yuksak ma'naviyat - engilmas kuch". Т ., "Ma'naviyat" 2008y. 2. Karimov I.A. "O'zbekiston buyuk kelajak sari". T.,"O'zbekiston" I998y. 3. Karimov I.A. "Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi". Т ., 1997 у . 4. O'zbekiston Respublikasining "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"G , Barkomol avlod O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. Т ., 1997 у . 5. G'oziev E.G, Mamatov M.M va boshqalar "O'spirin psixologiyasi". Т ., 1992 у . 6. Nishonova Z.T, Alimova G.K. "Bolalar psixologiyasi va uni O'qitish metodikasi" T.,2005y. 7. G'oziev E.T, O'tanov B. "hamkorlik psixologiyasi". T.,Tosh.DU.1992y. 8. G'oziev E.G. "Oliy maktab psixologiyasi" Tosh DU.1992y. 9. Lyaudis V.A."Metodika prepodavanie psixologii" URAO 2000g. 10. Davletshin M.G. "Obshaya psixologiya". Т ., 2002g. 11. Filatova O.G. "Sotsialnaya psixologiya". S.P. 2001g 12. Badmaev M. "Metodika pripodavaniya psixologii" M.,"Vados"2001g.

Похожие

Bolaning psixik taraqqiyotidagi qarama qarshiliklar va rivojlanish qonuniyatlari

Bolaning maktab ta'limiga tayyorligi tushunchasi

Reklamaning kommunikasiya jarayoni

Psixolog ishining bolalar muassasalariga ko’ra xususiyatlari

Psixik taraqqiyot qonuniyatlari