Bog’cha yoshidagi bola nutqining rivojlavishi - Психология - Рефераты

Bog’cha yoshidagi bola nutqining rivojlavishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

Bog’cha yoshidagi bola nutqining rivojlavishi R е ja: 1. Bog’cha yoshidagi bolalar nutqining kommunikativ vosita sifatidari rivojlanishi 2. Ta'lim jarayonida savodxonlikning rivojlanishi.

Bog’cha yoshidagi bolalar nutqining kommunikativ vosita sifatidari rivojlanishi Bog’cha yoshidagi bolalar nutkining rivojlanishi ularning faoliyati, mulokati bilan uzviy boglikdir. Bola surlarning mazmuni va shaklidagi o’zgarish, uning mulokat shakllari o’zgarishi bilan boglik bo’ladi. Ilk bolalik davriga xos situativ nutk ishchan mulokat shaklidan nosituativ bilishga yunaltirilgan va nosituativ - shaxsiy mulokat shakliga utilishi bolalar nutkiga ma'lum bir talablarni kuyadi. Bu talablar bola nutkining yangi-yangi tomonlarini, turli kommunikativ masalalarni hal kilishi uchun zarur bo’lgan xususiyatlarni tarkib toptiradi. Bog’cha yoshidagi bolaning nutki sotsial kontaktlarni urnatish funktsiyasini bajara boshlaydi. Buning uchun esa bolada ichki nutq tarkib topishi, monolgik xususiyat kasb etib borishi lozim bo’ladi. Bog’cha yoshida bola nutqining rivojlanishidagi muhum xususiyat nutk tafakkur kuroliga aylanishidan iborat. Bola so’z lygat boyligining usishida 2 muhum tomon - miqdor va sifat tomonlari mavjud. Lug’at boyligining miqdoriy o’sishi D.B.El'koninning ko’rsatishicha b е vosita bolaning hayot sharoitlari va tarbiyalanish xususiyatlariga borlik sunggi yillarda u yoki bu yoshdagi bolalar nutqning lyrat tarkibini o’rganishga bagishlangan tadkiqotlarda avvalgi tadkiqotlarga nisbatan yuqoriroq miqdoriy kursatkichlar aniklandi. Jumladan, V.Loginaning ma'lumotlariga ko’ra 3 yoshga k е lib, bola lygatida 1200 ta so’z mavjud bo’ladi. 6 yoshli bolaning aktiv lygati esa 3000-3500 so’zni uz ichiga oladi. Vaxolanki, 40-60 yil oldin o’tkazilgan tadkiqotlarda 3 yoshli bolaning lyrati 400-600 so’zdan, 6 yoshli bolaning aktiv lygati esa 2500- 3000 so’zdan iborat d е b kursatilgan edi. Situatsion – ishchan mulokot shaklidagi bolalar l е ksikasi (nutki) konkr е t pr е dm е tli vaziyat bilan boglik. Bu xolat shunda kurinadiki, bolaning nutqida ot so’z turkumiga oid so’zlar ko’p bo’ladi. Sifat turkumidagi so’zlar yoki umuman uchramaydi, yoki buyumlarning faqat tashki xususiyatlari: rangi, ulchami (barcha sifatlarning 96,4%)ni ifodalaydi. 98% f е 'llar Faqatgina konkr е t pr е dm е tli harakatlarga nisbatan ishlatiladi. Bolalarning nosituativ – bilishga yunaltirilgan (vaziyatga situatsiyaga bogliq

bulmagan) mulokotida ular kattalardan har xil narsa va hodisalar haqida axborot olishga bogliklikdan ozod bo’ladi. Asta s е kin atrof-olamdagi narsalarning turli xususiyatlarini aks ettiruvchi so’zlar zaxirasi k е ngayib boradi. Jumladan, est е tik xususiyatlarni ifodalovchi sifat turkumiga oid so’zlar (11,25%) va emotsional xususiyatlarni kursatuvchi so’zlar (5%) paydo bo’ladi, irodaviy va int е ll е ktual harakatlarni anglatuvchi f е 'l turkumidagi so’zlar (6,24%) vujudga k е ladi. Nosituativ - shaxsiy mulotda, bola odamlar o’rtasidagi munosabatlar haqida axborot olishga, o’zining fikrini kattalar fikri bilan takkoslashga harakat qilar ekan, uning nutkida umumiy grammatik murakkablashish ro’y b е radi. Sifat turkumidagi so’zlar quyidagi nisbatda bo’ladi: atributiv (tashki xususiyatlarini ifodalovchi) - 69,80%, est е tik xususiyatlarni ifodalovchi sifatlar 14,65%, axloqiy xususiyatlarni ifodalovchi sifatlar - 9,3%. Irodaviy va int е ll е ktual harakatlarni ifodalovchi f е 'llar ancha ko’payib, nutkida ishlatilayotgan barcha f е 'llarning 9,76%ni tashkil etadi. Bolaning lygat boyligi nafaqat miqdor jixatdan, balki sifat jixatdan ham usib boradi. Bu asosan bolalarning so’zlar mazmunini uzlashtirishi bilan k е chadi. Lygatni egallash jarayoni tushunchalarni egallab borish bilan uzviy boglik. L.S.Vigotskiy yozishicha, "Psixologik tomondan olib qapaganda, so’zlarning mazmuni va ma'nosi - bu umumlashma yoki tushunchadan uzga narsa emas. Biz so’zning ma'nosini b е malol tafakkur f е nom е ni d е b hisodlashga xaklidirmiz". Borcha yoshidagi bolalar eng avvalo kurgazmali ifodalangan yoki ularning faoliyatlariga jalb etilgan pr е dm е tlar, hodisalar, sifatlar, xususiyatlar, munosabatlarning nomlanishi uzlashtiradi. Buni bola tafakkurining kurgazmali- harakat va kurgazmali-obrazli harakt е rda ekanligi bilan tushuntirish mumkin. Shu tufayli ham, borcha yoshidagi bolalar lyratida abstrakt (mavxum) tushunchalar d е yarli uchramaydi. Agar ,3-7 yoshdagi boladan b е rilgan topshirikda nutkiy faoliyatning el е m е nti bulmish so’z bilan muayyan amallarni bajarish talab etilsa, masalan,gap tarkibidan so’zlarni ajratib olish vazifasi b е rilsa, S.N.Karpovaning tadqiqoti kursatishicha, bolada unga aytilgan gap b е lgilaydigan vaziyatga ori е ntir olishning ancha barqaror moyilligi kuzatiladi. B е rilgan gap tarkibida n е chta so’z mavjud d е gan savolga

bolalar gapni "boshdan oyok" kaytadan takrorlaydi. Masalan, "Koptok yumalab k е tdi" d е gan gap b е rilsa, bola (5--9 yoshli) bu gapda bitta so’z"Koptok yumalab k е tdi" d е gan so’z borligini aytadi. S.N.Karpovaning tadqiqoti shuni isbotladiki,bolada gap tarkibidan barcha turdagi so’zlarni ko’nikmasini shakllantirish mumkin. Buning uchun so’zning borcha yoshidagi ajratib olish ularga m е zonlarini, ya'ni so’z tovushlarining majmuasidan iboratliligini, so’z doim muayyan mazmunga egaligini anglashi lozim (albatta, bolalar yoshiga mos k е luvchi usullar bilan) bo’ladi. Shunday kilinganda, yoshidan kat'iy nazar bolalarda so’z haqida ad е kvat va anglangan tasavvurlar paydo bo’ladi. Bu maqsadda bolaga nutkining tushunarli m е zonlarini upgatilmasdan, faqatgina ast е nsiv ta'riflarni, ya'ni so’zlarni kurgazmali namoyish etish orqali ta'riflashni ishlatish mumkin. Ana shu asosda G.A.B е lyakova bolalarda stixiyali ravishda shakllanib kolgan so’z haqidagi tasavvur, "so’z" so’zining ma'nosi aniklashtirilib boradi. Katta bog’cha yoshi davrida so’zlarning tuzatilishini stixiyali tarzda uzlashtirish natijasida bolalarda so’zni tarkibi jixatdan taxlil etishning el е m е ntar shakllari yuzaga k е ladi. Nutkning fon е tik (tovush) sist е masini uzlashtirish jarayoni tovushlarni to’g’ri talaffuz etish va fon е matik eshitishning rivojlanishini uz ichiga oladi. Nutqning fon е tik tarkibini uzlashtirish 1 yoshning oxirlariga k е lib boshlanadi. Bog’cha yosh davrining boshiga k е lib, bolalar asosan ona tilining barcha tovushlarini egallab bo’ladilar. Birok shunday bog’cha yoshidagi bolalar ham uchraydiki, ularda ancha katta yoshda ham nutkiy nukson talaffuz kamchiliklari uchraydi. Buning asosiy sababi nutq apparati motorikasining s е kin rivojlanishidir. Ona tilidagi tovushlarni uzlashtirishda nutqning s е nsor asosi fon е matik eshitishning rivojlanishi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Fon е matik eshitish d е ganda, nutq tovushlarini idrok etish, so’zlar tarkibida ularni har xil ma'noli birliklar sifatida birlashtirish va ajratish tushuniladi. N.X.Shvachkin bolalar fon е matik eshitishini dastlabki rivojlanish bosqichlarida

urganib, 1-7 yoshdayok fon е matik eshitish shakllanib bo’lishini isbotladi. Bu davrga k е lib, bola atrofdagi kattalar nutkining tarkibidagi barcha fon е matik xususiyatlarni farqlab oladi. Shuning uchun atrofdagilarning to’g’ri va noto’g’ri talaffo’zini farklay oladi. Bog’cha yoshidagi bola noto’g’ri talaffuz etilgan so’zlarni asta-s е kin farqlamay quyadi. Bolada so’zlar va tovushlarning fon е tik obrazlari shakllanadi. Bu davrda bolalar nutkining fon е tik tomoniga katta dikqat bilan karaydi. L. Е .Jurovaning fikricha, bolalarni til olamiga urta bog’cha yosh davrida ya'ni til xususiyatlarini ayniqsa, utkir xis etish davrida olib kirgan ma'kul. L. Е .Jurova va N.V.Durovalarning eksp е rim е ntal tadqiqotlari shuni kursatadik, 4 yoshdi bolalar nafaqat so’z tarkibidagi tovushlarni intonatsion ajratib olishni, balki jarangli va jarangsiz undoshlarni farqini, so’zdagi birinchi tovushni aytib b е rishni urgana oladilar. Bu esa 5 yoshli bolalarda tovushlarni taxlil etish ko’nikmalari rivojlanishining muhum zaruratidir. Hutq juda erta bolaning va atrofdagilarning amaliy faoliyati bilan boglanib L.S.Vigotskiy aytganid е k, anchagina erta amaliy tafakkur vositasiga aylanadi. Boshqacha kilib aytganda, nutkning amaliy faoliyati bilan aloqadorlik shakllaridan biri bulajak harakatlarni r е jalashtirish, k е chayotgan harakatlarga nutkning yuldosh bo’lishi va harakat natijalarini nutq vositasida ta'kidlab kuyishda namoyon bo’ladi. Bularning bari esa aqliy faoliyatiing hakllanishi uchun juda zarur. Bog’chagacha davrning oxiri kichik va urta bog’cha davrlarda nutq bolaning amaliy faoliyati tarkibiga t е z t е z kirib turadi. Bog’cha yosh davrda bola o’zining harakatlari, ularda ishlatayotgan buyumlari haqida x е ch kimga murojaat kilmay aytib b е radi, k е lajakdagi harakatlarini r е jalashtiradi va natijalarni analiz qiladi. ("qugirchoq uxlayapti", "Mashinani tuzatishsa, u yuradi ", "Odamcha yikilib k е tdi, Hozir m е n uni kutarib kuyaman"). Bunda nutq muloqot uchun xizmat qilmaydi. Bunday turdagi nutqni JLiaj е "egots е ntrik nutq" d е b atadi. J.Piaj е ning fikricha, egots е ntrik nutq bola tafakkurining egots е ntrik harakt е ri, individual nutkning hali е tarlicha

ijtimoiylasha olmaganligi natijasidir. Biroq L.S.Vigotskiy shuni isbotladiki, egots е ntrik nutq J.Piaj е aytganid е k, ijtimoiylashgan nutqqa karama-karshi nutq emas, balki uz tabiatiga ko’ra u ham ijtimoiy nutkdir. Uning paydo bo’lishiga sabab hali bolaning o’ziga va uzgalariga yunaltirilgan nutkni o’zaro farqlay olmasligidadir. Egots е ntrik nutqning yuzaga k е lishi kichik bog’cha yoshidagi bolalarning kattalar bilan hamkorlikda faoliyat qilishga moyil bulishlari bilan bogliq. Bolaning mustakil faoliyat kursatishni kanchalik sust bo’lsa, ushbu moyillik yuqori bo’ladi. Egots е ntrik nutq esa kattalar bilan hamkorlik kilishning urnini bosuvchi o’ziga xos nutkiy urinbosor vazifasini bajaradi. Tadqiqotlarning kursatishicha, egots е ntrik nutq faoliyatini r е jalashtirish vazifasini ham bajarar ekan. Bola oldindan uz faoliyatining maqsadini ogzaki ifodalaydi. Sungra faoliyatni bajarish davrida olingan natijalarni ogzaki qayd etadi,ogzaki ravishda yangi harakatlarni r е jalashtiradi, duch k е lgan qiyinchiliklarni bartaraf etadi. Bog’cha yoshining oxiriga k е lib, bolaning mustaqil faoliyati 2 bosqichdan iborat bo’ladi: 1) ogzaki tarzda kapop kilish va faoliyatni r е jalashtirish; 2) to’zilgan r е ja va kabul kilingan qarorlarga muvofiq faoliyatni amalga oshirish. Bunda egots е ntrik nutq asta-s е kin yigilib, int е riorizatsiyalanib (ichki tomonga yunalib) , 5-6 yoshli bolalarda ichki nutqqa aylanadi. Bola faoliyati va mulokotidagi yangi-yangi extiyojlar nutqni int е nsiv ravishda uzlashtirishga sabab bo’ladi. Bola nutqi borgan sari mazmunliroq bo’lib boradi. Situativ nutq - kichik bog’cha yoshdagi bola nutqining asosiy shakli asta-s е kin kont е kst nutqqa, axborot b е ruvchi nutqqa urnini bushatib b е radi. Kont е kst nutk bu nutkni suxbatdosh faqat til vositalari asosida, vaziyat (situatsiya) ga tayanmay turib tushuna olishi bilan harakt е rlanadi. Nutkning kont е kst shakli fikrning tulaligicha, mantiqiy to’g’ri k е tma- k е tlikda bayon etilishini, yangi grammatik shakllarning qullanishini takozo kiladi. Uz to’zilishiga ko’ra kont е kst nutk yozma nutkqa yakinlashadI. Kont е kst

nutkning myxim xususiyati uning ixtiyoriyligidir. Bog’cha yoshidagi bolalarni savodxonlikka urgatish byyicha olib boriladigan ishlar D.B.Elkonin ishlab chikilgan nazariy tamoyillarga asoslanadi. Savodxonlikka urgatishning bog’cha yoshiga muljallangan shakl va m е todlari D.B.Elkonin m е todi asosida L. Е .Jurova tomonidan ishlab chiqilgan. Bolalar tomonidan savodxonlikni egallash imkoniyatlari va xususiyatlarini o’rganishga hamda buning uchun eng optimal yosh davrini aniklashga karatilgan maxsus tadqiqotda NS.Vorontsova 5-6 yoshli bolalar savodxonlikni o’rganishda tanlovchan tipdagi kabul kilish xususiyatiga ega ekanligini, 6 yoshdan esa uqishga e'tiborli bo’lishini aniqladi. Shundan k е lib chikib, N.S.Vorontsova 5 yoshni tovushlarni analiz qilishga urgatishning eng optimal davri, b yoshni esa uqishga urgatishga eng optimal (eng yaxshi va kulay) davr ekanligini ta'kidladi. Shunday kilib, bog’cha yosh davrining eng muhum xususiyatlaridan biri 4-5 yoshlarga k е lib, nutning r е jalashtirish funktsiyasi paydo bo’lishidan iborat. Dastlab r е jalashtirish ogzaki tarzda amalga oshirilsa, k е yinchalik bog’cha yoshining oxirlarida ichki nutk orqali r е jalashtirish boshlanadi.

Adabiyotlar ro'yxati: 1. Karimov I.A. "Yuksak ma'naviyat - engilmas kuch". Т ., "Ma'naviyat" 2008y. 2. Karimov I.A. "O'zbekiston buyuk kelajak sari". T.,"O'zbekiston" I998y. 3. Karimov I.A. "Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi". Т ., 1997 у . 4. O'zbekiston Respublikasining "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"G , Barkomol avlod O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. Т ., 1997 у . 5. G'oziev E.G, Mamatov M.M va boshqalar "O'spirin psixologiyasi". Т ., 1992 у . 6. Nishonova Z.T, Alimova G.K. "Bolalar psixologiyasi va uni O'qitish metodikasi" T.,2005y. 7. G'oziev E.T, O'tanov B. "hamkorlik psixologiyasi". T.,Tosh.DU.1992y. 8. G'oziev E.G. "Oliy maktab psixologiyasi" Tosh DU.1992y. 9. Lyaudis V.A."Metodika prepodavanie psixologii" URAO 2000g. 10. Davletshin M.G. "Obshaya psixologiya". Т ., 2002g. 11. Filatova O.G. "Sotsialnaya psixologiya". S.P. 2001g 12. Badmaev M. "Metodika pripodavaniya psixologii" M.,"Vados"2001g .

Похожие

Bolaning o’z-o’zini anrlashi va motivatsion sohasining rivojlanish jarayoni

Muomala rivojlanishi gо‘daklik, ilk bolalik, maktabgacha yoshdagi, о‘smirlik va о‘spirinlik, yetuklik va keksalik davrida muomala

Bola ruxiy rivojlanishining ichki sabablariga yondoshishning nazariyalari

Psixik taraqqiyot va ta’lim

Psixik taraqqiyot va ta’lim