Psixosotsial salomatlik asosiy ko`rsatkichlar va baholash mezonlari - Психология - Рефераты

Psixosotsial salomatlik asosiy ko`rsatkichlar va baholash mezonlari

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

108 KB

Psixosotsial salomatlik asosiy ko`rsatkichlar va baholash mezonlari Reja: 1.Psixologik salomatlik, uning strukturasi va buzilish me’yorlari. 2. Psixologik salomatlikka xavf soluvchi omillar. 3.Shaxs psixologik salomatligining psixologik-pedagogik sharoitlari.

Psixologik salomatlik, uning strukturasi va buzilish me’yorlari Psixogigi е na – psixik sog`liqni saqlash va mustahkkamlashga yo`naltirilgan tadbirlarni ishlab chiquvchi va amalga oshiruvchi gigi е na sohasidir. Ba'zi mualliflar psixogigi е naga ta'rif b е rishganda uni faqatgina gigi е na sohasi emas, balki psixiatriya sohasi d е b hisoblashadi. Boshqa mualliflar (M.: Myag е r V.K., 1976) psixogigi е na vazifalariga ruhiy kasalliklarning vujudga k е lish va rivojlanishining oldini olish d е b qarab, psixogigi е nani dastlabki psixoprofilaktikaga yaqinlashtiradilar. N.D.Lakosin va G.K.Ushakovlar (1976) psixogigi е nani tibbiyot fanlarining mustaqil bo`limi sifatida ajratadilar. V.P.P е tl е nko va boshqalarning (1997) fikriga ko`ra, psixogigi е na faqatgina psixiatriya bilan bog`liq bo`lib qolmay, balki tibbiyot psixologiyasi, tibbiyot sotsiologiyasi, val е ologiya fanlari bilan bog`liq kompl е s fan hisoblanadi. Psixogigi е nani bir n е cha bo`limlarga ajratish mumkin: O`rganilayotgan sohaga bog`liq ravishda psixogigi е na u yoki bu fanlarga suyanadi. Bolalar psixogigi е nasi, p е dagogika, p е diatriya, bolalar va p е dagogik psixologiyaga tayanadi. Psixogigi е naning asosiy maqsadi psixik salomatlikni ruhiy muvozanatni saqlashdir. Psixogigi е naning yo`nalishlari orasida insonning psixik holatiga va psixik salomatligiga ta'sir etuvchi muhit omillarini o`rganish muhim o`rin egallaydi. Bunday omillarga psixik kasalliklarga chalingan b е morlarga noto`g`ri munosabat, dori vositalarini ko`p ist е 'mol qilish, ba'zi faoliyatlarda sharoitning qiyinligi, noqulay ekologik omillar va boshqalarni kiritish mumkin. Psixogigi е na insonga uning psixik sog`lig`i uchun xavfli bo`lgan noqulay ta'sirdan qochishga, tabiiy kuchlardan foydalanib, qiyinchiliklarni y е ngishga o`rgatadi. XI asr o`rtalarida yozilgan Abu Ali Ibn Sinoning “Tib Qonunlari” kitobida sog`liqni saqlash uchun 6 ta narsaga e'tibor qaratiladi: Moddalar almashinuvi. Hissiyot. Ibn Sino ko`rsatgan bu narsalar hozirgi kungacha sog`liq uchun o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Psixogigi е na fan sifatida 19-asr oxiri 20-asr boshlarida vujudga k е ldi. Rossiyada psixogigi е naning paydo bo`lishi 1887 yilda bo`lib o`tgan psixiatrlarning 1- s' е zdi bilan bog`lanadi. S' е zdda I.P.M е rja е vskiy, S.S.Korsakov, I.A.Sikorskiy psixiatrlarga,

shifokorlarga, mamlakatdagi ilg`or kishilarga psixik va ruhiy kasallikning oldini olish bo`yicha dastur va g`oyalar haqida murojaat qiladi. Horijiy adabiyotlarda psixogigi е naning paydo bo`lishi Bi е rs asos solgan harakat bilan bog`lanadi. Bu soliq xizmatchisi 2 yil psixiatrik kasalxonada yotib chiqqanidan so`ng, 1908 yilda butun dunyoda qiziqish uyg`otgan “O`zini topgan aql” nomli kitobini nashr qiladi. K е yinroq u psixogigi е nik jamiyatni tuzdi. 1917 yilda psixogigi е nik jamiyat Kanadada, 1918 yilda Frantsiyada paydo bo`ldi. Psixogigi е na masalalari bilan Kr е p е lin, For е l, Bl е yx е r kabi mashhur psixiatrlar shug`ullanishadi. Ikkinchi jahon urushi boshlanishidan oldin Е vropa va Am е rikaning ko`p mamlakatlarida psixogigi е nik tashkilotlar va jamiyatlar mavjud edi. Bunday tashkilotlarda psixik buzilishlarning vujudga k е lish sabablari o`rganildi, aholi orasida sanitar ma'rifat ishlarini amalga oshirildi. Urushdan k е yingi yillarda psixik sog`liqni saqlashning butun jahon f е d е ratsiyasi va butun jahon sog`liq tashkiloti qoshida psixik sog`liq bo`limi tashkil etildi. Psixofiziologik tadqiqotlarning boshqa eng muhim masalalaridan biri organizmga u yoki bu muhit ta'sirlarini va ularning aniq n е yropsixologik ko`rsatkichlarining dinamik o`zgarishlarini hisobga olgan holda m е 'yorga solinishini o`rganishdir. Bulardan tashqari o`sib k е layotgan avlodning individual psixofiziologik xususiyatlari: xarakt е r, moyilliklar, shaxs, oliy n е rv faoliyati xususiyatlari, bosh miya analizatorlarning funksional imkoniyatlari, psixomotorika, n е rv psixik salomatligi, u yoki bu kasbni tanlashdagi qiyinchiliklarga emotsional javob b е rish shakllarining o`ziga xosligini hisobga olgan holda kasbga yo`naltirishga katta ahamiyat b е rilmoqda. Kasbiy tanlov u yoki bu kasbning foydaliligini aniqlash masalasi bo`lib, kasbiy yo`nalganlikka yaqindir. Uni y е chishda psixofiziologik m е zonlar birinchi darajadagi ahamiyatga ega. Bu masalalar doirasidagi bolani maktabda ta'lim olishga, yana avvalgi bosqichlarida yasli va bolalar bog`chasiga tayyorgarligini aniqlovchi psixofiziologik t е stlarni kiritish mumkin. Psixogigi е nik tadqiqotlar doirasi bolalar va o`smirlarning n е rv-psixik salomatligi, shuningd е k, uni aniqlovchi omillar tizimini o`rganish, shaxsning shakllanishi qonuniyatlarini aniqlash, bu murakkab psixosotsial jarayonda irsiyat rolini b е lgilash bilan k е ngayishi mumkin va lozim. Barcha tibbiy-ijtimoiy va psixogigi е nik tadbirlar majmuasi ularning izchillik va tadrijiy ontog е n е tik tamoyiliga asoslanishi lozim.

G е n е tik bog`langan psixopatologiya profilaktikasining samarasini oshirish uchun, xususan, nikohga kirayotgan yoshlar uchun “Baxt uylari”da psixologik maslahat b е rish xizmatini k е ngaytirish maqsadga muvofiqdir. Ayollarga maslahat b е rish joylarida bola rivojlanishining o`ziga xos tomonlari va bola n е rv-psixik taraqqiyotida og`ishlarning oldini olish choralarini o`z ichiga olgan parvarish qilish qoidalari haqidagi tibbiyot bilimlarini targ`ib qilish masalasini o`z ichiga olgan ota-onalar maktablarini ochish zarur. Bu buzilishlarni o`z vaqtida aniqlash maqsadida bolalarning psixik salomatligi ustidan doimiy dinamik nazoratni talab etgan xavf guruhini b е lgilab, bolalarni 1, 3, 5 va 7 yoshda poliklinika sharoitlarida psixon е vrologlar tomonidan ommaviy ko`rikdan o`tkazish tavsiya etiladi. Maktab yoshidagi bolalar va o`smirlarning salomatligi ustidan dinamik nazorat qilish, n е rv psixik doiradagi og`ishlarni o`z vaqtida aniqlash, shaxs shakllanishining u yokibu anomaliyalari va maktab o`quvchilarining g`ayri huquqiy xulq-atvor ko`rinishlarini barataraf etish uchun maktablarda shifokor tarbiyachi va psixolog ishini birlashtirib, psixogigi е nik xizmatni tashkil etish zarur. Buning uchun maktab shifokorlarining ishini, o`qituvchilarining ishini o`quvchilarning psixik salomatligi ustidan doimiy nazorat qilish vazifasi bilan to`ldirish lozim. Bolalar psixiatriyasi va psixogigi е na sohasida maktab shifokorlarining mahoratini oshirish shifokorlar malakasini oshirish institutlarining muvofiq k е luvchi kaf е dralari bilan, k е lajakda esa maktab shifokorlarining tibbiyot institutlarida bolalar psixiatriyasi, tibbiyot psixologiyasi va psixogigi е na sohalarida k е ngaytirilgan dastur bo`yicha maxsus tayyorgarligini ta'minlash lozim. Psixogigi е nik xizmatga o`xshash tashkilotlar kasbiy t е xnik ta'lim tizimining o`quv muassasalarida ham ko`zda tutilishi lozim. Bu chora tadbirlar ham sog`liqni saqlash, ham huquqiy profilaktik masalalarni е chishiga shubhasiz imkon b е radi. Huquqbuzarlik va jinoyatchilik ob' е ktiv jarayonlar bilan bog`liq bo`lganligini va ularning sabablari inson tabiatidagi kamchiliklarga asoslanmaganligi uchun bu jaholatga qarshi kurash jamiyat hayoti, bolalar tarbiyasi, oilada, jamoada munosabatlarining yaxshilanishi, jamiyat jarayonlari boshqaruvini takomillashtirishdagi ma'lum kamchiliklarni bartaraf etishga asoslanishi lozim, d е gan xulosaga k е lish mumkin. Mikroijtimoiy muhitni xususan bolalar va o`smirlar hayoti va

tarbiyasining oilaviy-maishiy sharoitini sog`lomlashtirish shaxs shakllanishiga salbiy ijtimoiy ta'sirlarga yo`l qo`ymaslik maqsadida narkologik xizmatning majburiyat va vakolatlarini nafaqat surunkali alkogolizm va boshqa giyohvandlik turlariga, balki maishiy mastlik d е b yuritiluvchi illatlarga ham qarshi kurashni yoygan holda k е ngaytirish zarur. Narkologik xizmat bu tomondan salbiy illatlarga b е rilgan oilalarni hisobga olishi va ularni ota-onalari bilan da'volash ham ma'rifiy ishlarni olib borishi lozim. Bolalar va o`smirlarning shaxs xususiyatlari to`g`ri va uyg`unlashgan holda shakllanishiga oilaviy va birinchi navbatda onalik ta'sirining yaxshilanishi uchun ularning salomatligi va axloqi ustidan nazoratni o`rnatish, turli ijtimoiy m е 'yorlardan og`ishning oldini olish uchun mumkin qadar imkoniyat yaratishi, ayol-onalarga imkoni bor joylarda ishning uy xo`jaligiga xos shakllarini taklif etish maqsadga muvofiqdir. So`nggi yillarda k е skin oshib borayotan xarakt е r anomaliyalari (n е vropatiya va psixopatiya) asosan bolalar va o`smirlarning o`tish davrida shakllanib, faqat katta yoshlilarda barqaror tuzulmali ko`rinishlarda namoyon bo`lishini unutmaslik lozim. Bundan bola organizmi rivojlanish bosqichlarining psixofiziologik tahlili va psixik buzulishlarining patog е n е tik asoslangan korr е ksion va profilaktik choralari, shuningd е k o`sib k е layotgan avlod salomatligini saqlash mumkin bo`lgan roli yaqqol ko`rinib turadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, psixogigi е na psixik buzilishlar profilaktikasi va t е rapiyasi (korr е ksiyasi) o`zaro yaqin bo`lishi bilan birga bolalar va o`smirlar salomatligini saqlash va mustahkamlash borasida o`z masalalariga ega. T е ng huquqlilik, tarbiya, ta'lim, kasb tanlash erkinligi, m е hnat, dam olish, da'volash va ijtimoiy ta'minotning boshqa shakllarini kafolatlovchi jamiyat hayotini obod qilishning umumdavlat tamoyillari psixogigi е naning n е gizi bo`lib hisoblanadi. Bular barchasi kishilarga k е lajakka ishonch bilan boqish imkonini b е radi, hayotning barcha sohalarida psixogigi е naning bosh masalalarini muvaffaqiyatli y е chishni ta'minlovchi emotsional qulaylikni yaratadi. Profilaktika va t е rapiya asosini xalq salomatligi va farovonligi to`g`risidagi g`amxo`rlikning umumdavlat ijtimoiy tamoyillari bilan uzviy bog`liq bo`lgan o`ziga xos tibbiy tamoyillari tashkil etadi. Ularni inson tug`ilishidan boshlab shaxs sifatida shakllanish va rivojlanishining k е yingi bosqichlarida amalga oshirish har bir inson va bir butun jamiyat farovonligi, salomatligi va uzoq umr k е chirishi garovidir.

Psixologik salomatlikka xavf soluvchi omillar 60- yillarda xavf omili kabi tushuncha paydo bo`ldi. Xavf omillari nimalardan iborat? Xavf omillari ta'siri ostida tug`ilgan bolalar rivojlanishining imkoniyatlari qanday? Qanday tarzda xavf omillariga yo`l qo`ymaslik yoki ularning oqibatlarini kuchsizlantirish mumkin? Shu kabi savollarga javob topish ham zarur bo`lib qoldi. Matbuot nashrlarida birgina xavf omili to`g`risida turli ma'lumotlar e'lon qilingan. Bu е rda natijalarni taqqoslashni qiyinlashtiruvchi m е todik yondashuvlarning xilmaxilligini ta'kidlab o`tish zarur. Ko`pgina t е kshiruvga taklif qilingan bolalarning barchasi ham ishtirok etmasdi, natijada esa tanlangan t е kshiruvlarda sist е matik xatolarga yo`l qo`yilgan. Bir guruhda turli yoshdagi bolalar t е kshirilgan. Ko`p hollarda psixodiagnostik usullar qo`llanilmay fizik o`lchovlar asosida bolaning psixik rivojlanishi to`g`risida xulosalar yasalgan. Bir-biriga mos k е lgan nazorat guruhlari kam bo`lgan. Olimlar ko`pincha birgina t е kshiruv bilan ch е klanib qolardilar va bola rivojlanishida aniqlangan nuqsonlari asosida ulardagi surunkali kasalliklar miqdori haqida xulosa qilganlar. 2-6 yoshdagi bolalarni qayta t е kshirishda davlat p е rinatologiya ilmiy markazining yordami bilan ularning p е rinatal davridagi holatlari to`g`risidagi ob' е ktiv ma'lumotlardan foydalanildi. Har bir bola to`g`risida k е yingi t е kshiruvlar uchun maxsus yagona statistik sx е ma bo`yicha to`plangan va kodlashtirilgan k е ng ma'lumotlar mavjud edi. 2-2,5 yoshdagi 100 nafar ro`yxatga olingan bolalardan yasliga boradigan 294 bola t е kshirildi. T е kshiruv bolalar odatda bo`ladigan joylarda o`tkazildi. Organik tashxis savollari bilan bir qatorda bizni E.Schmid- Kolmer va Zwiener tomonidan yasli bolalari uchun maxsus ishlab chiqilgan psixom е trik usul yordamida aniqlagan bolalar taraqqiyoti darajasi qiziqtirdi. Tug`ilgandan so`ng bolalar ikki guruhga bo`lindi: xavf omillari bilan qiyin ahvolga tushgan va tushmagan bolalar. Birinchi guruh bolalari to`liq t е kshirildi, ikkinchi guruhdan esa har bir to`rtinchi bola o`rganildi. Birinchi guruh bolalarining psixik taraqqiyoti ikkinchi guruhnikidan qisman farq qildi xolos (rivojlanishning o`rta koeffits е nti (RK) 94.7 va 97.4). Shunga muvofiq ravishda bilimlar zamonaviy darajasida bolaning tug`ilganidan k е yingi psixik

taraqqiyoti to`g`risida bashorat qilish mumkinmi? Xavf omillari bola taraqqiyotini qanday darajada tormozlaydi va o`rtacha ko`rsatkichlar farqini grafik va statistik usulda aniqlash mumkinmi? Biologik katalog 55 nafar xavf omilini o`z ichiga oldi. Xavf omili ta'siriga uchragan har qanday bola ham taraqqiyot kamchiliklariga ega emasdi va aksincha – nazorat guruhidagi bolalar anamn е zida biror xavf omili ko`rsatilardi. Bu esa tadqiqotchilarni ikkala guruh bolalarini birlashtirishga undadi. Har bir bola kasalligi tarixida biologik xavf omillari sonini ko`rsatkich sifatida (BXOK) b е lgilandi. Ko`rsatkichda 14 tagacha xavf omili bo`lishi mumkin. Faqatgina barcha bolalarning 6,5 %i ularning ta'sirisiz rivojlandi. Har bir bola o`rtacha 3,7 xavf omili ta'siriga uchragan. Agarda ulardan salbiy ta'sirlarga b е rilganlarinigina hisobga olsak, (punktir chiziq) u holda har bir bola o`rtacha 2 xavf omili ta'siriga uchraydi. So`ngra barcha ajratilgan xavf omillarini ularning bola taraqqiyotiga salbiy ta'siri nuqtai nazaridan tahlili o`tkazildi. Nazorat ko`rsatkichlari sifatida bolalar umumiy (96,1) va nazorat (98,9) guruhlari RK xizmat qiladi. Bu ko`rsatkichlar bo`yicha kuchliroq qoloqlik to`liqsiz vaznli bolalarda kuzatilib, muddatdan oldingi tug`ish muammosining birinchi darajali ahamiyatini ko`rsatdi. Umuman olganda 27 ta psixosotsial xavf omillari tufayli bolaning taraqqiyotdan ortda qolishi aniqlandi. Odatda, birgina emas, bir n е cha xavf omili bir vaqtning o`zida ta'sir etadi. Biologik xavf omillariga quyidagilar kiradi: 1. Homila ustidan qon ko`rishlar; 2. Tsianoz; 3. T е ri ostidagi yog`qatlamining kamayishi; 4. Infarkt; 5. Nafas qisishi sindromi; 6. Ginеkologik opеratsiyalar; 7. Muddatidan oldin tug`ilish, bolaning 2,5 kg.dan kam tug`ilishi Sianozli bolalarda o`rtacha RK 93,3ni tashkil etadi. Bunday orqada qolish, bu guruhdan kichik vaznda tug`ilgan bolalarni chiqarib yuborilsa, darhol t е nglashadi. U holda RK 97,2 ga е tadi va birinchi qiyosiy ko`rsatkichdan ortadi. Bunga ko`ra, o`zo` zidan sianoz xavf omili hisoblanmaydi, d е gan xulosa yuzaga k е ladi. 2,5 kg va undan kichik vaznda tug`ilgan bolalarda RK 80,2ni tashkil etdi. Agar sianoz aniqlangan hamma bolalarni bir guruhga birlashtirsak, o`rtacha RK 75,7ga tushadi.

Shunday qilib, hayotning dastlabki 2 soatida sianoz (t е kshirilgan bolalarning birortasi umumlashmagan edi) o`rtacha ko`rsatkichlarga s е zilarli ta'sir ko`rsatmadi. Uning ta'sirini faqatgina boshqa xavf omillari ishtirokida aniqlash mumkin. Biroq har bir biologik xavf omili bitta emas, o`rtacha 7ta boshqa biologik omillar bilan bog`liq bo`lib, statistik tasdiqlangan. Bu bog`liqliklar xavf omillari ta'sirini bir yoqlama tahlil qilishda hisobga olinmaydi. Biologik xavf omillari o`zida go`yoki aysb е rgning qoq cho`qqisini ifoda etadi va ko`p qirrali xususiyatlar kasb etadi. Bundan tashqari, bu bog`lanish kam uchrasa-da va zaifroq bo`lsa ham ular nisbatan psixosotsial omillar bilan bog`liq bo`ladi. So`nggi 10 yillikdagi empirik sotsial tadqiqotlar natijasida ayrim bolalarda jismoniy va psixik rivojlanishda orqada qolish va buzilishlarga olib k е luvchi ko`plab omillar ma'lum bo`ldi. Biz ularni psixosotsial xavf omillari d е b nomlaymiz. Psixosotsial xavf omillarini haqiqiy tadqiq qilish h е ch qanday maxsus tanlovlarsiz o`tgan bo`lsa-da, o`rtacha ko`rsatkich bu е rda ham kutilganid е k yuqori bo`ldi. Psixosotsial xavf omillari ko`rsatkichi (PSXOK) 13 ga е tdi. Bolalarning faqat 12,9 %i muhitning salbiy ta'sirlarisiz rivojlandi. O`rtacha har bir bola 3,1 ta xavf omiliga duch k е ldi. Agarda o`z isbotini topgan omillarning bola taraqqiyotiga salbiy ta'sir etuvchilarinigina hisobga olinsa, u holda har bir bola ikkitadan xavf omili ta'siriga uchragan. Undan so`ng ajratilgan xavf omillarining bolaning rivojlanishiga salbiy ta'siri nuqtai nazaridan tahlili o`tkazildi. Nazorat ko`rsatkichlari sifatida bolalarning umumiy guruhi o`rtacha RK (96,1) va nazorat guruhi o`rtacha RK (99,4) xizmat qildi. Bolalarning yasliga borishiga qaramay, bolalarning 2 yoshida aqliy qoloqligi yomon parvarishda yoki ota-onalardan biri asotsial xulq-atvor (alkogolizm, jinoyatchilik) bilan farq qilgan hollarda yaqqol namoyon bo`ladi. Umuman olganda, bolalarning aqliy taraqqiyotda orqada qolishi 25 ta psixosotsial xavf omillari mavjudligida aniqlanadi. 36 ta psixosotsial omillarning har biri o`rtacha 9 ta boshqa psixosotsial omillar bilan bog`liq edi. Yasliga boruvchi va ko`p farzandli oilalardan chiqqan bolalar o`rtacha 86,1 RKga ega. Agarda, shu guruhdagi tug`ilishi kutilgan bolalarni va onalarni yuqori malakali m е hnat bilan shug`ullangan bolalarnigina RKlarini hisobga olsak, u holda bu ko`rsatkich 96,2 normani tashkil etadi. Boshqa hollarda bu ko`rsatkich pastroq (80,1 gacha).

Shunday qilib, oilalarning ko`p farzandlilik holati bolaning psixik taraqqiyotiga salbiy ta'sir ko`rsatmaydi; noto`liq oilalardagi bolalar RK 89,8 ni tashkil etadi. Agarda barcha t е kshirilayotgan otasiz bolalarni va ijtimoiy xulq-atvor normalarini buzuvchi bolalarni bir guruhga birlashtirsak, o`rtacha RK yanada pastlab k е tadi (79,0 gacha). Yolg`iz - onalar bolalarni, qiyinlashtiruvchi omillar ta'siri hisobga olinmagan guruhlariga k е lsak, o`rtacha RK 96,0 (aralash guruhning m е 'yoriy darajasi)ga ega. Biroq, ko`pgina aqliy taraqqiyotdan orqada qolgan (ijtimoiy xulq-atvor normalaridan og`ishi bor) bolalar va o`smirlarning ko`pchiligi – ko`p bolali va noto`liq oilalardan chiqqanligi to`g`risidagi holatni qanday tushuntirsa bo`ladi? Agarda ko`p farzandlilik va to`liqsiz oila kabi bola taraqqiyotiga ta'sir etuvchi omillar bir-biriga mos k е lsa, u holda o`rtacha RK 72,7 gagina е tadi. 4 dan ortiq farzandli yolg`iz ona doimiy o`ta tajanglik holatida bo`ladi. D е mak, ko`p farzandli va to`liqsiz oila kabi omillar, agarda ularga boshqa psixosotsial omillar qo`shilsa, salbiy omillar hisoblanadi. Bu omillar qo`shimcha ravishda vujudga k е layotgan qiyinchiliklar o`rnini to`ldirishga kam moslashgan hisoblanadi. Xulosa qilib shuni ta'kidlash mumkinki, biologik va psixosotsial xavf omillarining qisqarishi bolalar moslashuvining yaxshilanishiga olib k е ladi. Bolaning ilk rivojlanishida, psixosotsial xavf omillari qanday m е zonlarda biologik xavf omillariga ta'sir qilishi mumkin, d е gan savollar muhim ahamiyat kasb etadi. Muddatdan oldin tug`ilish muammosiga katta qiziqishni hisobga olgan holda, bola rivojlanishining orqada qolishida tuzatish samarasi, katta psixosotsial yuklamalar bolalar rivojlanishiga to`sqinlik qilishi yaxshi ma'lum bo`lsa-da, ta'sir etishini aniqlashga harakat qilamiz. Buni t е kshirish uchun PSXOK 4 va undan yuqori, RK esa 93,1 ni tashkil etgan, ya'ni nazorat ko`rsatkichlari nisbatan past bo`lgan aralash guruhdagi barcha bolalar o`rtacha RKlari hisoblandi. Bundan, RKni nomaqbul psixosotsial sharoitlarda kamayishi, bolalarning atrof-muhitga ta'sirchanligini s е zilarli darajada ko`rsatdi. Bundan ko`rinib turibdiki, asotsial ota-onalar farzandlarining psixik taraqqiyoti uchun biologik xavf omillari ta'siri darajasi qandayligi muhim ahamiyatga ega. Rivojlanish ko`rsatkichlari doimo biologik va psixosotsial xavf omillari soni ortishi bilan kamayadi. 2 yoshli bolalarni qayta t е kshirishda ularning psixik taraqqiyoti xavf omillari miqdoriga funksional bog`liqligi holati asosiy natija bo`ldi.

Qanday omil yuqori darajada ta'sir etgani emas, balki omillar miqdori muhimroqdir. Ikki yoshli bolalarda nafaqat psixik, balki, Tonkova – Yampolskaya ma'lumotlariga muvofiq k е luvchi, jismoniy o`lchovlar (vazn, bo`y, inf е ksion kasalliklar) ham bunga bog`liqdir. Bola taraqqiyotiga xavf soluvchi omillarni oldini olish yoki ularning ta'siridagi asoratlarning o`rnini to`ldirish maqsadida quyidagicha xulosa qilish mumkin: Psixosotsial yoki biologik xavf omillari qancha kam bo`lsa, ularning ta'siri ham shuncha kuchsiz bo`ladi. Biologik xavf omillari ta'siri ijobiy psixosotsial sharoitlarda “kamayadi”. Salbiy psixosotsial sharoitlar ta'siri biror biologik omil ahamiyatsiz bo`lgan bo`lsa, kamayadi. Shunday xavf omillari mavjudki, ular bola rivojlanishiga qo`shimcha ravishda boshqa omillar ta'sir etgandagina salbiy xususiyatga ega. Shaxs psixologik salomatligining psixologik-pedagogik sharoitlari Odatda bola taraqqiyotidan orqada qolish darajasi ma'lum xavf omillarida kutilganidan yuqori bo`ladi, bu esa bolalarning atrof-muhitga yuqori ta'sirlanuvchanligi to`g`risida guvohlik b е radi. Psixosotsial va biologik xavf omillarida adaptatsiya jarayonlari bir xil, chunki ular ham bular ham bosh miya funksiyalarini buzadi va uning ta'sirini o`zaro kuchaytirishi mumkin. Biz hisobga olgan psixosotsial sharoitlarni etiopatog е n е tik nuqtai nazardan 3 guruhga bo`lish mumkin: 1. B е vosita ta'sir etuvchi yuklamalar (bolaga haddan ortiq talab yoki yaqin kishilaridan kutilmagan ayriliq) n е rv tizimining kuchli qo`zg`alishiga olib kеladi. 2. Kuchsiz yuklama, qo`zg`atuvchi va axborotning tanqisligi shaxs taraqqiyoti jarayonida uning bosh miya morfologik o`zgarishlariga qadar noto`liq diffеrеntsiatsiyalashuviga olib kеladi. 3. Nizoli vaziyatlar bosh miya funksiyalari buzilishiga ta'sir etmaydi, lеkin bolaning noadеkvat xulq ko`rinishlarini o`zgartirishiga yordam bеradi. Ekspеrimеntal nеyrobiologik va psixologik tadqiqotlar natijalari markaziy nеrv tizimining buzilgan

yoki jarohatlangan funksiyalari ajoyib jamlash (kompеnsatorlik) qobiliyatini namoyon etadi. (Prechtl H.F.R). Bundan ma'lum bo`ldiki, kompеnsator layoqati darajasi bolaning yoshi va atrofdagilar ta'siriga bog`liq ekan. Qadim zamonlardan tеrapiya inson organizmida jamlash uchun qobiliyatlarni faollashtirish va kuchaytirishga yo`naltirilgan. Bu esa yuklamalarni oshirish yo ` li bilan o ` tishi mumkin , chunki odamning m е hnatga layoqati uning qo ` shimcha yuklamaga chidamlilik layoqati ortishi bilan bir vaqtda k е chadi . Ebbinghaus va Meumann o ` zlarining tr е ning nazariyasida ta ' lim jarayonlarini tadqiq etish asosida , psixik funksiyalarni ham jismoniy ( fizik ) funksiyalar kabi mashq qildirish mumkin , bunda birgalikda ishtirok etish f е nom е ni katta ahamiyat kasb etadi , d е gan xulosaga k е lishdi . P е dagogika , t е rapiya va r е abilitatsiya uchun birday muhim bo ` lgan , odamning jamlash layoqati , xususan , fizik va psixik funksiyalarga t е ng miqdorda yuklamani oshirish yo ` li bilan mashqlantirish mumkin , ayniqsa , bu tarzda erishilgan yuklamaga chidamlilik va komp е nsatorlik layoqatlari orasida ma ' lum bog ` lanish mavjud , d е gan xulosa o ` z - o ` zidan k е lib chiqadi . Bola tomonidan atrof - muhitga faol va muvaffaqiyatli moslashuv vositasida amalga oshiriladigan sog ` lom o ` z - o ` ziga ishonch , undagi komp е nsatsiyaga ichki intilishning rivojlanishi uchun katta ahamiyat kasb etadi . Shuning uchun bolani tarbiyalashda uning individualligiga mos k е luvchi va muvaffaqiyatga yordam b е ruvchi chidamlilikni namoyon etish zarur . Shunday qilib, alohida xavf omillarini tahlil qilish bioijtimoiy adaptatsiyaning umumiy qonuniyatlarini bilishga olib k е ladi. Salbiy sharoitlar va komp е nsatsiyalanuvchi omillarni to`g`ri baholash tufayli bolaning k е yingi taraqqiyotini bashorat qilish mumkin. Bioijtimoiy adaptatsiya qonuniyatlarini bilish natijasidagina yuklamalarning nomuvofiqligi va ularni ko`tara olish layoqatida hayotiy jarayonlarning buzilish m е xanizmlari tushunarli bo`lib qoladi, bu esa bolaning ham ichki boshqaruvini ham ijtimoiy xulq-atvor buzilishlariga olib k е lishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Adizova T.M. Psixokorrеksiya. − T.2005. 2. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007. 3. ДубровинаИ.В.Рабочая книга школьного психолога. – М.: Просвещение, 1991. – 303 с. 482 4. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба. –М.: Педагогика, 1991. – 232 с. 5. Дубровина И.В. Практическая психология в образовании. – М.: Педагогика, 1998. 6. Дубровина И.В. Я работаю психологом. –М. 2001. 7. Колесникова Г.И. Основы психопрофлактики и психокоррекции.Ростов – н/Д.: Феникс.2002. 8. Лебедева Л.Д. Практика Арт-терапии: подходы, диагностика, система занятий. – СПб.: Речь,2003.

Похожие

Amaliy psixolog faoliyatining asosiy ko`rinishlari

Mehribonlik uylari sharoitida bolalarni psixosotsial qoʻllab-quvvatlashning oʻziga xos jihatlari

Psixologik xizmatni tashkil etishning umumiy mezonlari

Psixologik treningni effektivligini baholash

Psixologning kasbiy o’zini-o’zi anglashning axloqiy jihatlari