Psixodiagnostik tekshiruvda qo`llanadigan asosiy metodlar haqida umumiy ma’lumot - Психология - Рефераты

Psixodiagnostik tekshiruvda qo`llanadigan asosiy metodlar haqida umumiy ma’lumot

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

173 KB

Psixodiagnostik tekshiruvda qo`llanadigan asosiy metodlar haqida umumiy ma’lumot Reja : 1.Metod va metodika haqida tushuncha. 2.Standartlashtirilgan va ekspert (klinik) metodlarning asosiy farqlari. 3. Kuzatish, Eksperimen metodi. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING METODLARI

Metod va metodika haqida tushuncha Metod – (Yunoncha. Metodos- tabiat hodisalarini tekshirish usuli).Psixodiagnostik metod – psixologiya fanining tadqiqot usulidir. Psixodiagnostik metod psixologiya fanining eksperimental va eksperimental bo’lmagan an`anaviy tadqiqot metodlariga nisbatan o’ziga xoslikka ega. Psixodiagnostik metodlarning asosiy xususiyati shundan iboratki, o’rganilayotgan hodisaning miqdoriy (va sifatiy ) baholash imkoniyatining mavjudligi tufayli o’lchash-sinashga yo’naltirilganligidir.Buni ma`lum qoidalarni bajarish natijasida amalga oshirish mumkin bo’ladi. Psixologiyaning metodlari: kuzatish, eksperiment, suhbat, anketa, test, faoliyat natijalarini tahlil qilish, sotsiometriya. SHaxsning biror bilish jarayonlari, psixik holatlari yoki individual-psixologik xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan aniq test yoki so’rovnoma metodika deyiladi. Jahonda psixodiagnostik metodlarning mingdan ortiq turi mavjud bo`lib, ularni sxematik qarab chiqilmasa, farqlab olish juda ham mushkul. Psixodiagnostik metodlarning umumiy sxematik klassifikatsiyasini quyidagicha ko`rsatib o`tish mumkin: Kuzatish asosidagi psixodiagnostik metodlar. Savolnomali psixodiagnostik metodlar. Ob'ektiv psixodiagnostik metodlar, bunga inson xulq-atvor reaktsiyalari analizi va faoliyat mahsuldorligini o`rganish ham kiradi. Psixodiagnostikaning eksperimental metodlari. Kuzatish asosidagi psixodiagnostik metodlar, albatta, kuzatish olib borish hamda olingan natijalardan psixodiagnostik xulosalar chiqarishning muvaffaqiyatli garovidir. Bunday kuzatishda standart sxemalar va sharoitlar kiritiladi, bunda nimani kuzatish, qanday kuzatish, kuzatish natijalarini qanday qilib belgilab borish, qanday baholash hamda sharhlash asosida xulosa chiqarish aniq belgilab olinadi. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan psixodiagnostik talablar – standartlashtirilgan kuzatish deb Yuritiladi. Bunga misol sifatida, qandaydir topshiriqning echimi EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING METODLARI

bo`yicha kichik guruhning ish faoliyatini ko`rib chiqamiz (R.Beyls metodi bo`yicha). Sharoitni engillashtirish Muammo echimini taklif qilish Savollarga javob berish Ma'lumotlar berish Tushuntirib berish Yordam berishni taklif qilish Yordam so`rash Tushuntirib berishni so`rash Ma'lumotlar berishni so`rash Savollarga javob berishni so`rash Muammo echimini so`rash Muammoni yanada chigallashtirish. Bu sxema xulq-atvorni kuzatishning 12 xil tipini qamrab olgan, unda 6ta ijobiy va 6ta salbiy ko`rinishlar ifodalangan. Kuzatish natijalarini miqdoriy tahlil qilishda statistik metodlarni quyidagicha tartibda qo`llash lozim: olingan natijalarni foizlar bo`yicha hisoblash; o`rtacha arifmetik qiymatni topish; o`rtacha kvadrat og`ishni topish (sigma); son qatoridagi miqdorlar tarqoqligini aniqlash (dispersiya); omillar o`rtasidagi muayyan munosabatlar mavjudligini tahlil qilish (korrelyatsiya); metodikalar ishonchlilik darajasini aniqlash (StYudent mezoni). EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING METODLARI

B.G.Ananevning nuqtai nazaricha, psixologik kuzatish metodlari psixologik ob`ektlar bilan operatsiyalar tizimi bo’lib, fanning bilish ob`ektidir. Psixologiyada empirik metodlarni qo’llash muammosi ko’rib chiqilayotganda ularni psixologik metodlar tizimidagi o’rnini aniqlashdan boshlash kerak. Empirik metodlarni qo’llashning beshta darajasini ajratish mumkin. 1. Metodika darajasi. 2. Metodik qo’llanma darajasi. 3. Metod darajasi. 4. Tekshirishni tashkil qilish darajasi. 5. Metodologik yondashish darajasi. To’g`ri, «metod» atamasini turli darajada ishlatsa bo’ladi, masalan psixofizikada – o’rtacha xatolar metodi, chegara metodi bor: psixodiagnostikada – proektiv metod (ikkinchi daraja); psixosemantikada semantik differentsial metod va repertuar kataklar metodi haqida gapiriladi (birinchi daraja); yosh davrlari psixologiyasida psixogenetik metod to’g`risida bahs Yuritiladi va uning turlichaligi – egizaklar metodida (to’rtinchi daraja) ko’rsatilgan. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING METODLARIB.G.Ananev bo’yicha metodlarning 4 guruhiTshkiliy metodl a r: qiyoslash, long i t yu d, kompleks Empirikmetodlar: kuzatish, eksperiment Natijalarni qaytai shlash metodi: matamatik statistik metodlar Natijalarni sharhlash metodi: donalash, genetik

Psixologik tadqiqotda qo’llaniladigan usullarning darajali bo’lishini G. D. Pirov taklif etgan. U metodlarni quyidagi guruhlarga bo’lgan: 1) xususiy metod (kuzatuv, eksperiment, modellashtirish); 2) metodik qo’llanma; 3) metodik yondashuv. S. L. Rubinshteyn “Umumiy psixologiya asoslari”da eng asosiy psixologik metodlar sifatida kuzatuv va eksperimentni ajratib ko’rsatdi. Kuzatuv “tashqi” va “ichki”ga bo’lingan, eksperiment – laboratoriya ishi, tabiiy va psixologik- pedagogik, qo’shimcha metod uning asosiy modifikatsiyasida fiziologik eksperiment. Bundan tashqari, faoliyat mahsulini o’rganishda suhbat va anketa usullarini ajratib o’tdi. Tabiiyki, vaqt bu tasnifning qirralarini ta`kidladi. SHunday qilib, psixologiyaning falsafa bilan bog`liqligi uni nazariy metodlaridan mahrum qildi, xuddi shunday yaqinlik pedagogika va fiziologiya bilan bu fanlarning psixologik ro’yxatga qo’shilishi bilan amalga oshirildi. Psixologik tekshiruvlarning keng ko’lamdagi ikkinchi tasnifini – bolgar psixologi G.D. Pirov tuzgan. U mustaqil metodlar sifatida taklif qilgan kuzatuv, eksperiment, modellashtirish, psixologik xarakteristikani, yordamchi metodlar maxsus metodik yondashuvlarni ta`kidlab o’tdi. SHu metodlarning har biri bir qancha turlarga bo’linadi. SHunday qilib, masalan, kuzatish (aloqador) anketalar, so’rovnomalar, faoliyat mahsullarini o’rganish va boshqalarga bo’linadi. B. G. Ananev G.D.Pirov klassifikatsiyasini tanqid ostiga olib, boshqasini taklif etdi. Hamma metodlarni u: 1) tashkiliy; 2) empirik; 3) ma`lumotlarni qayta ishlash usuli; 4) sharhlash metodlariga bo’ldi. Tashkiliy metodlarga B.G.Ananev qiyosiy, longitYud va kompleks metodlarni kiritdi. Ikkinchi guruhga observatsion metodlar, eksperiment psixodiagnostik metod, faoliyat mahsullari, modellashtirish va biografik metodlar kiritildi. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING METODLARI

Uchinchi guruhga ma`lumotlarni matematik-statistik tahlil qilish metodi va sifat tahlili kiritildi. Nihoyat, to’rtinchi guruhni genetik va donalash metodi tashkil qildi. Ananev har bir metodni aniqroq tasvirlab berdi. Lekin uning chuqur tahlil qilishiga qaramay, ko’pgina echilmagan muammolar uchraydi: Nimaga modellashtirish empirik metod bo’lib qoldi? Nima uchun qayta ishlash metodi tashkiliydan ajratilgan? Genetik qayta ishlash tekshirishni tashkil qilishning muhim usuli deb tushunilmaydimi? Shuni eslatib o’tish ahamiyatliki, bu erda psixologik tekshirishning nazariy metodlari ko’rsatilmagan, shu bilan birga metodlar sinfi ajratilgan, o’rni bo’yicha «oraliq» empirik va nazariy metodlar o’rtasida, empirik kuzatishlar ma`lumotlarni sharhlash va qayta ishlash metodlaridir. M.S. Rogovin va T.B. Zapevskiylarning fikricha, metod bu – idrok jarayonida ob`ekt va sub`ekt orasidagi ba`zi bir nisbatlarning ifodalanishidir. Ular asosiy psixologik metodlarning sonlarini 6 taga birlashtirishadi. 1) germenevtik – fanning bo’linmagan yakka holatiga to’g`ri keladi; 2) biografik metod – psixika to’g`risidagi fanning yakka ob`ektiv idrokini ko’rsatish; 3) kuzatish – idrok ob`ekti va sub`ekti farqlanadi; 4) o’z-o’zini kuzatish - sub`ektni oldingi farqlanish asosida ob`ektga aylanishi; 5) klinik – birinchi o’ringa mexanizmning tashqi kuzatuvchidan ichki kuzatuv mexanizmiga o’tish vazifasi chiqadi; 6) eksperiment sub`ekti ob`ekt idrokining faol qarshiligi sifatida, sub`ektning roli idrok jarayonida hisobga olinadi. Keltirilgan tasnif gneseologik asos, kelishmovchiliklarga ega bo’lsa ham, tushunarsiz, biografik metodning ajralishi nimaga bog`liqligi bizni qiziqtiradi? Biroq mualliflar o’ylab yoki o’ylamay psixologik metodlarning empirik tasnifidagina, Germenevning metodlari hisobiga modellashtirishni qo’shishga majbur bo’ldilar. Bu metodni qo’llashda “idrokning sub`ekt va ob`ekti qarama- qarshi” qilib qo’yilmaganmi? Model – bu bir sub`ektning boshqa bir sub`ektga EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING METODLARI

oqilona qarshiligi, sub`ektning ob`ektga va o’ziga nisbatan muomalasi mumkin emas-ku, degan savol tug`iladi. Psixologik tekshirishning tasnifiy metodlarini tushuntirishda boshqacha yondashuvlar bor, lekin psixologik tekshirish empirik metod va psixologik metodlar orasida umuman, amalda “teng” belgisi qo’yiladi, ularning o’ziga xos jihatlarini aniqlash qiyinlashadi. Psixologiyada boshqa fanlar analogiyasi bilan uchta metodlar tasnifini ko’rsatish maqsadga muvofiqdir: 1. Empirik, tekshirish sub`ekti va ob`ektining tashqi real munosabatlari amalga oshiriladi; 2. Nazariy, sub`ekt ob`ektning hayotiy modeli bilan o’zaro munosabatda bo’ladi; 3. S h arhlash va tasvirlash, bunda sub`ekt «tashqaridan» ob`ektning simvolik – belgisi bilan munosabatda bo’ladi. Birinchi guruh metodlarini ishlatishning natijasi ma`lumotlar hisoblanadi, ob`ekt sharoitini asboblar yordamida o’rganadi. Nazariy metodlardan foydalanish natijasi tabiiy til belgisi yoki ochiq sxematik shakldagi predmet haqidagi bilim hisoblanadi. Nihoyat, qayta ishlash – tushuntirish metodi – bu nazariy va eksperimental metodlarni qo’llashda, ularni o’zaro munosabati natijalarining “uchrashish joyi”dir. Psixologik tekshirishning nazariy metodlarini sanab o’tamiz: 1) Deduktiv – umumiydan xususiyga o’tish. Natijasi – nazariya, qonun va boshqalar. 2) Induktiv – omillarni umumlashtirish, xususiydan umumiyga o’tish. 3) Modellashtirish – analogiya metodini aniqlashtirish, «transduktsiya», xususiydan xususiyga o’tish. Natija – ob`ekt, jarayon, sharoit modeli. Psixologiyaning nazariy metodlarida psixologiyaning aqliy etuklik metodlarini saralash kerak. Aqliy etuklik ilmiy faktlar empirik qonuniyatlarga tayanmay, balki ta`limot muallifining faqat shaxsiy bilimida o’z o’rnini topadi. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING METODLARI

Modellashtirishning ikkita asosiy turlari bor: Bular: struktura – funktsionalli va funktsional – strukturali. Birinchi holatda tadqiqotchi alohida tizimning tashqi xulq - atvoriga qarab tizimni aniqlab o’tmoqchi va shuning uchun analog tanlaydi yoki konstruktsiya qiladi – boshqa tizimni o’xshash xulq-atvorga bo’lgan. Bunday xulq-atvor strukturalarning o’xshashligi haqida mulohaza Yuritishga olib keladi. Modellashtirishning bunday ko’rinishi psixologik tadqiqotning asosiy metodlaridan hisoblanadi hamda tabiiy ilmiy psixologik tadqiqotda yagona hisoblanadi. Ikkinchi holatda modellar va obrazlar strukturalari o’xshashligida tadqiqotchi funktsiyalar va tashqi ko’rinishlarda va boshqalarda qandaydir umumiylikni tahlil qiladi. Bu metod ko’p fanlarda tarqalgan, ayniqsa solishtirma anatomiya, paleontologiya va boshqalarda ko’p uchratish mumkin. Tabiiyki, bizga boshqa odamning psixik reallik tizimini tushunish qiyin. Ammo har bir narsa xususiy reallikka ega, shuning uchun M.S.Rogovin va G.V.Zalevskiylarni germenivtik metodlar qatoriga modellashtirish metodini kiritishga turtki bo’lgan funktsional-strukturani modellashtirish va germenevtik metodlarning o’xshashligi bor. SHarhlash metodlari butun bir psixologik tadqiqotda muhim rol o’ynaydi. Bu metodlarning tadqiqotchi tomonidan egallanishi ilmiy dasturning muvaffaqiyatini belgilab beradi. Psixologiyada sharhl ash metodining ahamiyati V.A . Ganzen monografiyasida aniqroq ta`riflangan. Psixologik empirik metodlarning yana bir tasnifini ko’rib chiqamiz. Biz tadqiqotchining bilish faoliyati bilan bog`liq bo’lgan metodlarni ikki asosga bo’lgan edik. Faollik-sustlik , mablag`larning borligi – muqobillik. Psixologik tadqiqotda ob`ekt faol bo’lishi mumkin, odam yoki hayvon haqida gap bo’lishidan qat`iy nazar, odam sinaluvchi sifatida tadqiqotchi kabi faoliyat sub`ekti bo’ladi. Empirik psixologik metodlarni ng tasnifida shu narsani hisobga olish kerak. Psixologiyada sinaluvchi xulq-atvorining tahlili va tushunilishi kata ahamiyatga ega. Tushunish jarayoni qaysidir ma`noda o’lcha sh jarayoniga qarama- qarshidir. O’lchashda tadqiqot natijalarini ob`ektlashtirishga harakat qilamiz, EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING METODLARI

tushunishda esa aksincha, sinaluvchining xulq - atvorini xususiy ma`naviy o’lchamlarida qayta ishlanadi. Barcha psixologik empirik metodlarni ikki o’lchamli kenglikda joylashtirish qulay, ularning o’qlari psixologik tadqiqotning ikki ta maxsus belgilarini bildiradi. Birinchisi –sinaluvchi va tadqiqotchi o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni ng borligi yoki yo’qligi yoki bu munosabatlarning jadalligidir . U klinik eksperimentda eng katta va o’zini-o’zi kuzatishda eng kamhisoblanadi. Ikkinchisi muolaja larning ob`ektlashuvi va sub`ektlashuvidir. Bunda eng chetki variant sifatida test olish va boshqa odamni ng xulq-atvorini uning xatti - harakatini “ sezish ” , empatiyanazarda tutiladi. Tadqiqotchi ikkinchi holatda hech qanday narsa ishlatmaydi deb aytish mumkin emas: ular bor, lekin “ ichki ” – tadqiqotchining shaxsiy malakasi, individual xususiyat lari, sharhlash usullari va boshqalar. Tadqiqotchi o’lchamda ishlatadigan ashyolar n i boshqacha ham atash mumkin. Birinchisi koordinata o’qini tashkil qilib ,“ ikkita sub`ekt – bir sub`ekt ” yoki “ tashqi ” dialog , yoki – “ ichki ” dialog. Ikkinchisi “ tashqi ” ashyolar – “ ichki ” ashyolar, yoki “ o’lchash sharhlari” o’qini keltirib chiqaradi. Bu o’qlar bilan tashkil qilingan kvadratlarda asosiy psixologik empirik metodlarni joylashtirsa bo’ladi. Psixologik eksperiment bu nuqtai nazardan sinaluvchi bilan bo’lgan o’zaro munosabat, uning xulq-atvori ob`ektiv ro’yxati bilan moslashadigan metoddir. Y u qoridagi fikrlarga asoslanib e ksperimental psixologiya fanining metodlarini quyidagicha tasniflash mumkin: EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING METODLARI

Kuzatish. Ilmiy emperik metod sifatida 19 asrning oxiridan boshlab ijtimoiy, pedagogik, klinik psixologiyada rivojlanish psixologiyasida keng q o’ llanilib kelinyapti. 20-asrning boshidan boshlab esa mehnat psixologiyasida keng EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING METODLARI ASOSIY YORDAMCHIK U ZATISH EK SPER IM EN T SU X BAT IN TERV Y U EK SPERTBA H O SI O ’Z-O ’ZIN IK U ZATISH TEST

q o’ llanilmoqda. Kuzatish uchun eng mu h im ji h at bu tash q i validlikning sa q lanib q olishidir. Bu metodning asosiy afzalligi shundan iboratki, kuzatish tabiiy sharoitda o’ tkaziladi, kuzatish kuzatilayotgan shaxslarning odatdagi xulq-atvorlarini o’ zgartirmaydi. Kuzatishni bitta oda m ustida xam va bir guruh shaxslar ustida xam olib borish mumkin. Bu metod bolalar bog ’ chasi guruhlaridagi yoki maktab sinfidagi bolalarni o’ rganish uchun qulaydir. Kuzatish metodining kamchiligi uning anchagina mehnat talab qilishidir. Tadqiqotchi psixologni xulq-atvorning istalgan qiyofada emas, balki konkret tadqiqot vazifalari bilan bogliq xolda namoyon b o’ lishigina qiziqtiradi. SHuning uchun kuzatiluvchi shaxs xususiyatlari va psixik xolatlarining o’ ziga kerakli tarzda namoyon b o’ lishini kutib turishi kerak. Bundan tashqari, psixik xususiyatlarning yakka h o’ lda namoyon b o’ lishini kuzatish va qayd qilish etarli emas. Tadqiqotchi u yoki bu xususiyatlarning xarakterligiga, tipikligiga ishonch hosil qilishi kerak. Kuzatishning tizimli va tizimli b o’ lmagan turlari ajratiladi. Tizimli b o’ lmagan kuzatish maydon tadqiqot jarayonida o’ tkazilib, etnopsixologiya, rivojlanish psixologiyasida, ijtimoiy psixologiyada keng foydalaniladi. Tizimli b o’ lmagan kuzatuvni o’ tkazayotgan tadqiqotchi uchun sababli bog ’ lanishlarni qayd etish muhim emas, balki ma`lum bir sharoitlarda individ yoki guruh xatti- harakatlarining qandaydir umumlashgan manzarasini yaratish muhim hisoblanadi. Tadqiqotchi qayd etilayotgan xulq- atvorning o’ ziga xos-xususiyatlarini ( o’ zgaruvchilarni) ajratib k o’ rsatadi va tashqi muxitning sharoitlarini tasniflaydi. Tizimli kuzatishning rejasi eksperimentning chizmasiga yoki korrel ya tsion tad q i q otga mo s keladi. Kuzatishning «Tartibsiz» va tanlovliturlari mavjud. Birinchi turida tadqiqotchi (yoki tadqiqotlar guruhi) maksimal batafsil kuzatish uchun t o’ g ’ ri keladigan xatti- xarakatning barcha o’ ziga xosliklarini qayd etadi.

Ikkinchi turida esa (tanlovni) tadqiqotchi o’ z e`tiborini faqatgina xulq- atvorning aniq biror parametrlariga yoki xulq-atvor aktlarining tiplariga qaratadi. Masalan: faqatgina agressiyaning namoyon b o’ lishi chastotasini yoki ona- bolaning kun davomidagi o’ zaro munosabatlarining vaqtini qayd etadi. Kuzatish bevosita yoki kuzatuv asboblaridan foydalangan holda o’ tkazilishi mumkin. Ularning qatoriga audio va video apparatlar o’ ziga xos kuzatish apparatlari va xokazolar kiradi. Kuzatish natijalarining fiksatsiyasi (qayd etilishi) kuzatuv jarayonida yoki vaqt o’ tgandan s o’ ng amalga oshirilishi mumkin. Vaqt o’ tgandan s o’ ng natijalarning qayd etilishida kuzatuvchi xotirasining ahamiyati k o’ payadi, xulq-atvorni qayd etish ishonchliligi va t o’ liqligiga zarar etadi, shubxasizki, olingan natijalarning aniqligi ham zarar k o’ radi. Kuzatuvchining muammosi alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. Agar individ yoki guruh o’ zining kuzatilayotganligidan xabar topsa, u holda uning xulq-atvori o’ zgaradi. Agarda kuzatuvchi shaxs guruh yoki individga noma`lum b o’ lsa, agarda u obr o’ li b o’ lsa hamda sinaluvchilarning xulq-tvorinikompotentbaxolayolsa(adolatli) u holda Yuqorida aytilgan effekt ortadi. Faollashtirilgan kuzatuvning ikkita varianti bor: 1.Kuzatuvchilar o’ zlariningxulq- atvorlari tadqiqotchi tomonidan qayd etilayotganligini biladilar (masalan, alpinistlar guruhining yoki suv osti kemasidagi ekipajning xulq-atvor dinamikasini o’ rganishda) . 2.Kuzatuvchilar o’ zlariningxulq- atvorlari qayd etilayotganligidan bexabar b o’ ladilar (masalan xonada o’ ynayotgan bolalar, bu xonaning bir devoir – gaz zeloynasi, umumiy kamerada saqlanayotgan maxbuslar guruhi va hakozolar). Kuzatish metodi orqali tadqiqot jarayoni quyidagi bosqichlardaniborat : 1.Kuzatish predmeti (xulq-atvor), ob`ekti (alohida individlar yoki guruh), vaziyat aniqlanadi. 2.Kuzatish va ma`lumotlarni qayd etish usuli tanlanadi

3.Kuzatish rejasi tuziladi (vaziyatlar ob`ekti vaqti) 4.Natijalarni qayta ishlash metodi tanlanadi 5.Olingan ma`lumotlarning qayta ishlanishi va interpritatsiyasi amalga oshiriladi Kuzatish metodining kamchiliklari : Birinchi navbatda kuzatuvchi tomonidan y o’ l q o’ yilgan barcha xatoliklar kuzatuvchi o’ z farazini isbotlashga qanchalik qattik uringani sayin, voqealarni idrok qilishda xatoga y o’ l q o’ yish shunchalik ortadi. U charchaydi, vaziyatga moslashadi va muxim o’ zgarishlarni payqamay q o’ yadi, yozuvlarda xatoliklar qila boshlaydi va xakazolar. A.A.Ershov (1977Y) kuzatishning quyidagi kamchiliklarini ajratib k o’ rsatadi: 1.Galo effekt - kuzatuvchining umumlashgan taassuroti xulq-atvorning k o’ p idrok qilinishiga, nozik tafovutlarni qabul qilmaslikka olib keladi. 2. B o’ lib o’ tayotgan voqea hodisaga doimo ijobiy baho berish tendentsiyasi. 3.Markaziy tendentsiya xatoligi. Kuzatuvchi kuzatilayotgan xulq-atvorga o’ rtachalashgan bahoni berishga intiladi. 4.Korreleltsiya xatosi.Xulq-atvorning bir belgisini baxolash boshqa bir kuzatilayotgan belgining asosida b o’ ladi. 5.Kontrast xatolik. Kuzatuvchining o’ zidagi xususiyatlariga qarama-qarshi b o’ lgan xususiyatlarni kuzatuvchilarda ajratib k o’ rsatilishi. 6.Birinchi taassurot xatoligi. Ammo ushbu kamchiliklarga qaramay, kuzatish juda zarur metod hisoblanadi. Kuzatish metodi mustaqil jarayon sifatida namoyon b o’ lishi hamda eksperimentlash jarayoniga kiritilgan metod tarzida k o’ rilishi mumkin. Eksperiment. Eksperiment metodining asosiy farqi va afzalligi shundan iboratki, bunda tadqiqotchi o’ z xohishi bilan qandaydir psixik protsess yoki xususiyatni Yuzaga keltirib psixik hodisaning tashqi sharoitga bog ’ liqligini tekshirib k o’ rishi mumkin. Eksperiment metodining ana shu afzalligi uning psixologiyada keng q o’l lanilishi bilan tushuntiriladi. Empirik, ya`ni tajriba y o’ li

bilan q o’ lga 1 kiritilgan faktlarning asosiy k o’ pchiligi psixologiyada eksperimental y o’ l bilan olingandir. Biroq, har qanday tadqiqot qilinadigan vazifalarga eksperimentni q o’ llab b o’ lmaydi. Masalan, agarda psixik protsesslar va funktsiyalar k o’ proq eksperiment yo ’ li bilan o’ rganilsa, shaxsning birmuncha sodda xususiyatlari (temperament, k o’ pgina Suxbat metodi Intervyu metodi Ekspert baholash metodi q o’ biliyatlar) ham shu metodda o’ rganiladi. Lekin xarakterning va qo biliyatlarning murakkab turlarini xali eksperiment metodi bilan o’ rganib b o’ lmaydi. Suxbat metodi. Bu metod tadqiqotning turli bosqichlarida qo ’ llaniladi: masalan, dastlabki tanishish bosqichida ham boshqa metodlar, ayniqsa, kuzatish metodi orqali qo ’ lga kiritilgan xulosalarni aniqlashda qo ’ llaniladi. Suxbat meto d idan moxirlik bilan foydalanish juda q immatli natijalarga erishishga yordam berishi mumkin. Interv y u metodi. Psixologiya fanidagi bu metod sotsiologiyada keng qo llaniladigan anketa metodidan far qq iladi. Xuddi suxbat metodi kabi interv y u metodi h am s o ’ ro q -javob metodiga tegishlidir. Ko ’ pincha intervyu uchun savollarni sotsiologik anketalar tipiga o ’ xshatib, ya`ni ko ’ p masalalar Yuzasidan ko ’ plab javoblar olishni ko ’ zlab tuziladi. Intervyu metodiga bunday tarzda yondashish tadqiqotning faqat birinchi bosqichiga, muammo bilan dastlabki tanishish bosqichiga to ’ gri keladi. Biroq bilimlarni va o ’ rganilayotgan psixik xususiyatlarni strukturasini hisobga olib tuzilgan savollar o ’ rganilayotgan xususiyatlar strukturalari hamda darajalarini bundan keyin aniqlash uchun juda qimmatli natijalar berishi mumkin. Ekspert ba h olash metodi. Bu metod shaxs psixologiyasida keng qo ’ llaniladi. Ekspertlar sifatida tekshirilayotgan kishilarni yaxshi biladigan shaxslar -bolalar bog ’ chasi va maktab-internatlarning tarbiyachilarini, sinf raxbarlari, ishlab chiqarish-texnika bilim Yurtlarining masterlari, ishlab chiqarishdagi masterlar, ilmiy jamoa raxbarlari, xarbiy komandirlar, administratorlar, sport trenerlari qatnashishlari mumkin. Ekspert baxolarni ko ’ proq xususiyatlarning sifat jixatidan namoyon bo ’ lishlarini tasvirlash emas (buni ekspertlar bilan qilinadigan keyingi

suxbatlarda o ’ tkazilsa ancha foydaliroq bo ’ ladi), balki o ’ rganilayotgan xususiyatlarning ifodalanishini miqdoriy baholash tarzida, ya`ni u yoki bu xususiyat yoki xulq-atvor elementlari darajalarini baxolash tarzida o ’ tkazilsa maqsadga muvofiq bo ’ ladi. Ekspertlar umumlashtirish bilan bog ’ liq bo ’ lmagan xulq-atvor elementlarining ancha-muncha mayda qismlari ifodalanganligini qayd qilishi lozim. Umumlashtirish - ekspertning emas, balki tadqiqotchining ishidir. O ’ z-o ’ zini kuzatish metodi. XVIII-XIX asrlar empirik psixologiyasi tomonidan kamsitilgan bu metod so ’ nggi yillarda yana ma`lum ahamiyatga ega bo ’ lib bormoqda. Chunonchi, suxbat va so ’ roq-javob metodlarini o ’ z-o ’ zini kuzatish metodi orqali olingan ma`lumotlarsiz qo ’ llab bo ’ lmaydi. Buni suxbat va shaxsiy savol-javob o ’ tkazish uchun savollar tuzishda hisobga olish zarur. Lekin o ’ z-o ’ zini kuzatish garchi psixologik tadqiqotlarning asosiy metodi bo ’ lmasa-da, mustaqil ahamiyatga ega b o ’ lishi mumkin. O ’ z-o ’ zini kuzatish metodi psixik holatlarni, ya`ni tetik kayfiyatni, achchiklanishni, ishchanlikni, kasb bilan bog ’ liq bo ’ lgan sermahsul ishlarni o ’ rganishda ayniqsa foydali b ’ lishi mumkin. Arxiv metodi. Amerika ilmiy adabiyotlarida «Arxiv metodi» degan atama qabul qilingan, bunday tadqiqotlarni o’tkazuvchi psixolog sinaluvchining xulqini kuzatmaydi va o’lchamaydi, balki, kundalik qaydnomalarni va yozuvlarni, arxiv materiallarini, mehnat, o’quv yoki ijodiy faoliyatini tahlil qiladi. Sobiq sovet psixologlari bu metodni ifodalashda boshqa atamadan foydalanishdi. Ko’p hollarda u «faoliyat mahsullarini o’rganish» yoki «praksimetrik metod» deb ifodalanadi. Eksperimentator tadqiqotlar matnini, faoliyatning, predmetli mahsulotini turli xil maqsadlarda o’tkazishi mumkin. Shaxs psixologiyasining keng yoyilishi ijodiy psixologiya va psixologiya tarixi, bir shaxsning yoki ko’p odamlar hayot yo’lining o’ziga xosligi – biografik metod nomini oldi. «Arxiv metodi» xilma-xilligiga kontent-analiz texnikasi ham taalluqlidir. Kontent – analiz o’zidan yanada takomillashtirilgan hujjatlar analizining qat`iy metodlarini namoyon qiladi. Tadqiqotchi mazmun birligini ajratib, olingan ma`lumotlarni umumlashtiradi .

Bu metod nafaqat psixologiyada, balki boshqa ilmiy adabiyotlarda ham keng tarqalgandir. Bu metoddan ko’p hollarda , asosan, siyosiy psixologiya, reklama psixologiyasi, aloqalarda keng foydalaniladi. Kontent - analizni ishlab chiqish G.Lassuela, Ch.Osgud, B.Berelsonlar nomi bilan bog`liq bo’lib,ular «Kontent analiz, kommunikativ tadqiqotlar» fundamental monografiyaning mualliflaridir. Kontent - analizdagi matn tahlilining standart birligi bo’lib : 1) so’zlar; 2) tugallangan fikr; 3) mavzu; 4) personaj; 5) muallif va 6) yaxlit holdagi yo’llanma hisoblanadi . Ular bir mazmunda yanada umumiy tuzilish sifatida ko’rib chiqiladi. Kontent - tahlil ma`lumotlarini qayta ishlashning bir qancha usullari mavjud. Oddiy matndagi u yoki bu birliklarning ko’rinish darajalarini qayd etilishidir. Tadqiqotchi bu ko’rinishlar darajasini u yoki bu birliklarini turli matnlarda qo’llab, undagi o’zgarish boshidan, to yakunlanishga qadar aniqlaydi. Analizning ikkinchi tipi – matndagi kontent - analiz birligini matritsa turi dagi mujassam ko’rinishlari hisoblanadi. Bunda: Masalan: turli xil yo’llanmalarda erkinlik chastatosi A va V birlikda yoziladi. Hamkorlikdagi to’qnashuv shartli tasodifiy ajratiladi va u R(AV)=R(A) x R(V) Bir yo’llanmadagi ikki birlikning hamkorlikdagi ko’rinishlari belgilanadi. To’qnashuvning empirik matritsasini turli birliklarini nazariy matritsa bilan taqqoslash mumkin. Bu muolaja Osgud tomonidan taklif etilgan va muloqot psixologiyasida keng tarqalgan. Proektiv testlardagi natijalarni qo’llashda, suhbat materialida kontent – analizdan foydalaniladi. K o’p vaqtni olishiga qaramay, kontent – analiz ko’pgina Yutuqlarga ega; tadqiqotchining sinaluvchini xulqiga nisbatan ta`siri, ma`lumotlar ishonchliligi tekshiriladi. Bu metodni tarixiy hujjatlarning analizida tavsiya etish mumkin. Kontent – analiz oxirgi holda ko’p qirrali ma`lumotlar analizi, psixosemantika rivojlanishida bog`lanish, «ikkinchi nafas» nomini oldi. Faoliyat mahsulini o’rganish – metodi, psixologiya tarixida, antropopsixologiya, ijodiy psixologiyada keng tarqalgan.

Ijodiylik psixologiyasida u asosiy hisoblanadi toki, ijodiy mahsulotni antiqaligi ham shundadir. Faoliyat mahsul ining analizi klinik psixologlar uchun muhim materialni taqdim etadi; alohida kasallarda (Shizofreniya, Manianal – depressiv psixoz va b.) samaradorlik xarakteri tez o’zgaradi (matnlarda, rasmlarda va h.k). Neyropsixologik analizning bemor faoliyat mahsuldorligini namunasi A.R.Luriyaning «Yo’qolgan va qaytarilgan» ishlarida bayon qilingan. Barcha taxminlar kundalik qaydlarni tahlil qilish, miyaning chap yarim sharlari 1/3 qismi og`ir asoratlarni kechirgan h olda o’rgan il adi. Proektiv metod oraliqdagi o’z darajasiga ko’ra psixologik o’lcham va faoliyat mahsuldorligini ng analizi metodi bo’lib hisoblanadi. Proektiv metodning istalgan muolajasini qo’llash, istalgan psixologik testni qo’llashga o’xshashdir , sinaluvchi d a n alohida vazifalarni bajarish so’raladi , rasmni chizish, rasm asosida hikoya tuzish, gapni to’ldirish. Eksperimentator uning harakatlarini boshqaradi, suhbatni olib boradi, vazifalarni alohida ketma-ketlikda ko’rsatadi , ammo an`anaviy test o’tkazishda muolaja tah li l i va ishlanayotgan faoliyat mahsulotlari tahliliga ko’proq urg`u beradi. L.Frenka klassifikatsiyasiga binoan proektiv metodikalar unchalik ko’p emas; «Uyning rasmi» testi, «Odam qomati», Gudinaf va Maxover testi, «Daraxt rasmi» testi. Ammo u yoki bu chegarada faoliyat m a hsuli tahlili kuzatiladi va tahlil jarayonida, boshqa test natijalarida ham kuzatib boriladi. Ular qatoriga TAT, Rozentsvey testi , Rorshaxning «Siyoh dog` lar i» testi, yozuv analizi kiradi. Barcha proektiv test larga quyidagilar xos: - Materialning yoki vazifa ning nisbatan noaniqligi. - «Ochiqlik» - barcha javoblar – sinaluvchi barcha reaktsiyalari qabul qilinadi. - Mulozamatlilik muhiti va eksperimentator tomonidan chetdan baholashning ishtirok etmasligi. -Psixik funktsiyaning o’lchanishi emas, ijtimoiy muhitga munosabatni, shaxsning xususiyati o’lchanishidir.

Standartlashtirilgan va ekspert baho lash (klinik) metodlarning asosiy farqlari . Standartlashtirish (standart- inglizcha so’zdan olingan “me`yorda” degan ma`noni bildiradi) – test baholarini va muolajalarini yagona normativlarga keltirishdir. Metodika standartlashtirilganda turli sinaluvchilarda olingan natijalarni solishtirish imkoniyati vujudga keladi. Psixologik diagnostikada ikki xil standartlashtirish farqlanadi. Birinchi holda standartlashtirish deganda qo’llanmani, tadqiqot varaqalarini unifikatsiyalash(bir xil qilish)o’tkazish jarayonini, natijalarni qayd qilish usullarini, tadqiqot o’tkazish sharoitlarini, sinaluvchilar sonini aniq belgilash nazarda tutiladi. Tadqiqot o’tkazishda ketma-ketlikka rioya qilish tadqiqot natijalarini baholash uchun test normalarini aniqlash va testning ishonchliligini ta`minlashda asosiy sharoit hisoblanadi. Ikkinchi holda standartlashtirish deganda normal (yoki sun`iy normallashtirilgan) baholash shkalalarini sinaluvchilar to’plamida nisbiy taqsimlanish joyiga emas, balki o’rganilayotgan ko’rsatkichning miqdoriy empirik natijalariga asoslanilgan yangi shkalalarga o’zgartirish nazarda tutiladi. Psixometrikada dastlabki baholarni o’zgartirishda o’rta kvadrat tarqoqlik yordamida normallashtirish yoki markazlashtirish keng tarqalgan. Standartlashtirish bir qancha mezonlar asosida me`yorga keltirilgan metodikalarga nisbatan qo’llanilar ekan, bu jarayondagi mezonlarni aniqlashtirish muhimdir. Ular quyidagilar: 1. Matematik statistik qayta ishlanganlik. 2. Tanlanma to’plamdagi sinaluvchilarning ko’rsatkichlari. 3. Ijtimoiy psixologik me`yorlar. Ekspert bahosi (klinik) metodi o’z sohasini mukammal biladigan ekspertlarning fikriga asoslangan bo’lib, bunda ishonchli bahoga asoslangan ekspertlarning xulosalari umumlashtiriladi. Ushbu metodika ko’pincha shaxs psixodiagnostikasida qo’llanilib, bunday metodikalarning asosiy kamchiligi

ekspertlarning sub`ektiv munosabatlari baholash jarayoniga o’z ta`sirini o’tkazishi mumkin. “T-organayzer” Ushbu usul yordamida metodlarni qiyosiy tahlil qiling. Tashkiliy gur u h metodlari Afzalliklari Kamchiliklari Empirik gur u h metodlari Afzalliklari Kamchiliklari Standartlashtirilgan metodlar Afzalliklari KamchiliklariMetodikalarni standartlashtirish mezonlari Matematik statistik qayta ishlanganlik Ijtimoiy psixologik me`yorlar Tanlanma to’plamdagi sinaluvchilarning ko’rsatkichlari

Adabiyotlar: 1. Z.T.Nishonova, Z.Qurbonova, Sh.To‘lyaganova, A.Abdiyev Psixolodiagnostika T. Fan va texnologiyalar 2008 2. Z.T.Nishonova Z.Qurbonova, D.S.Qarshiyeva, N.B.Atabayeva Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya T. Fan va texnologiyalar 20014 3. V,N.Drujinin, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2001 4. P.Press, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2003 5. Mirziyev.SH.M.Tankidiy taxlil kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir rahbar faoliyatini kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2016-yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutni Halq so‘zi gazetasi 2017-yil 16-yanvar №11 6. Mirziyev.SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” O‘zbekiston” 2016 7. Mirziyev.SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. ” O‘zbekiston” 2017 8. A.A. Ivin Logika M: 2002 (uchebnoye posobiye ) 9. R. S. Nemov Prakticheskaya psixologiya M 1998 (uchebnoye posobiye )

Похожие

Psixodiagnostik tekshiruvda qo`llanadigan asosiy metodlar haqida umumiy ma’lumot 2

Psixodiagnostik metodikalar va psixodiagnostik tekshiruv jarayoniga qo`yiladigan talablar

Psixologning kasbiy o’zini-o’zi anglashning axloqiy jihatlari

Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya faniga kirish

Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya tarixi