Хотира ва унинг генезиси - Психология - Рефераты

Хотира ва унинг генезиси

Загружено в:

23.09.2022

Скачано:

0

Размер:

97.5 KB

Хотира ва унинг генезиси Режа: 1. Генетик хотиранинг юзага келиши ва такрорий алоқалар. 2. Рефлекс бошқаруви ва асаб (нерв) тизими. 3. Кооперация механизми. 4. Хотиранинг ногенетик шакли.

Маълум булдики, Ердаги барча ҳ одисалар Коинотимизда ҳ аракат іилаётган іонун (іоида)лар ягона тизимига буйсунадиган материя узини-узи ташкиллаш умумий жараёнларининг хусусий куринишларидан иборат экан. Биз кузатаётган ва иштирок этаётган юмушларнинг барчаси бугунгача эгаллаган билимларимиз ва ба ҳ олаш мезонларимизга мувофиі келадиган ягона синергетик оламий жараёнларнинг айрим іисмларидир, холос. Ердаги Оламимиз бутун тараккиёти турли карама- карши жи ҳ атлари ва зиддиятли майлларининг тасодифий сабабларининг узлуксиз харакати вазиятида муайян баркарор структураларнинг барбод булиши ва янгиларининг вужудга келиши учун шароит яратишдан иборат мураккаб кураш сифатида намоён булади. Ердаги нотирик жисмлар билан Космос уртасида бо ғ ликлик хакида аник билимларимиз етарли булмаса-да, аммо бундан 3,5-4 миллиард йиллар мукаддам ташки кувват (энергия) ни, аввало фотосинтез таъсири ёрдамида Јуёш энергиясини ў злаштиришга ни ҳ оятда кобилиятли булган материя ташкилланишининг сифат жи ҳ атидан фарк киладиган шакли пайдо б ỹ лгани исботланганини биламиз. Бу шакллар уз гомеостазисини саклашда хаддан ташкари кобилиятга эга булган. Буларни фанда прокориотлар деб аталади. Улар деярли кайнаб ётган oкеан, нихоятда сейсмик фаоллик ва киска тулкинли радиациянинг жуда юкори даражаси шароитида, Ерда азон катлами булмаган чо ғ да миллиард йилдан орти қ ро қ вактда мавжуд булганлар. Афтидан, ерда мавжуд организмлар ичида прокориотлар энг «хаётчан» булган куринади, зеро улар амалда улмас булганлар ва

прокориотлар Планетамизда газ булутларини хосил этиб, эукориот типидаги ва кислород билан нафас оладиган мавжудодлар яшаши учун шароит яратиб кетдилар. Бу хол эукариотлар учун ташки энергиядан самаралирок фойдаланиш имконини вужудга келтирди. Эукориотлардан бу шаклнинг генетик хусусияти сифатида индивидуал улимнинг вужудга келиши натижасида бошка энергиядан фойдаланиш самараси жуда купга ошди. Бу хол тирик организмларнинг уз ривожи учун мутлако янги имкониятларни пайдо килди. Абадийликни йукотиш ва улимга до ҳ ил булиш эволюция янги механизмлари шаклланиши ва табиий танланиш интенсив тус олишига сабаб булди. Эукориотлардан бошлаб турларнинг такомиллашуви тезлашиб, уларнинг хилма-хиллиги шиддатли равишда усди. Индивидуал хаёт улчовли булган мавжудотлар уз ирсиятларини саклаб колишлари учун хотиранинг махсус шакли керак эди. Шу боисдан зарур ирсий информацияларни узатадиган генетик код юзага келди. Бу код туртта ҳ арф – нуклеотдан иборатдир. Генетик хотиранинг юзага келиши бутун эволюцион жараёнлар интенсив (шиддатли) тус олишига сабаб булди. Ни ҳ оятда шафкатсиз ракобат ва табиий танланиш шароитига бардош беришга имкон ту ғ дирдира олмайдиган ирсий информацияга эга булган турлар, афтидан, ў зидан- ў зи й ўқ б ў либ кетдилар. Агар бош қ а планеталарда ҳ аёт мавжуд булса, улардаги ирсий хотира Ердагидан бошкача булиши хам мумкин. ¥аёт эволюциясида асаб тизими ривожланиши тарихи ало ҳ ида роль уйнайди. Чунки бунда уз баркарорлигини, уз гомеостазисини саклашга интилишдан аввал максад куйиш

ва максадли фаолият юзага келади. Тирик организмлар ёки организмлар тизими уз гомеостазисини саклашга ҳ аракат қ илганда, улар мавжудлик чегараларини кенгайтиришга интилишлари билан тавсифланади. Бунга икки йул билан эришиш мумкин: а) организм ỹ зининг жуда мураккаб шароитларда яшаш, яъни ỹ з ички имкониятларидан фойдаланиб, гомеостазиси доира зонасини кенгайтириш ҳ исобига; б) хавфли чегараларни силжитиш ва таш қ и му ҳ ит параметрларини ỹ згартириш ҳ исобига. Тирик организмлар ỹ з гомэостазисларини са қ лашлари учун организм ва таш қ и мухит ҳ олатларидан дарак бериб турувчи рецепдор - датчикка эга б ỹ лади. С ỹ нгра, датчик ор қ али олинган информация қ айта ишланиб ба ҳ олангач, қ илинган тахлиллар асосида муайян қ арорга келинади. Бу функцияни асаб тизими бажарадики, уни бемалол организмни бош қ ариш тизими дейишимиз мумкин. Бундан таш қ ари организмни бош қ аришда эндокрин тизим ҳ ам иштирок этади. Организмни бош қ ариш тизими функциясини тушуниш ва тад қ и қ қ илишдаги энг қ ийин томон - қ арор қ абул қ илиш ла ҳ заси ҳ исобланади. Ҳ удди шу жараёнда такрор ало қ а ишга тушади. Нерв тизимининг шу функцияси туфайли организм «норма»дан кераксиз четга чи қ ишни т ỹ лдириш учун муайян ҳ аракат мажмуасини яратади. Организмлар гомеостазисини са қ лаш учун салбий такрор ало қ а албатта б ỹ лади. Шу билан бирга «прогрессив» эволюция учун, яъни янги сифатлар пайдо б ỹ лиши , организмлар мураккаблашувини н г ỹ сиши, хилма-хиллик

даражасининг к ỹ пайиши учун яна ижобий такрор ало қ алар ҳ ам керак. Улар изланишни кенгайтириш, ỹ згарувчанликнинг яширин имкониятларидан янада к ỹ про қ фойдаланишга ёрдам беради. Шундай қ илиб, ҳ ар қ андай организм ҳ ам салбий, ҳ ам ижобий такрор ало қ алардан фойдаланиш имкониятига эгадир. Эволюция жараёнида тирик системаларда ỹ з бар қ арор ривожланишини таъминлайдиган та к рор ало қ алар механизми вужудга келди. Тирик мавжудодлардаги барча бош қ арув тизими, аввало асаб ва тармо қ системаси такрор ало қ а реакциясини ташувчи ҳ исобланади. Тарихий тара ққ иёт жараёнида организмларда ỹ зини- ỹ зи бош қ ариш тизими такомиллашиб бориб, табиий танланишнинг янги тамойиллари – феъл-атвор вариантлари пайдо б ỹ лди. ¥ар қ андай ỹзини-ўзи ташкиллаш жараёни фа қ ат табиатда мавжуд б ỹ лган ички (яширин) имкониятларнигина амалга ошира олади. Бу жараёнларнинг кенгайиб бориши даражасига қ араб, унинг қ исмларида узлуксиз такомиллашиш р ỹ й беради. Бинобарин, структуралар ва улар ў ртасидаги ало қ алар такомиллашиб бориши табиат ỹ з ихтиёридаги танлашнинг янги ва янги тамойилларини ҳ аракатга келтиради. Бош қ ача айтганда, оламимиздаги ташкилланишнинг мураккаблашуви аслида космоснинг вужудга келишида табиатимиз ато этадиган э ҳ тимол тутилган имкониятлардан янада чу қ урро қ фойдаланиш натижасидир. Бунинг о қибати да тирик табиатда нотирик табиатда мавжуд б ỹ лмаган танлаш тамойили вужудга келди. Тирик организмларнинг жараёнларни ҳ исобга

олиши, уни такрор ишлаши билан бо ғ ли қ барча ҳ одисалар ва шундан кейинги феъл-атвор (ёки қ арор қ абул қ илиш)ни белгилаш асаб тизими билан бо ғ ликдир. Асаб тизимининг такомиллашиб бориши тирик табиатда ỹ зини- ỹ зи ташкиллаш имконияларини намойиш этади. Эволюцион жараён учун иккита ỹ заро бо ғ ли қ қа рама- қ арши гомеостазисни са қ лаш ҳ амда таш қ и энергия ва моддани энг к ỹ п ỹ злаштириш (диссипация) тамойили ҳ ослигини айтиб ỹ тган эдик. Асаб тизимининг вужудга келиши, афтидан, аввало ана шу икки тамойил билан бо ғ лик б ỹ лгандир. Тирик организм ва тара ққ иётнинг дастлабки бос қ ичларида таш қ и энергия ва моддани ỹ злаштириш даражаси албатта паст б ỹ лган ва унда асаб система тарзида намоён б ỹ лмаган. Организмларнинг такомиллашиб бориши ҳ амда асаб тизимининг ривожи ва мураккаблашиши натижасида а ҳ вол ỹ згариб боради, а қ л нишоналарининг пайдо б ỹ лиши эса таш қ и модда ва энергиядан фойдаланиш механизмини такомиллаштиришнинг асосий масъулияти асаб тизимига тушади. Тирикликнинг дастлабки нишоналари – прокориотнинг 1,5-2 миллиард йил мавжудлиги учун Куёшнинг арзимаган энергияси - фотосинтези кифоя қ илган б ỹ лса, ỹ зини- ỹ зи ташкиллаш жараёнида кислороддан нафас олиш механизми ва унинг сохиби эукориотларни Табиат вужудга келтиргач, таш қ и энергиядан фойдаланиш коэффиценти бир неча марта к ỹ пайди. Бундан кейинги бос қ ичдаги тирик организмлар учун фотосинтезлашган ỹ симликлар ов қ ат вазифасини ỹ тади. С ỹ нгра эса бош қ а жониворлар г ỹ шти

билан ов қ атланадиган мавжудотлар вужудга келдики, бу ҳ ол таш қ и энергиядан фойдаланиш самарадорлигини янада ошириб юборди. Ни ҳ оят, бу жараёнларнинг охир-о қ ибати сифатида Ер юзида одам зоти пайдо б ỹ лди. Тирикликнинг бу тури учун уни куршаган тирик табиатдаги энергия кифоя қ илмай, балки ер қ аридаги энергия ва моддалар ҳ ам керак б ỹ лмо қ да. Бугина эмас, одамзот космос шаклланаётган пайтда хосил б ỹ лган атом ядроси энергиясидан фойдаланишга ҳ ам киришди. Ана шу жараёнларда асаб тизими такомиллашиб борди ва А қ л юзага келдики, эндиликда у табиат тара ққ иётида ҳ ал қ илувчи омилга айланиб бормо қ да. Бу холатга келгунга қ адар миллион йиллар давомида оддий рефлекслар асосий бош қ арувчилик ролини бажариб келган эди. Улардаги информация генетик кодларда с а кланиб, ирсият ор қ али авлоддан-авлодга узатилиб келинган. Ташкилланишнинг тобора мураккаблашиб бориши жараёнида ҳ айвонлар феъл-атвори ҳ ам такомиллашиб борди ва бош қ арувнинг рефлекс шакли кифоя қ илмай қ олди. Чунки таш қ и таъсир билан организмлар реакцияси ỹ ртасидаги ало қ аларда информацияларни қ айта ишлайдиган яна к ỹ п орали қ звенолар пайдо б ỹ лди. Булар ичида ривожланган ҳ айвонларда тахминлаш («фахмлаш») қ обилиятининг юзага келиши ало ҳ ида а ҳ амият касб этди. ¥айвонлар феъл-атворини ỹ рганувчи мутахассислар – этологларнинг тажрибаси шуни исботладики, яшаш шароитининг ỹ згариши билан турл и ҳ айвонлар феъл- атворида ỹ згариш р ỹ й берар экан. Масалан , ша ҳ арларда

яшайдиган кар ғ аларда фахмлаш ва ижодкорликка м ойи ллик кучли эканлиги к у затилади. Улар ов қ ат топиш вазифаларини « ҳ ал этишлари» далада яша ган қ ар ғ аларникидан фар қ килади. Бош қ ача айтганда, уларнинг асаб системасини ỹ зини- ỹ зи бош қ аришнинг рефлекс системасига қỹ ш иб б ỹ лмайди , чунки улар феъл- атворида а қ л элементлари аралашади. Демак, одам тури пайдо б ỹ лгунга қ адар ривожланган ҳ айвонларда ỹ зини- ỹ зи ташкиллашнинг олдиндан белгиланган ма қ садга қ аратилган я нги нодир ҳ одиса – тахминлаш вужудга келган. «Тахминлаш алгоритми» қ андай вужудга келганлигини англаб олмай туриб , сунъий а қ л яратиш т ỹғ рисида гап юритиш бехудадир. Аммо биз ҳ озирги тахминлаш алгоритми эволю ц ияси ҳ а қ ида жуда оз билимга эгамиз. Ушбу билимларимизни чу қ урлаштириш жараёнида материяни ỹ зини - ỹ зи ташкиллаш қ онуниятларини яхширо қ англаб оламиз ва бу хол нафа қ ат комп ь ют е рлар янги авлодини яратиш ва улардан фойдаланишни такоми л лаштир иш билан бирга, олам ни билиш чегарал ари мизни кегайтириш амалиёт и хилма- хиллиги га ҳ ам эга б ў ламиз . Моддий бирлашмаларда уюшмалар (кооперация) шароитида мавжуд б ỹ лишга интилиш майллари борки, бу ҳ ам ỹ зига хос табиий танланиш усули ҳ исобланади. Физиклар ва химиклар уюшмачилик холати ҳ атто нотирик табиатда ҳ ам резонанс (жаранглаш) тарзида учрайди, дейишади. Турлар ичида гомеостазисни са қ лаш учун

кураш, гомеостазиснинг таш қ и ресурслардан фойдаланиш майли билан уюшмачилик механизми ỹ ртасида муста ҳ кам ало қ а бор, дейиш мумкин. Дастлабки к ỹ п хужайрали мавжудодлар уюшмачилик натижасида пайдо б ỹ лганлиги ҳ а қ ида тахмин (гипотеза)лар бор. Чунки бундай уюшмаларнинг, афтидан, бар қ арорро қ ва яхширо қ мавжуд б ỹ лиш ва таш қ и энергияни ҳ азм этишлари осонро қ б ỹ лган. Кейинчаро қ ко опера циянинг такомиллашганро қ шакллари пайдо б ỹ лганки, улар аста-секин ягона организм тусига кира бошлаган. Ҳ атто бундай ко опера ция лар жониворларнинг я ҳлит ҳ амжамияти тусини олган. Масалан, термитларда, асалариларда бу ҳ олатни я ққ олрок кузатиш мумкин. Одамзот эволюциясига ҳ ам кооперация механизмининг тобора такоми л лашиб бориши натижаси сифатида қ араш мумкин. Шуниси ди ққ атга сазоворки, гарчи таш қ и шарт-шароитнинг сал-пал ў згариши ҳ ам ҳ алокатни кучайтирса- да, аммо юксак даражадаги зиддиятлар мавжуд шароитдаги на ривожланиш тезлашиш и кузатилади. Кооперация натижасида ỹ з махсус ма қ сади, шу уюшма гомеостазисини бутун чоралар билан са қ лашга қа ратилган ва ривожланиш жараёнида шаклланган умумий феъл-атвор б ỹ ладики, бу ҳ ол айрим жониворлар яшаш ва к ỹ пайишининг зарур шартига айланади. Шуни ҳ ам айтиш керакки, кооперация манфаати уни ташкил этган элементлар манфаатлари ỹ ртасида му қ аррар зиддиятларни келтириб чи қаради . Аммо пода ичида бу зиддиятлар келишув й ỹ ли билан ҳ ал этилади: пода ичидаги жониворлар ỹ з

«шахсий» манфаати ва ỹ з муста қ иллигининг бир қ исмини қ урбон қ илишга мажбурлар. Пода шаклидаги ҳ айвонлар кооперацияси танланиши айрим мавжудодлар ỹ ртасида эмас, балки уюшма даражасида ҳ укм с у ради: к ỹ про қ ташкилланишга эга б ỹ лган подаларгина ỹ згарувчан атроф-му ҳ итга, конкрет яшаш маконига тезда мослаша оладилар, ỹ зларини- ỹ злари турли ҳ ужумлардан са қ ланиб колиш учун к ỹ прок имкониятга эга б ỹ ладилар. Шуни та ъки длаш ỹ ринлики, танланишнинг қ алтислиги, яъни зиддиятларни ҳ ал этишнинг ỹ ткирлиги ҳ ар қ андай «эволюция тара ққ иёти» нинг зарур шарти б ỹ либ, бунинг о қ ибатида янада тара ққ ий этиш қ обилияти кучли б ỹ лган та ғин ҳам мураккабро қ ташкилий тузилма (структура)лар вужудга келади. Ҳ ар қ андай танланиш хотиранинг муайян шаклига эга б ỹ лган ирсиятни ỹ злаштириш белгилари билан уйгунлашиши лозим. Ў зини- ў зи ташкиллаш механизмида генетик хотирадан таш қ ари ногенетик хотиралар ҳ ам му ҳ им роль ў йнайди. Тирик организмлар яшаш учун кураш, атроф – му ҳ итга мослашиш, ў зини- ў зи ҳ имоя қ илишда ногенетик хотиралар шаклланган. Хотира шакллари ривожи ва ў зини- ў зи ташкиллаш механизми ягона бир жараённинг турлича ба ҳ оланишидир. Хотира ҳ а қ ида фикр юритганда, авлоддан – авлодга ў тиб борадиган ахборот (информацияларни ёзиш - кодлаш), уни са қ лаш ва узатишни таъмин этадиган тизим тушунилади. Хотира, афтидан, Ерда ҳ аётнинг пайдо б ў лиши билан шакллана бошлаган ва у туфайли тирик

жонзотлар ў зини- ў зи ташкиллаш имкониятига эга б ў лганлар. Албатта генетик хотиранинг к ў п шакллари б ў лгандир, аммо табиий танланиш жараёнида фа қ ат битта шакл – т ў рт нуклеиндан иборат “хавфли”си яшаб қ олган, холос. Шуни таъкидлаш жоизки, Космик б ў шли қ даги бош қ а оламларда нуклеин кислотасини кодлаш шакли бош қ ача б ў лиши мумкин. Тирик организмлар шаклларининг такомиллашиб бориши ва ҳ аётий фаолиятлари характерининг мураккаблашиш жараёни, улар яшаш маконлари шароитларидаги хилма-хилликлари, ў згаришлар хотиранинг бош қ а шаклларини ҳ ам вужудга келтирди. Яшашнинг кооператив шакли шароити учун генетик кодланишдан фар қ қ иладиган ў зига хос феъл-атвор умумийлиги шаклидаги хотира керак эди. Бу механизм ў ргатишга асосланади. У ривожланган ҳ айвонларда кенг тар қ алган механизм ҳ исобланади. Хусусан бундай хотира пода ва галага ў хшаган уюшмаларда кенг тар қ алган б ў лади. Бу механизм катталарнинг «мен қ илгандай қ ил!» деган тамойилга асосланади. Ана шу механизм ў зига хос ва ни ҳ оятда самарали тилни вужудга келтирадики, бунда на фа қ ат шахсий намуна, балки ра ғ бат ва жазо ҳ ам му ҳ им роль ў йнайди. Чунки бу ҳ олат феъл-атворнинг муайян стандартларини белгилаш механизмини вужудга келтирадики, тирик жонзотлар бусиз яшашлари қ ийин б ў лади. Жониворлар қ ачон ва қ аердан емиш топишни, нима хавфли-ю, нимага эътибор бермасликни билишлари шарт. Албатта тажрибага ҳ ам к ў п нарса бо ғ ли қ . Аммо нисбатан

қ ис қ а умр давомида бундай к ў никма ва малакага эга б ў лиш қ ийин. Ана шунинг учун ҳ ам хотиранинг ҳ аддан таш қ ари хайратомиз шакли – тарбия тизими вужудга келади. Яъни, бу генетик хотирадан холи ахборотни узатиш воситаси б ў лган янги тил б ў либ, бу стереотип ( қ отиб қ олган бир тил)даги хул қ- атворни англатади. Бутунлай хотирасиз жонзот й ўқ , ҳ ар бир тирик организм муайян ҳ ажмдаги ахборотни ў зида са қ лайди. Демак, ҳ айвонларда ҳ ам шартсиз рефлекслардан таш қ ари шартли рефлекслар элементлари мавжуд б ў лади. Ҳ айвонлардаги асаб тизимининг бу хусусияти туфайли хусусий тажриба пайдо б ў ладики, уни фа қ ат ў ргатиш ёрдамида кейинги авлодга узатилади. Бу, яшаш жойи ва шароитнинг ў згариши билан хул қ -атворларда б ўладиган ў згаришни англатади. К ў пинча ирсият билан «хотира» тушунчалари айнанлаштирилади. Аммо ирсият «хотира»га нисбатан кенгро қ тушунча эканини назарда тутиш маъ қ ул. Хотира ахборотни кодлаштириш, са қ лаш ва узатишнинг ҳ ар доим қ андайдир конкрет механизми б ў лса, ирсият ў тмишнинг ҳ озир ва келажакка таъсири таснифини англатадиган тушунчадир. Материянинг ў зини- ў зи ташкиллаш жараёнида турли- туман « ў зини- ў зи ташкилловчи», аввало хотира каби конструкция ( қ урилма)лар пайдо б ў лади. Буларни билмай туриб, тафаккур хусусиятларини англаш қ ийин. Мия нодир ҳ одисаси – фикрлаш қ обилияти ҳ ам « ў зини- ў зи ташкиллаш ижоди»дан бош қ а нарса эмас. Хотиранинг вужудга келиши ва ривожланиши (генезиси) на фа қ ат физиология муаммоси, балки сунъий А қ л яратиш назариясига ҳ ам

тааллу қ ли ҳ одисадир. Уни яратиш эса айни қ са Планетамизда цивилизацияни асраб қ олиш муаммоси к ў ндаланг турган бир даврда одамзот учун янги кенг имкониятлар вужудга келтиради.

Похожие

Оилавий низолар, ажралиш, унинг сабаб ва оқибатлари

Инсон шахсининг таркиби ва психик ривожланиши

Оилада муомала ва мулоқотни ташкил этиш психологияси

Мотив ва мотивация тушунчаси

Суҳбат методи. Суҳбат методининг умумий характеристикаси. Турмушда ва касбий суҳбат