Жисмоний тарбия ва спортнинг ижтимоий-психологик муаммолари - Педагогиka - Рефераты

Жисмоний тарбия ва спортнинг ижтимоий-психологик муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66 KB

Жисмоний тарбия ва спортнинг ижтимоий- психологик муаммолари Режа: 1. Спорт гуруҳи, жамоаси, командаси ҳақида умуми й тушунчалар 2. Спорт командасининг ривожланиши . 3. Жамоа спорт командасининг ривожланиши олий даражаси сифатида . 4. С порт командаси раҳбарлик ва етакчилик 5. Мураббийнинг раҳбар сифатида обрўси ва қиёфаси . 6. К омандада психологик муҳит ва шахслараро муносабатлар

Спорт гуруҳлари ҳақида умумий тушунчалар . И жтимоий психологияда гуруҳ тушунчаси энг умумий ҳисобланади. Гуруҳ деганда жамиятнинг ижтимоий тузилишини ташкил этувчи элемент ҳам қандай одамлар тўплами, уларнинг ҳар қандай бирлашмалари назарда тутилади. Гуруҳларнинг турларидан бирини спорт гуруҳлари ташкил этади, бу гуруҳда жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланувчи одамлар бирлашадилар. Спорт гуруҳлари мамлакатимиз ҳаётида ката ўрин эгаллайди. Уларга кўплаб турли ёшдаги спорт билан шуғулланувчи одамлар жалб этилган. Спорт гуруҳлари бошқа гуруҳлар каби «шахс - жамият” тизимида оралиқ бир қисмни ташкил этади. Улар спортчининг микромуҳитини ташкил этади. Уларнинг динамикаси қонуниятлари жамиятнинг синфли тузилиши ва ундаги ижтимоий-иқтисодий муносабатлар билан белгиланади. Спорт командаси спорт гуруҳининг бир тури сифатида . С порт фаолияти билан шуғулланувчи физкултурачилар ёки спортчи- разрядчиларини бирлаштирувчи спорт командаси спорт гуруҳлари турларидан биридир. С порт командаларининг турлари жуда катта – маҳалла команларидан тортиб мамлакати ва олимпия терма командаларигача. Ижтимоий-психологик турлардан келиб чиқиб спорт командаси кичик ташкилий гуруҳга киради. У унга кўп бўлмаган сонли спортчиларни (икки кишидан бир неча ўнларгача) қамраб олувчи ижтимоий жамоадан иборат. Унинг ҳамма аъзолари ўртасида спорт фаолияти жараёнида реал ўзаро алоқалар ва муносабатлар мавжуд бўлади. Спорт командаси одатда спортчиларни ихтиёрий бирлаштиради: уларнинг ҳаммаси спорт машғулотларидан ташқари фаолият бошқа турлари билан машғуллар (меҳнат, ўқиш ваш у кабилар). Спорт командаси ҳар қандай кичик уюшган гуруҳ сифатида – бу унинг аъзолари ташқи бирлашишлари эмас, балки ягона ижтимоий организмдир. Унда турли хилдаги ижтимоий-психологик ҳодисалар юзага келади, уларга фақатгина команда сабаб бўлиши мумкин. Командани ташкил этувчи спортчилар доим унинг бошқа аъзоларининг таъсирларини хис этадилар ва

шунинг учун гуруҳда ўзларини бошқача тутадилар. Спорт командаси спортчиларнинг интеллектуал, эмоционал ва иродавий фаол л икларига, уларнинг қарашларига, ишончларига, хулқларига таъсир кўрсатади. Спорт командасининг ривожланиши . Спорт командасининг ҳаёти асосий қонуни унинг динамикаси ҳисобланади. Ҳар қандай спорт командаси ёшига ва биографиясига эга. Команда ташкил топадиган кун ва у тарқалиб кетадиган кун бўлади. Спорт командасининг ривожланиши яққол ифодаланган хусусияти – уларнинг тартиблари мунтазам янгиланиб бориши ҳисобланади. Бу баъзан командада кучлар динамик тенглигини кескин оғирлаштириши мумкин (янги келганларнинг командада ўз ўринларига эга бўлишлари унчалик осон эмас). Кучларни тенглигини сақлаб қолишда, кўпроқ уни тиклашда янгиларга спорт тажрибасини, анъаналарини, муносабатлар усулларини, маънавий қоидаларини етказишни таъминловчи команданинг доимий қисми асосий ролни ўйнайди. Спорт командасининг ривожланиши турли хилдаги йўналтирилган ташкилий ва идеологик тақи таъсирлар ва спортчилар фаолияти ҳамда муносабатларида юзага келадиган ички жараёнлар билан объектив мавжуд жамият қонунлари бўйича боради. Ижтимоий ривожланиши даражаси бўйича спорт командалари бошқа кичик гуруҳлар каби бир хилда эмас. Ҳамкорликдаги фаолияти, унинг ғоявий йўналганлиги, мақсадлари, принциплари, аҳамияти, гуруҳнинг ички бардамлигига қараб ижтимоий психологияда қуйидаги гуруҳларни ажратиш қабул қилинган: ассоциация, кооперация, жамоа ва корпорация. Бу ажратишлар спорт команлари учун ҳам мос келади. Команда-корпорация фаолияти йўналиши ва мазмуни бўйича ҳатто унинг аъзолари ўртасидаги ички бардамликка қарамай асоционалдир. Ассоциация

кооперация ва жамоа командалари учун гуруҳнинг ички бирлиги турли даражада бўлиши билан фаолияти ижтимоий қимматли мазмуни хосдир. Команда-ассоциация даражасида ҳамкорликда ҳаракат қилиш талаблари хали йўқ: гуруҳнинг фаолияти амалга оширилса ҳам, унинг аъзолари бир- бирларини яхши билмайдилар, ўзаро ёрдамлар кам учрайди ва тасодифийдир. Команда-кооперацияда ҳаракатлари бирлиги ва уна интилиш, ҳамкорлик, ўзар бир-бирини тушиниш ва ўзаро ёрдам анча яққол ифодага эга. Жамоа спорт командасининг ривожланиши олий даражаси сифатида . С порт командасига жамоа сифатида бир қатор хусусиятлар хосдир. Спорт командасининг жамоа сифатида фарқ қилинадиган хусусиятлари қуйидагилардан иборат: бутун команда учун ягона ижтимоий аҳамиятли мақсадлар, юксак маънавий, мақсадларга мос мотивлари, унинг аъзоларининг мана шу мақсадларга эришишга қаратилган амалий ҳамкорликдаги ҳаракатлари. Умумий, асосий мақсадлари – бу спортчилар шахсини шакллантириш – жисмоний ва маънавий кучларини баркамол ривожлантириш билан жамоа аъзоларини шакллантириш, меҳнатга, ижтимоий фаолиятга, танлаган спорт турида маҳоратини такомиллаштиришга тайёрлаш, спорт мусобақаларига махсус тайёрлаш. Мана шу мақсадларни англаб етиш команда аъзоларининг ҳамкорликдаги кучларини техник, тактик, жисмоний, психологик тайёргарлигини такомиллаштиришга ва мусобақалашиш курашида муваффақиятга эришишга йўналтиради. Аниқ мақсадлари ва вазифалари турли-тумандир ва ҳар доим спортчилар ҳамда команданинг реал имкониятларидан келиб чиқади. Рақибнинг кучлилигига қараб мураббий, мисол учун, ғалаба қозониш ёки кучли рақиб билан ўйнаш маҳоратини текшириб кўриш масаласини қўйиши мумкин.

Команданинг бирлашишига, унинг ривожланишига командани шай бўлиши, ўз кучини аямасликка йўналтириш унинг ривожланишига, бирлашишига ёрдам беради. Ўзаро боғлиқликда фаолият хос бўлган спорт турларида умумкоманда мақсади бирлаштирувчи аҳамияти айниқса муҳимдир. Лекин спортнинг бошқа турларида ҳам спортчилар ҳаммаси умумий мақсадга эришишга интилганида команда ғалабаси мумкин бўлади. Спортчиларнинг ҳаракатлари индивидуал бўлишига қарамай, умумий вазият, кманда аъзолари кайфияти, дўстона қўллаб-қувватлаш, кучларининг бирлиги мақсадга эришишга ёрдам беради. Бу шахсий-командали мусобақаларда жуда осон намоён бўлади. Ўзининг ривожланишида жамоатчилик даражасига эришган команданиг ҳамма аъзолари учун мотивлари бирлиги мақсадга мувофиқ ҳаракатлари хосдир (ғалабани таъминлаш хисси, ўқув синфи олдидаги, спорт жамоаси, ўртоқлари, мамлакат олдидаги бурчини хис этиш), лекин у жамоанинг ижтимоий аҳамиятли мотивлари билан ҳам мос келади. Ривожланиши даражаси паст бўлган спорт командаларида коллизия бўлиши мумкин, бунда ижтимоий хусусиятга эга мақсадга интилиш ортида спортчида фақат ғаразли мотивацияси: ҳаммадан ажралиб туриш, мақтаниш, манфаатпарастлик туради. С порт командаси раҳбарлик ва етакчилик Спорт жамоасида раҳбарлик ва етакчилик ҳақида тушунча . Спорт жамоаси аъзолари фаолиятини ташкил қилишга раҳбарлик ва етакчилик хизмат қилади. Раҳбарлик ва етакчилик жараёнлари, уларнинг нисбати, раҳбарлар ва етакчиларнинг хусусиятлари спорт командаси фаолияти муваффақиятлилиги ҳамда унинг жамоа сифатида шаклланганлиги даражаси учун жуда муҳимдир.

Раҳбарлик ҳодисаси, буни ижтимоий психологияда қабул қилинган тушуниш бўйича командани бошқариш ташқи расмий тузилиши билан боғлиқдир. Команданинг расмий раҳбари мураббий, команда сардори ҳақибланади. Командани бошқаришда улар асосий вазифани бажарадилар. Етакчилик ҳодисаси команда аъзоларидан бирининг командани бошқаришга норасмий таъсири ички тузилиши билан боғлиқдир. Одатда етакчиларни белгиламайдилар, бундай вазифалар командада кўзда тутилмайди. Етакчилар ўз-ўзидан ишбилармонлиги ва шахсий хусусиятлари билан ажралиб чиқади. Спортчи-етакчиларни шартли равишда икки турга ажратадилар: ишбилармон (инструментал), команданинг спорт фаолиятига бевосита таъсир кўрсатади, эмоционал, командада кайфиятни кўтарувчи, очиқ кўнгил, дам олишни ташкил қилувчи. Баъзи ҳолларда команда аъзоларига салбий таъсир кўрсатувчи, унинг фаолиятини бузувчи, баъзида ҳатторасмий раҳбарлик вазифасига давогарлик қилувчи негатив етакчилар пайдо бўлиши ҳам мумкин. Раҳбарлик ва етакчилик ўртасида маълум фарқ мавжуд. Раҳбарлик расмий инстанция сифатида асосан команда аъзолари ўртасидаги расмий, амалий муносабатларини бошқариш воситаси ҳисобланади. У масъулиятли қарор қабул қилади, маълум расмий таъсир кўрсатиш системасига эга, кенг ижтимоий алоқалар тизимида иш олиб боради, команданинг фаолияти учун қулай шароитларни таъминлайди. Етакчилик норасмий хусусиятдаги спортчилар муносабатларини бошқариш воситаси ҳисобланади. Етакчилар масъулиятли қарор қабул қилиш ва таъсир кўрсатиш расмий ҳуқуқларига эга эмаслар. Уларнинг таъсир кўрсатишлари асосан команданинг ўзи фаолияти ичидаги доираси билан чегараланади.

Расмий раҳбар сифатида тренернинг ижтимоий роли Спортчилар ва команда билан икки томонлама муносабатлар жараёнида мураббий расмий раҳбар сифатида муҳим ўрин эгаллайди. Мураббийнинг фаолияти кўп томонламадир. Унинг ижтимоий ролига норматив киритилган талаблар турли вазифалардан иборат, улардан асосийси ўқитиш, спортчиларни тарбиялаш, мусобақалар, машғулотлар ҳамда бўш вақтларида уларга ва командаги раҳбарлик қилиш, бошқа ташкилотлар ҳамда командалар билан кенг алоқалар қилиш. Педагогик ташкил этилган машғулотлар жараёнида мураббий умумтаълим ва тарбиявий масалаларни ҳал этар экан, мураббий спорт ютуқларига йўналтириш билан спортчилар ва командани махсус жисмоний, техник, тактик, психологик тайёргарликларини амалга оширади. У спортчиларда ҳаракатланиш кўникмаларини, маҳорати ва жисмоний сифатларини такомиллаштиради, уларга умумий ва махсус билимлар беради, улар билан техник-тактик комбинацияларни ўрганади. Раҳбарлик вазифаси мураббийнинг ишида асосий томони ҳисобланади. Мураббийнинг касбий маҳоратини айнан мана шу вазифасини бажариши сифатида тўла намоён бўлади. Лекин уюшган жамоани яратиш учун мураббий фақат расмий раҳбарлик эмас, балки команда етакчиси бўлиши ҳам мақсадга мувофиқдир. Раҳбар сифатида мураббий спортчилар ва команда олдида жавобгар ҳисобланади, уни ташкил этади, ўқув-машғулотларини ва мусобақаларни ташкил этади, командани ва ундаги шахслараро муносабатларни бошқаради. Раҳбарлик вазифасига команда учун зарур бўлган ахборотларни тўплаш ва ишлаб чиқиш, команда ва алоҳида спортчиларнинг фаолиятини оператив, кундалик ва истиқболли режалаштириш, команда аъзолари ўртасидаги мажбурият ва ролларини тақсимлаш, мотивацион доирасига таъсир кўрсатиш йўли билан уларнинг фаолликларини рағбатлантириш кабилар киради.

Мураббийнинг ижтимоий ролидан келиб чиқадиган ҳамма вазифаларини амалга ошириш муносабатлар билан боғлиқдир. Муносабатлар унинг фао л ияти воситаси, унинг профессионал меҳнати муҳим томони бўлиб иштирок этади. Ҳар қандай бошқарувчилик ёки педагогик вазифаси мураббийнинг маъмурият, касбдошлари, ҳакамлар, томошабинлар билан, спортчилар билан бевосита алоқалари давомида амалга оширилади. Кундалик меҳнати жараёнида мураббийнинг фаолияти ҳамма томонлари ва вазифалари бир-бири билан боғлиқдир. Мураббийлик ижтимоий ролини бажариши маҳорати уларни мос равишда бажариш билан ҳам белгиланади. Мураббийнинг раҳбар сифатида обрўси ва қиёфаси . Спортчиларни ва командани ўқитиш, тарбиялаш ва уларга раҳбарлик қилишда мураббий фаолиятининг муваффақияти шуғулланувчиларнинг унинг обрўсини тан олишлари билан боғлиқ бўлади. Авторитет – лотинча сўз билан куч н и, таъсирини а нглатади. Мансаб обрўси ва шахс обрўси деган тушунчалар мавжуд. Мансаб обрўси хизмат вазифаси, ундан келиб чиқадиган шахснинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари билан белгиланади. Шахс обрўси маълум ишни бажарувчи одамнинг индивидуал хусусиятларига боғлиқ бўлади. Команданинг раҳбари расмий мансаби сабабли мураббий обрўга эга бўлиш ҳуқуқи устунлигига эга. Мураббийнинг шахсий обрўси, унинг намунаси спортчилар ва командани шакллантириш мураккаб жараёнида муҳим омил ҳисобланади. Мураббий мансаби вазифаларини муваффақиятли бажариш билан шахсий обрўга эга бўлади. Бундан ташқари шахсий обрўси мураббийнинг инсоний хусусиятлари ва касбий сифатлари билан боғлиқ бўлади. Бироқ лавозими обрўси ҳар доим ҳам мураббий шахси обрўси билан мос келавермайди.

Мураббийнинг лавозими вазифалари ва униннг шахсий сифатлари ўртасида мос келмаслик жамоада ортиқча кескинликка ва унинг фаолияти маҳсулдорлиги пасайишига олиб келиши мумкин. Малакали мураббий жисмоний тарбия назарияси ва методикасини, мутахассислиги бўйича спорт тури назарияси ва методикасини, таянч илмий фанлар асосларини: физиология, психология, педагогика, спорт медицинаси, гигиена, биомеханика ва бошқаларни билади. У амалий ақлга эга ва спорт машғулотлари ҳамда мусобақаларида амалий масалаларни ҳал этишда назарий билимларини тез, ижодий қўллай олади. Бу ҳар доим униннг обрўси мустаҳкамлашишига ёрдам беради. Мураббийнинг маҳорати ҳаракатларни маҳорат билан бажаришда эмас, балки техник-тактик ҳаракатларни самарали эгаллаб олишни таъминловчи воситалар ва методларни билишида намоён бўлади. Мураббийнинг маҳорати кучли кузатувчанлиги, аналитик фикрлаши, ижодий тасаввури, ўзига хос интуицияси – бошқаларга кўринмайдиган белгилари бўйича ҳаракатни техник-тактик бажарилишини баҳолаш, олдиндан кўра билиш ва спортчи ҳамда спорт жамоасининг ривожланишини тахмин қилиш қобилиятида намоён бўлади. Командага раҳбарлик қилиш усули . Раҳбарлик усули деганда мураббий спортчиларни бошқаришни амалга оширишига ёрдам берадиган усул ва услублар тўплами кўзда тутилади, хусусан, ўқув-машқлар жараёнида. Ижтимоий психологияда автократик, демократик ва либерал раҳбарлик усулларини ажратиш қабул қилинган. Бу усуллар мураббийлар учун ҳам хосдир ( М.В.Прохорова ). Автократик раҳбарлик мураббийнинг ўз тажрибаси асосида, команда аъзолари фикрларини деярли ҳисобга олмай шахсан бир ўзининг қарор қабул қилишида қурилади. Мураббий иш режалари, дастурларини, топшириқларни кенг муҳокама қилишга интилмайди, у спортчиларга жуда кам маълумотлар етказади, гуруҳ фикрига қулоқ солмайди. Улар фақат буйруқни бажаришлари керак деб ҳисоблайди. Бундай мураббий эътирозларни ёмон кўради, қатъий интизом ва сўзсиз итоаткорликни яхши кўради. Тўғридан-тўғри таъсир

кўрсатиш методларини афзал кўради: кўрсатмалар, буйруқлар, команда, талаб, танбеҳ, мураббийнинг спортчилар билан муносабатлари уларнинг ташаббуслари ва мустақилликларини йўқотишга асосланган. Улар ўртасида ҳақиқий ўзаро алоқалар мавжуд эмас. Демократик раҳбарлик усули режаларни ишлаб чиқишга ва қарор қабул қилишга команда аъзолари кеннг жалб этилишларини кўзда тутади. Муҳокама қилиш, келишиш ва ҳамкорлик жамоали шаклларидан анча тўпа фойдаланилади. Мураббий таъсир кўрсатиш ёрдамчи усулларини афзал кўради: насиҳат, тахмин, хушмуомала суҳбат. Мураббийнинг спортчилар билан муносабатлари ҳурмат, ишонч, ўзаро бир-бирини тушунишга асосланади. Демократик усулда спортчиларнинг мустақилликлари, уларнинг фаолиятдан қониқишлари, командада ўзини ўўзи бошқариш турли шаклларини ривожлантириш учун қулай шароитлар яратилади. Лекин шу билан бир вақтда мураббий ҳеч қачон спортчилар талаблари бўйича иш қилмайди. Либерал раҳбарлик усули мураббийнинг команда фаолиятига озгина аралашиши билан ифодаланади. Спортчилар кўп жиҳатдан ўзлари истаганларини қиладилар, мураббий шунчаки иштирок этади. Машқларни, иш ҳажмини танлаш эркинлигини беради. У шуғулланувчилар билан ўзаро муносабатларда илғор позицияни эгаллаймайди. Унинг танбеҳи, мақтови, таклифлари кўпинча расмий аҳамиятга эга. Бундай раҳбарлик бирлаштиришда, унинг амалий спорт фаолиятида бирор-бир юқори натижаларга эришиш жуда қийин. Мураббийлик амалиётида бу учта турлари аниқ ифода этилган ҳамда оралиқ, аралаш усуллари ҳам учраб туради. К омандада психологик муҳит ва шахслараро муносабатлар

Спорт командасида психологик муҳит тушунчаси . Психологик муҳитда гуруҳнинг ва алоҳида спортчиларнинг эмоционал ҳолатлари, шахслараро муносабатлар, гуруҳ аъзолари ўртасидаги низолар кўзга ташланади. Яхши психологик муҳит команданинг мақсадга мувофиқ фаолияти билан, умумий мақсадга эришишда самарали илгари бориш, турли хилдаги қийинчиликларни, вақтинчалик муваффақиятсизлик, хатоларни йўқотиш билан боғлиқдир. Ҳар бир спортчи команданинг психологик муҳитига ўз хиссасини қўшади ва уни ўзида хис этади. Спортчиларда командадаги вазиятдан қониқиши даражасига қараб, шериклари ва мураббий билан муносабатларига қараб яхши кайфияти юзага келади, бу кайфият гуруҳнинг умумий эмоционал кайфиятига яхши таъсир кўрсатади. Командадаги жонли, яхши кайфият ёки ҳавотирли тушкунлик, ёки ҳотиржам ҳаёт тарзи “таъсир кўрсатиш” механизми бўйича спортчиларга таъсир кўрсатади. Кўп жиҳатдан уларнинг ҳолати, хулқи, фаолияти натижаларини белгилаб беради. Команданинг эмоционал ҳаёти тренерга, унинг руҳлантириш, ҳимоя этиш, далда бериш, кераклича хурсанд бўлиш ва хафа бўлиш, рағбатлантириш, тенбеҳ бериши маҳоратига боғлиқ бўлади. Психологик муҳит – спорт командасининг жамоа сифатида шаклланганлиги муҳим кўрсаткичидир. Аммо команданинг психологик муҳитига баҳо берганда ҳаётнинг фақат эмоционал томонини эмас, балки унда ҳукмрон бўлган қоидалар, қадриятларни ҳам ҳисобга олиш керак. Мисол учун, ёлғон йўллар билан эришилган ғалабадан хурсанд бўлиш яхши психологик муҳит мавжуд эканини кўрсатмайди. Шунинг учун, гуруҳли ахлоқ қоидалари ва эмоционал ҳаёт – жамоа психологик муҳитининг иккита узвий боғлиқ бўлган характеристикаларидир. У қанчалик яхши бўлса, команда шунчалик интизомли, бирлашган, фидокор, уларнинг ишга бўлган

муносабати шунчалик жиддий, улар ўртасидаги муносабатлар, дўстлик, ижтимоий фойдали фаолиятда иштирок этиш шунчалик ёрқин бўлади. Команданинг гуруҳдаги маънавий қоидалари Спорт жамоаларида гуруҳлар ахлоқ қоидалари, яъни спортчиларнинг гуруҳдаги хулқини белгилайдиган ва унинг ҳамма аъзолари ёки деярли ҳамма аъзолари томонидан маъқулланадиган қоида, талаблар пайдо бўлади. Гуруҳлар қоидаларининг асосий вазифалари спортчилар хулқларини бошқариб бориш ҳисобланади. Агарда спортчи қоидаларга мос бўлмаган ҳаракатлар қилса, гуруҳнинг ўзи унга нисбатан тарбиявий таъсир кўрсатиш чорасини танлаши, турли жазолар қўллаши мумкин.

Похожие

Мехнат ва жисмоний тарбия

Жисмоний тарбия воситалари

Жисмоний тарбия ва спорт системалари

Жисмоний тарбия ва спорт психологияси

Жисмоний тарбия ва спортни бошқариш функциялари