Жисмоний тарбия таълими, унинг вазифалари ва хусусиятлари - Педагогиka - Рефераты

Жисмоний тарбия таълими, унинг вазифалари ва хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

110 KB

Жисмоний тарбия таълими, унинг вазифалари ва хусусиятлари Режа: 1.Ҳаракатларни уддалай олиш қобилияти ва ҳаракат малакаси 2.Ҳаракатни бажаришнинг олий мақоми

Ўқувчига билим беришда жисмоний тарбия таълими муҳим ўринни эгаллайди. Бу жараёнда ҳаракат фаолиятини ёки унинг маълу.м бўлагини бажаришга ўргатилади, жараён машқ қилиш — такрорлаш орқали амлга оширилади ва шуғулланувчида шу ҳаракат ҳақида назарий билимнинг шаклланишига, жисмоний сифатларни ривожлантириш - тарбиялашга олиб келади. Демак, жисмоний тарбия жараёнида таълим махсус билимларни ва ҳаракатни бажара олишни ўзлаштириш ва уни ўқувчига, шуғулланувчига узатишни уюштирилишини йўлга қўйишдан иборатдир. Ўқитиш практикасида «ҳаракат фаолияти таълими», «ҳаракатга ўргатиш», «ҳаракат малакаси», «ҳаракат кўникмаси», «назарий билим», «қила билиш», «тарбиялаш», «ривбжлантириш» ва ҳоказодек атамалардан фойдаланилади ҳамда юқорида қайд килинганидек жисмоний маълумот беришдек мақсадни амалга оширади. «Ҳаракат фаолиятини (ёки жисмоний машкни) ўрганиш», нисбатан қисқа педагогик вазифадир. «Ҳаракат фаолиятини ўрганиш» (ёки жисмоний машқни ўқитиш) атамаси ҳаракат фаолияти аниқ бўлиб унинг назарий билими ҳам берилганда қўлланилади. Ҳаракат фаолиятини ўқитишда ҳаракат малакаси шаклланади, кўникма вужудга келади, бир вақтнинг ўзида мувофиқ жисмоний ҳаракат сифатлари: куч, тезлик, чидамлилик, чаққонлик, мускуллар эгилувчанлиги ва бўғинлар ҳаракатчанлиги ривожланади. Шу сабабли педагогик жараёнда эътибор аник бир нарсага, таълимга — малакани шакллантиришга ёки ҳаракат сифатларини ривожлантиришга қаратилиши лозим. Ҳаракат фаолиятини ўқитишнинг хусусиятлари Ҳаракат фаолиятини ўқитиш жараёнида факатгина билим бериш ва ларбиялаш вазифалари кўшиб ҳал килинмай, соғломлатириш хусусиятига оид вазифалар ҳам хал қилинади. Ҳеч қайси умумтаълим предметида бунчалар яккол намоён бўлмайдиган соғломлаштириш вазифаси ҳаракат фаолиятини ўқитишда ёрқин намаён бўлади. Ҳаракат фаолиятини ўкитишда билим бериш вазифалари ҳам ўзини

хусусиятларига эга. Ўкув материалларини эгаллаш жараёнининг етакчи компоненти ўқувчиларнинг актив ҳаракат фаолиятидир. Уларнинг ўкув- меҳнат фаолияти ҳаммадан аввал потенциал жисмоний куч сарфлашни талаб қилади . Ўқувчининг ўқув фаолиятининг айрим қонуниятларини билиш, инсоннинг иш кобилиятининг умумий қонуниятларини ҳисобга олиш кераклигини тақазо этади. Индивиднинг иш кобилияти бир неча факторларга боғлиқ: авлодидан (ота- онасидан) мерос қобилиятлар, ҳаётий жараёнда тўпланган тажрибалар ва маълум белгиланган шароитда аник фаолиятни бошкара олиш. Бу факторлар қанчалар яхши ривожланган бўлса, инсон шунчалар катта ишчанлик (қобилияти)ни намоён кила олади. Одатдаги шароитда инсон ўзининг иш қобилиятининг бир қисмидангина фойдалана олади холос. Заҳирасидаги деб ҳисобланган бошқа қисми фақат ошириб кўйилган максимал талабларга жавоб беришда намаён бўлиши мумкин. Одатдагидан ташқари ташки шароит муҳим резерв иш қобилиятининг намоён бўлишига имконият яратибгина қолмай, одамнинг қобилиятни максимал мобилизация қила билишни тарбиялайди. Максимал мобилизация қобилиятини ривожлантириш, ўз навбатида, шароитга боғлик. Ҳаракат фаолиятини ўқитишнинг иккинчи хусусияти ҳаракат малакалари тизимини шаклантириш ҳисобланади. Фақат ҳаракат фаолияти тизимигина ўқувчи жисмоний тайёргарлигининг характерини белгилайди. Мактаб ўкувчилари жисмоний тарбия дастуридаги ҳаракат фаолиятлари тизими ҳаётий-амалийлиги приципига амал қилинган ҳолда шундай танлаб ажратилганки, уларнинг кўпчилигини кундалик турмуш амалиётда қўллаганлар ёки уларни кейинроқ кўллашлари мумкин. Тизимнинг амалиётда кўлланилиши учун ундан бир-бирини такрорлайдиган ёки иккинчи даражали бўлган фаолиятлар чиқариб ташланган. Бу жараённи объективлаштириш учун ҳозирги кунда математик ҳисоблаш (статистика) услубиятидан фойдаланилмоқда. Улар ёрдамида харакат фаолиятлари таркибидаги ўзаро боғлиқ бўлган ва бир бирига ўхшаш элементлар миқдорининг характери

ўрганилмокда. Ўхшаш элементлар микдори ўкувчилар ёши ва жинсий хусусиятларининг чегарасини эътиборга Олинмоқда. Масалан, 30 метрга югуриш 60 метрга югуриш билан солиштирилганда уни бошка ҳаракат фаолиятлари билан кўп маротаба боғланишларга эга эканлиги ва шунинг учун у боланинг ривожланиши локомацияси (М.А. Годик, 1966) даражасининг умумлаштирилган кўрсаткичи сифатида қаралиши мумкин экан. Тирмашиб чиқиш ва мувозанат сақлаш машқларй эса бошка ҳаракатлар фаолиятлари тизимига нисбатан карам эмас . Бошқача қилиб айтганда, бу фаолиятларнинг таъсири натижаси бошка фаолиятларникидан юкори ёки паст бўлиши мумкин (К.Д. Бакунено, 1967). Учинчи хусусияти - таълимни икки йўналишда амалга оширишда ҳаракат сифатларини комплекс ривожлантириш билан алоқадорлиги. а) ҳаракат малакаси ҳара. т сифатларини ривожланиши билан боғликдир. Энг аввало ай, л ўша ҳаракат малакасига оид ҳаракат сифатлари ривожланади. б) ҳаракат малакаси учун махсус хусусиятга эга бўлган ҳаракат сифатини ривожлантириш бир вақтнинг ўзида бошка сифатларни ривожлантиришдан самаралирок кечади. Масалан: қисқа масофага югуришни ўқитишда тезлик ривожланади, лекин тезлик кучни, чидамлиликни ва бошқаларни оптимал ривожлантиргандагина эффектлироқ ривожланади. Ҳаракат фаолиятларини ўқитишнинг самарадорлиги жисмоний билим ва жисмоний ривожланганлик даражаси кўрсаткичлари билан аникланади. Билимлар тизими ва ҳаракат фаолиятларини эгалланишини тўғри ташкилланган педагогик жараён албатта жисмоний ривожланганлик кўрсаткичларнинг ошишига олиб келади. Билим бериш вазифаларининг ҳал қилиниши тарбиявий вазифаларнинг амалга оширилиши билан органик бирликдадир. Таълимнинг тарбиявий характери ҳақидаги тушунча жисмоний тарбиянинг асосий

конуниятларидан бири тарзида юзага чиқмоқда. Махсус ташкилланмаган жараён сифатида жисмоний машқлардан фойдаланиш жараёни ҳеч қандай педагогик қимматга эга эмас, уларнинг тарбиявий таъсири тўлалигича педагогик жараённинг сифатига боғлиқ. Ўз давридаёқ П.Ф. Лесгафт мускулларни машклантиришга инсон психикасига ва унинг интелектига таъсир этувчи кучли восита деб қараган. Барча фанларнинг ўқитувчилари қатори жисмоний маданият ўқитувчиси ҳам тарбия жараёнида тарбиянинг барча элементлари комплексини ўз тизгинида ушлаб туришга одатланиши лозим. Тарбиянинг умумий вазифалари ҳал қилинишига ўкув фани ўз таъсирини ўтказмай колмаслиги мутахассисларга аёнлигига қарамасдан, жисмоний тарбия учун характерли бўлган айрим хусусий вазифаларни хам олдинга суради: - жисмоний машқлар билан шуғулланишга одатлатириш. Бу одат, айниқса, ҳозирги замондошимиз учун зарур. Кам ҳаракат қилиш, организмга жисмоний юкнинг камлиги, ҳаракат фаоллигининг сустлигини енгиш муаммосини ҳал қилади, мустақил жисмоний машк билан шуғулланиш машғулоти учун вақт топишга ўргатади; - жисмоний кийинчиликларни енгишни ва мардонаворликни тарбиялаш. Кўпчилик ҳаракат фаолиятини ўзлаштириш маълум даражадаги ҳавф, таваккалчиликни, максимал жисмоний ва психик зўриқишни талаб қилади, аҳамиятли даражадаги нагрузкани организм сарфлаган энергияси тикланиб улгурмаган фонда бажара олишга - чидашга ўргатади; - гигиеник малака ва одатларни тарбиялаш. Жисмоний машқларнинг самарадорлиги асосан гигиеник омиллардан тўғри фойдаланиш билан боғлиқ. Ҳаракат фаолиятларини ўқитишнинг жараёни иш режимига риоя қилишни тарбиялаш, овқатланиш, уйқу, тана ва баданини парваришлаш, ,кийим-бош ва бошкаларни ўз ичига олади; - ўқувчилар орасида ўзаро муносабатларни тўғри шакллантиришга эришиш. Чунки ҳаракат фаолиятларини ўзлаштириш, такомиллаштириш коллективчиликка таяниб муносабатларни ташкиллаш эмоционаллик билан

алоқадор. Шуғулланувчиларнинг, айниқса, турли жинсдагиларнинг юқори даражадаги ўзаро ёрдами ёки рақиблик орқали алоқаси, дўстлик, ўртоқчилик, ўғил болалар ва қизлар орасидаги юқори ахлоқий муносабатларнинг шакилланишида бебаҳо воситадир; - ҳаракат фаолиятлари давомида мустақилликни тарбиялаш. Ўқувчиларнинг спорт зали ёки спорт майдонида ҳаракатланишига нисбатан мустақиллик бериш, бир томондан, ўқувчиларнинг ўз-ўзларини бошқаришига имкон берса, иккинчи томонидан, ўз фаолиятига жавобгарликни ҳис қилиш учун шароит яратади, ўз ҳаракат активлигига онгли муносабатни ва уни амалга ошириш усулини ўйлашга ўргатади; - умумий ва хусусий тарбиявий вазифаларни ҳал қилиш ўқитувчи билан ўқувчини юқори даражадаги ва хусусий алоқаси (ўқитувчининг коммуникативлик компонента) шароитида амалга оширилади. Тарбия вазифаларини таълим жараёнида тўлақонли амалга ошириш учун уни тизимли равишда билим олиш вазифаларини ҳал қилиш билан кўшиб олиб борилмаса, кутилган натижага эриша олмаслик амалиётда исботланган. - соғломлаштириш вазифалари ҳаракат фаолиятларини ўқитишда жисмоний тарбиянинг барча воситаларини комплекс равишда кўллаш орқали ҳал этилади. Таълим жараёни тиббий кўрик (назорат) хулосаларига мувофиқ дифференциаллаштирилади ва ўқувчилар асосий, тайёр-лов ва махсус тиббий гуруҳлар деб номланувчи гуруҳларга ажратилади . Ўқув материали мазмуни ва унинг ўқувчиларга берадиган жисмоний юкламаси уларнинг ёши, жинси ва жисмоний тайёргарлигига қараб қатъий дифференциаллаштирилиши лозим . Бу талабнинг бузилиши фақатгина ўқув материалини ўзлаштирмаслигигагина олиб келмай, ўкувчининг саюматлигига ҳам катта путур етказиши мумкин. Ўзлаштириш жараёнининг ўзида, хатто энг қоидали қилиб уюштирилган таълимда ҳам, жароҳат олиш хавфи мавжуд. Бу табиий

равишда, ўқитувчидан жисмоний машқ билан шуғулланиш жойини жуда ҳам пухта тайёрлаш, ўқувчилар фаолиятини ташкиллашдаги уюшқоқликка риоя қилиш ва ўкувчига ёрдам бериш ёки уни хавфсизлигини таъминлашга (страховка) тайёрликни, доимо хушёрликни талаб қилади. Таълимнинг самарасига ташки факторлар (спорт анжомлари ва жиҳозларнинг соз бўлиши), соғломлаштириш вазифаларининг ҳал қилиши (машғулот жойининг тозалиги, ҳаво ва бошқалар) аҳамиятлидаражада таъсир қилади. Ҳаракат фаолиятларини ўқитишнинг юқорида қайд қилинган хусусиятлари ўқитувчидан психолого-физиологик билимларнигина талаб қилиб қолмай, юқори даражадаги анатомофизиологик ва методик таёргарликка оид билимларга эга бўлишни таказо этади. 1.Ҳаракатларни уддалай олиш қобилияти ва ҳаракат малакаси Жисмоний тарбияга хос бўлган кўп қиррали вазифаларнинг барчаси ҳаракатни бажара олиш (кила олиш) ва ҳаракат малакасининг шаклланишига боғлиқдир. Бу жараёнга хос конуниятларни билиш ҳаракат фаолиятларини ўқитишнинг барча этапларидаги мазмунни тўғри ва рационал бўлишини, ҳаракат фаолиятларини эгалашдаги нотекисликларга барҳам беради ва таълим вариациясини йўлга қўйиш учун имконият яратади, дарслар тизимини нисбатан талаб даражасида тузиш, тайёрлов ва йўлланма берувчи машқлардан самарали фойдаланиб малаканинг ижобий ва салбий кўчишини таъминлайди. Таълим жараёнида ҳаракат фаолиятларини ривожлантириш. Ҳаракат фаолиятларини ўқитиш жараёнида тананинг у ёки бу қисми (бўлаги)да ҳаракатни бошкаришнинг характери ўзгаради, натижада ҳаракат фаолиятини эгаллашнинг даражаси ортади. Б.А. Ашмарин бу жараённи қуйидагича ифодалаган: 1-жаовал

Ўқувчи (шуғулланувчи) махсус билимлар базасида ва тизимли машқлар натижасида ҳаракат фаолиятини бажариш учун белгиланган имкониятлар чегарасига етади, такомиллаштириш учун эса чегарасиз имкониятларга эга бўлади (олий тартибда харакат қила билиш). Ҳаракат фаолиятини эгаллашнинг уч боскичга бўлиниши шартлидир. Босқичларнинг стабил чегараларини мавжудлиги билим бериш вазафаларини белгилаш ва уни ҳал қилиш учун кулайдир. Эски тажрибалар, билимларга таяниб кила билиш (кила олиш)нинг шаклланиши харакат фаолиятини эгаллаш жараёнидан бошланади. Ҳаракатни бажара олиш (кила билиш) — бу ҳаракат фаолиятининг ҳар бир бўлагига ўқувчининг диққат эътиборини тўплаш (концентрациялаш) шарти асосида ўрганилаётган ҳаракат фаолиятидир. Характерли аломатлари, — тўла, бир бутун харакат фаолияти таркибидаги ҳаракатларни бошкариш автоматлашмаган ҳолда бажарилади. Натижада ўқувчининг'онги ҳаракатнинг ҳар бир элементини кандай бажарилиши синтези билан ўта банд бўлиб, иш юқори даражадаги энергия сарфлаш ҳисобига — иқтисод қилинмай, аҳамиятли даражадаги чарчашга дош бериш ҳисобига бажарилади; - ҳаракат вазифасини бажариш усули стабил эмас (такрорлашларнинг мароми турлича). Бу босқичда ҳаракат вазифасининг осон, кўп энергия сарфламай ҳал этиш усули изланади. - ҳаракатни кила билиш, ҳаракат фаолиятини биринчи ўрганаётганлар четлаб ўтадиган хатолардан ҳоли бўлган фаолият эмас. Тўғри, малакагача ўтиш даврининг узунлиги, даражаси турлича ва у ўкувчи қобилияти, таълим услубининг такомиллашганлиги, ҳаракат фаолиятининг тўла таркибининг

осон ёки қийинлигига ва ҳоказоларга боғлиқ. Аҳамияти. Ҳаракатни бажара олиш асосан ижодий изланишлар орқали, таққослаш, солиштиришлар, ҳаракатни бажариш усулларини баҳолаш, уларни бир бутун ҳаракат фаолиятига бирлаштириш бўлиб билим бериш учун катта имкониятларни очади. Ҳаракатни қила билиш ҳаракат фаолиятини эгаллашнинг шундай даражасики, характерига кўра у барча йўлланма берувчи машқларга тенглаштирилади. Агарда улар стабиллашиб қолса, ўзлаштирилаётган ҳаракат фаолияти малакасининг шаклланишида муаммолар вужудга келишиига сабаб бўлади. Маълумки, тўла ҳаракат таркибидан ажратилган, изоляцияланган бўлак ўрганилаётган, тўла ҳаракат таркибига кирганда маълум ўзгаришларга учрайди. Ўрганилган ҳаракатни нисбатан доимий шароитда тизимли намоён қила олишини аста секинлик билан малакага айланишига олиб келади. Ҳаракат малакаси — бу фаолиятининг шундай бажариш, кобилиятики, унда диққат фаолиятнинг натижаси ва шароитига йўналтириб, унинг таркибига кирадиган айрим ҳаракатларга нисбий эътибор билан бажара олишдир. Малаканинг характерли белгилари: 1. Ҳаракат фаолияти таркибига кирувчи алоҳида ҳаракатларнинг бажарилишига унчалар эътибор бермай бажариш. Бунга ҳаракатни бажариш жараёни автоматлашувининг бошланиш ҳисобига эришилади. 2. Ҳаракатни автоматлашган даражада бажариш ўкитиш — натижаси ёки ҳаётий тажриба амалиёти натижасидир. 3. Ҳаракат фаолиятининг автоматлашган ҳолда бажарилишида онгнинг етакчи ролини инкор этиб бўлмайди. Ҳаракат малакаси шаклланишида фаолият мазмуни автоматлашмай айрим ҳаракатларнинг ижроси жараёни, айрим элементлар тузилиш (масалан: нерв-мускул жараёнларини координация килиш муносабатлари, ҳаракат ва вегетатив компонентларнинг ўзаро алоқаси) авт1 >Мтлашади. 4 . Уқувчининг онги асосан ўзак компонентларга, шароитнинг ўзгариши

ҳисобига ва ҳаракат вазифасининг ижодий хал килинишига йўналтирилади. Заруриятга қараб ўкувчи, ўрганувчи ҳар бир ҳаракатнинг бажарилишини назорат қилиши мумкин, шунингдек, ижрога лозим бўлган ўзгартишлар киритиши ёки бошқа фаолиятни бажаришга ўтиб кетиши мумкин (масалан: қўлда ёки бошни ерга кўйиб туришда мувозанатни йўқотса, ўкувчи «групперовка» (йиғиштириниш) килиб олдинга «перекат» килиши мумкин). 5. Ҳаракат малакаси юкори турғунликка эга. Бу шуни кўрсатадики, бошқа шароитда ҳаракат фаолияти бажарилишининг бузулишига оз имконият бўлади (масалан: бошка спорт зал, бошка жиҳозлар ва ҳоказолар), ўкувчиларга одатланмаган кузатувларнинг таъсири (томашабинлар). 6. Ҳаракат малакаси учуй ҳаракатлардаги маълум тизимнинг мавжудлиги ва ўзига хослиги. Бу алоҳида ажратилган ҳаракатларнинг бир бутун ҳаракат фаолиятига ортиқча ҳаракатлар ушланишини йўқотиш билан бирлаштиришда ифодаланади. Ҳаракатларнинг аниқлиги ортади, уларнинг ритми такомиллашади, бир бутун фаолият кўрсатишнинг вақти кисқаради. 7. Ҳаракат малакаси шаклланиши анализаторлар функциясини кайта тақсимлаш билан кузатилади. Ҳаракат анализаторининг роли ортади, ҳаракат назоратида мускул ҳиссиёти етакчи аҳамият касб этади. Сузувчининг сувни, футболчининг тўпни ҳис қилиши ва бошкалар. Малаканинг физиологик механизми. И.М. Сеченов ва И.П. Павловларнинг илмий тадкиқотлари орқали эркин ҳаракатларни шаклланишининг физиологик механизмлари асосланган. Ҳаракат актини мускуллар билан бажаришни бошқариш вақтли алоқаларни вужудга келиши эканлигидир. Уларнинг асосида биринчи тартибдаги шартли рефлексларнинг, олий тартибдаги, манипуляцияли рефлекслар ва бошқаларнинг вужудга келиши ётади. Охирги рефлексларнинг аҳамиятига катта эътибор берилади, чунки улар мерос бўлиб наслдан-наслга ўтмаган жавоб реакциялари билан боғлиқ. Ҳаракат малакасининг шаклланиши жараёни шартли равишда уч

физиологик фазага бўлинади, бунда гап ҳаракат фаолиятини кайтариш билан айнан боғлик бўлган физиологик фазалар устида боради холос. 1-фаза шартли рефлектор алоқалари марказий нерв тизими қўзғалиш жараёнининг кенг иррадиацияси билан характерланади. Ташкаридан бу ҳаракат фаолиятининг ташқи кўриниши (суратининг) яратилиши билан ифодаланиб аниқ бўлмаган ва кўпинча кераги йўқ ҳаракатлар ҳам қўшилиб бажарилиши оркали боради. //- фаза шу билан фарқланадики, кўзғалишнинг ортиқчалилиги тормозланиш жараёни ривожланиши билан чегараланиб, марказий нерв фаолиятларининг вақт ва фазода аниқлигига эришиш билан кузатилади. Бунга ҳаракат фаолиятини нисбатан тўғрирок бажариш, ортиқча ҳаракатларни йўқотиш мувофик келади. Аммо қўзғалиш ва тормозланиш жараёнининг ўзаро такомиллашмаган ҳолдаги ўрин алмашишларининг ҳали етарли даражада эмаслиги ҳаракатларда ортиқча зўриқиш, мускуллар таранглигини ошириб юбориш билан кузатилади. ///- фаза ҳаракатнинг динамик стериотипи шаклланишининг тугалланиши билан характерланади. Бу ҳаракатларни нисбатан такомиллашган даражада бажарилишига имкон беради. Магака юқорида айтилган барча белгиларига эга бўлиб боради. Малаканинг стабиллашуви ва пластиклиги. Ҳаракат малакаси шаклланиб бўлгандан сўнг унинг ривожланиши давом этади. Агар рационал такрорлаш давом эттирилса, унда , малаканинг яна ҳам такомиллашуви содир бўлади, уни стабиллашуви давом этади. Малакани нисбатан мослашувчанроқ қилиш учун уриниш давом этади ва афзал малака деб қараладиган турғунроқ, юқори темпиратура, шовқин ва ҳоказоларнинг таъсирига етарли даражада мослашувчан, керак бўлса, ўзгарувчан шароитда қайта шакиллантириш мумкин бўлган малакани яратиш имкони юзага келади. Малака шаклланишнинг аста-секинлиги ва нотекислиги. Ҳ аракат малакаси аста-секин нисбатан узоқроқ вақт ичида, катор майда

янгиланишлар оркали вужудга келади. Малаканинг нотекис шаклланишининг тўрт тури мавжуд: /. Малаканинг "салбий тезлик" билан шаклланиши. Таълимнинг бирламчи этапида ҳаракат фаолиятини ўзлаштириш анча тез амалга ошади, кейинчалик унинг сифатини яхшилаш нисбатан сует боради. Бу йўсиндаги малакани шаклланиши ҳаракат фаолияти техникаси эгаыаш учун характерли. Ўқувчиларнинг ҳаракат фаолиятларини асоси осон ўзлаштиради, чунки мактаб жисмоний тарбия дастурига осон ҳаракатлар киритилган, унинг деталларини ўзлаштириш эса нисбатан узок давом этади. 2. Малакани "ижобий ва зуд/1 и к" билан шаклланиши. Бу шуни ифодалайдики таълимнинг биринчи этапларида малаканинг сифатини ўсиши аҳамиятли даражада бўлмайди. Сўнг у кескин усади. Малаканинг шу кўринишидаги шаклланиши нисбатан қийин ҳаракат фаолиятини ўқитиш учун характерли, маълум вақт ўтиши билан ташқаридан сезилмай тўпланаетган сифат ўзгаришлари тўплами, ўзининг ҳаракат фаолиятини юқори даражада ўзлаштирилганлиги кўринишида намаён қилади. 3. Малаканинг ривожланишини секинлашуви. Малака белгиланган маҳорат даражасига етганда, иккала кўринишдаги тезлик билан малакани шаклланиши содир бўлиши мумкин. Малака қанчалар такомиллашмаган бўлса, ўз навбатида, уни янада яхшилаш учун шунчалар катта педагогик махррат ва куч талаб қилади. 4. Малака ривожланишининг ушланиши («плато»). Ушланиш икки сабаб оркали вужудга келиши мумкин: - вақт ўтиши билан малаканинг сифат ўзгаришларига олиб келувчи организмдаги сезилмас даражада бораётган мослашув жараёнининг бориши; - таълимнинг усулиятини нотўғрилиги ёки ҳаракат сифатларини етарли даражада ривожланмаганлиги оркали келиб чиқадиган сабаблар. Агарда малакани ушланишининг сабаби тўғри аникланса, уни енгиш ушланишини тезроқ ўтиши учун биринчи сабаб вақт, иккинчи сабаб

ўкитишнинг восита ва методлари бўлиб, лозим бўлса уларни кескин ўзгартириш керак бўлади. Малаканинг сўниши. Ҳаракат малакаси барча шартли рефлекслар катори, агарда мустаҳкамланиб турилмаса сўнади. Сўниш малаканинг кетма- кетлигига ўхшаш кетма-кетликда ёки унинг тескариси тартибида содир бўлади. Малакани номоён қила олиш бошланишида сифат ўзгаришларига дарров олиб келмайди. Бу эса ўқувчиларни ўз кучларига ишонмай қўйишига сабаб бўлиши мумкин, айрим ҳолатларда бу фаолиятни бажаришдаги узулишларга олиб келиши мумкин. Сўнг ҳаракатларни аник диференциаллаш қобилияти йўқола бошлайди, ҳаракатлар оралиғидаги кийин координацион алоқалар бузила бошлайди, олдин кўп вақт сарфлаб эришилган техника ижросидаги иидивидуаллик йўқолади. Ташқаридан бу ҳаракат фаолиятининг ёмонлашуви билан кузатилади. Масалан: улоқтиришда ёмон натижа, гимнастика машкларининг ижросида хатолар содир бўлади ва бошкалар. Машқ килишнинг тўхтатиб кўйилиши бу ҳодисани янада сезиларли ҳолатда намоён бўлишига олиб келади. Ниҳоят, шуғулланувчи айрим кийин ҳаракатларни бажара олиш кобилиятини йўкотади. Тизимсиз машғулотлар малаканинг намоён бўлишининг сифати (тез югуруш, баландроқ сакраш ва бошкалар)га салбий таъсир этади ва ижро техникаси тезда ёмонлашади. Лекин ҳаракат малакаси бутунлай йўқ бўлмайди. Унинг асоси жуда узок сақланиши мумкин ва қатор такрорлайверишлардан сўнг тез тикланади. Машк килмай қўйиш орқали одам эркин, катта куч сарфламай чиройли ва тез сузиш кобилиятини йўкотиши мумкин, лекин у ҳеч қачон ўз иш кобилиятини йўқотмайди. Махсус изланишлар оркали В.В. Белиновични аникланишича, конькида учишдек қийин координация талаб килинадиган машқда 10-12 йил конькида турмаган, юрмаганлар битта машғулотнинг ўзидаёқ ўзининг эски малакасини тиклашлари мумкин экан. Ҳаракат малакаси машқни такрорламай кўйиш орқалигина ёмонлашмай, ҳаракат сифатларининг даражасини, организмнинг функционал

имкониятлариини пасайиши оркали ҳам содир бўлиши мумкин. Масалан, стайерларнинг ёши катталиги сабабли кислородни максимал сарфлашининг ёмонлашуви ҳисобига спорт натижаси пасаяди. Кейинчалик спортчи қачонлардир юқори натижа кўрсатган ҳаракат малакасини тўла йўкотиш мумкин.. Кари гимнастлар «мах» билан бажариладиган техник жиҳатдан енгил машкларни жуда осонлик билан перекладина, брусъяда бажарсалар, ҳалқада куч билан бажариладиган машкларни уддалай олмайдилар. Малакани кўчиши (ўгиши). Жисмоний тарбиянинг билим бериш вазифаларидан бири белгиланган ҳаракат малакалари тизимини яратишдир. Натижада бир вақтнинг ўзида ёки бирин кетин бир неча ҳаракат малакалари шаклланиб, бир-бирига таъсир кўрсатиши мумкин. Физиология нуқтаи назаридан малакаларнинг ўзаро таъсири алоқалари шундай жараёнки, бир вақтнинг ўзида ёки бирин кетин координацион структуралар ўзгариши юзага келаверади. Бир вактнинг ўзида бир неча ҳаракат фаолиятига ўқитиш, масалан: дарслар сериясида ёки битта фаолиятни ўргатишда бошка малакаларни ҳам шаклланиши юз бериши мумкин. Малакаларнинг ўзаро таъсири , бир неча хил бўлади: Малакани ижобмй салбий кўчиши (ўгиши). Ижобий кўчиш малакаларнинг ўзаро шундай муносабатики, унда олдин ҳосил бўлган малака кейинги, янгисини шаклланишига ёрдам беради. Жумладан, теннис тўпини улоқтириш малакаси граната улоқтириш малакасини ўзлаштиришни осонлаштиради. Янги ҳосил бўлаётган малакалар ҳаётий тажриба ва ўқитиш нати-жасида ва аввал шаклланганларига таянади. Бунда олдинги шаклланганларининг тузилиши жиҳатидан ўхшаш элементлари янгисини шакллантиради. Малакани салбий кўчиши. Олдин шаклланган малака янгисининг шаклланиши жараёнида қийинчиликларни юзага келтиради. Бу таълим жараёнининг чўзилишига сабаб бўлади, жисмоний сифатларнинг ривожланишини орқага суради. Масалан, сувга сакровчидан, гимнастдан

спринтер тайёрлаш ёки курашчидан теннисчи тайёрлашдек оғир жараённи айтиб ўтиш мумкин. Жисмоний тарбия дастурларини ишлашда, ўқув жараёнини режалаштиришда, йўлланма берувчи машқлар тизимини танлашда малакаларнинг ўзаро таъсири муносабатлари характерини ўрганиш ва ҳисобга олиш жисмоний машқларни классификациялашда кўл келади. Бу билан ижобий кўчишнинг фойдали эффектидан иложи борича самарали фойдаланиш ва салбий кўчиш элементларидан огоҳ бўлиш малакаси шаклланиши жараёни осонлашади. 2. Ҳаракатни бажаришнинг олий мақоми Шаклланган ҳаракат малакасини такомилаштиришнинг энг охирги чегараси ҳаракат акти ёки ҳаракат фаолиятини бажаришининт олий мақоми дейилади. Унинг асосий вазифаси ҳар қандай шароитда шуғулланувчи малакани эгаллашга ва уни такомиллаштиришга (ишлаб чиқаришда, турмушда, ҳарбий, спорт соҳасида) одатлантириш ва ўргатишдир. Фақат шу ҳолдагина малака ўзининг амаллий қимматига эга бўлади. Мободо спорт залида; (майдонда) шуғулланувчи ишонч билан баландликдан сакраб ўта олсаю, лекин ўша малакани табиий тўсиқлардан ўтишда амалиётда (ҳаётда) кўллай олмаса, бундай малаканинг қиммати паст бўлади. Ҳаракатни олий тартибда бажара олиш — бу ўзлаштирилган, ўрганилган ҳаракатларни оз куч сарфлаб, сарфланадиган энергияни ўта иктисод қилиб турмушда аник кўллай олишдир. Бундай ижро малакаси шаклланган ҳаракат малакаси асосида ва нисбатан юкори даражадаги махсус билимлар эвазига вужудга келади . Аслида таълимнинг (ўқитишнинг) пировард мақсади ҳам ҳаракатни олий тартибда бажара олишга ўргатишдир. Характерли белгилари. 1. Олий тартибда ҳаракат қила олиш онгнинг хизмат фаолиятини

юқори даражаси ҳисобидан, ҳолатни объектив таҳлили кила олиш, энг зарури вақт дифицитини эътиборга олган ҳолда малакани шундай қўллайдики, у албатта энг юқори самарага олиб келиши. 2. Ҳаракат фаолиятини ташкилловчи ҳаракат актларини автоматлашган ҳолда, онгнинг назорати остида, керак бўлса кўникмаган шароитда коррекция талаб қилинганда ҳам бажарилиши. 3. Олий тартибдаги ҳаракатни кила олиш фақат тўла (бир бутун) ҳаракат фаолиятларини бажаришдагина намоён бўлиши. Олий тартибдаги бажара олишнинг шаклланиши жисмоний тарбиянинг амаллий аҳамиятини ифодалайди, спорт маҳоратини оширишнинг резерви ҳисобланади. Ҳаракат малакаларига қўйилаётган талабларнинг характери бажара олишнинг олий тартибини уч турга ажратиш имконини беради. Ўрганганидан, эгаллаганидан қила оладигандан, атроф муҳитни талаблари билан мувофиқ, параллел ёки турли хил кетма-кетлиқда самарали фойдаланиш лозим бўлади. Масалан, югуриш малакасини табиий тўсиқлардан ошишда кўллаш. Бир вакгнияг ўзида икки ёки бир неча шаклланган малакалардан фойдалана олиш, масалан югуриб кетаётиб улоқтириш. Икки ёки бир-неча шаклланган малакалардан кетма-кет самарали фойдалана олиш. Масалан, думбалоқ ошишлардан сўнг мувозанат сақлаш машқларини бажара олиш. Ҳаракат малакасининг шаклланиши ва такомиллашиши қонуниятлари ҳаракат фаолиятларини ўқитишнинг ҳар бир ҳолатида намоён бўлади. Лекин унинг шаклланиши, такомиллашиши ва сўнишининг давомийлиги (узунлиги) жуда ҳам турлича ва ўқувчининг кобилиятига, айниқса, малаканинг ўзига хос хусусиятларига, ўқитувчининг шахси ва таълим методикасининг такомиллашувига, ортиб бораётган ҳаракат тажрибаси ва ҳ.к.га боғлиқдир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чора тадбирлари тўғрисида, Вазирлар маҳкамасининг 1999 йил 27 майдаги 271-сонли қарори. 2. Ўзбекистон Республикасида жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириш давлат дастури Консеппияси. Вазирлар маҳкамасининг 999 йил 27 майдаги қарорига илова. 3. Каримов И.А. «Ўзбекистон келажаги буюк давлат» Т., Ўзбекистон, 4. Каримов И.А. «Биздан озод ва обод Ватан қолсин» Т., Ўзбекистон, 1994. 5. Каримов И.А. «Баркамол авлод орзуси», «Шарқ» нашриётматбаа концерни бош таҳририяти, Т., 1999. 6. Умумий ўрта таълимнинг Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури, «Шарқ» нашриёт—матбаа концерни бош таҳририяти, Тошкент, 1999. 7. Абдумаликов Р., Юнусэв Т.Т. ва бошқалар. «Ўзбекистонда жисмоний тарбия таълимининг ривожланиши», методик тавсиянома. Т., ЎзДЖТИ, 1992. 8. Турсунов У., «Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси», ўқув қўкулланма, Кўкон, 1992. 9. Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси, дарслик, таржима, Т., «Ўкитувчи», 1967.Шияна, М., Просвещение, 1988. 10. Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры. Учебник для институтов, физ. культуры. М. ФиС, 1991. • 11. Ф. Хўжаев, Т. Усманхўжаев. Бошланғич синфларда жисмоний тарбия, ўқув қўлланма. Т., "Ўқитувчи", 1996. 12. А. Абдуллаев. Жисмоний тарбия воситалари. Ўкув қўлланмас. Фарғона, 1999.

Похожие

Касб таълими психологияси предмети ва унинг вазифалари

Мехнат ва жисмоний тарбия

Жисмоний тарбия воситалари

Жисмоний тарбия ва спорт системалари

Жисмоний тарбия ва спорт психологияси