Yakka tartibda huquqbuzarliklarning oldini olishda psixologik-pedagogik ta’sir etish usullarini qo’llash - Педагогиka - Рефераты

Yakka tartibda huquqbuzarliklarning oldini olishda psixologik-pedagogik ta’sir etish usullarini qo’llash

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

32.775390625 KB

Yakka tartibda huquqbuzarliklarning oldini olishda psixologik-pedagogik ta’sir etish usullarini qo’llash Reja: 1. Ichki ishlar organlari faoliyatida psixologik-pedagogik ta’sir ko’rsatish mexanizmi. 2. Psixologik-pedagogik ta’sir ko’rsatish usullari va yo’llari. 3. Psixologik-pedagogik usullarning tanlanishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar.

Ichki ishlar organlari faoliyatida psixologik-pedagogik ta’sir ko’rsatish mexanizmi Har qanday huquqbuzarlikning oldini olishda shaxsga ijobiy psixologik- pedagogik ta’sir ko’rsatilmas ekan, tarbiyaviy ishlarda samaradorlik bo’lmaydi. Psixologik-pedagogik ta’sir etish usullarini qo’llashdan asosiy maqsad – tarbiyalanayotgan shaxslarga yakka tartibda psixologikpedagogik ta’sir etish orqali ularning ichki ruhiy olamiga ijobiy ta’sir ko’rsatish va jamiyat uchun foydali ishga jalb qilishdir. Psixologik-pedagogik ta’sir etish mavjud ruhiy-tarbiyaviy usullar yig’indisi emas, balki tarbiyachining tarbiyalanuvchi ongiga ijobiy ta’siri, muomalasidir. Har bir shaxsga psixologik-pedagogik ta’sir etish maqsadli bo’lib, unga erishish uchun mavjud barcha chora-tadbirlar ko’riladi. Shaxslarga yakka tartibda psixologik- pedagogik ta’sir etishda har doim ham ijobiy natijaga erishish mumkin, deb ayta olmaymiz. Chunki ayrim shaxslarda salbiy jihatlar ustun bo’ladi, masalan, janjal chiqarishga moyillik, boshqalarni tushunishni xohlamaslik va hokazo. Pedagogikada huquqbuzarlikning oldini olishning psixologik-pedagogik ta’sir etish prinsiplari mavjud bo’lib, ular quyidagilardan iborat: 1. Psixologik-pedagogik ta’sir etishni shaxsning o’ziga xos sifatlarini hisobga olgan holda amalga oshirish. 2. Psixologik-pedagogik ta’sir etish uchun inson psixologiya- sining umumiy qonuniyatlarini va rivojlanish darajasini bilish. 3. Ta’sir etish jarayoni, uning elementlari, oqibatlarini oldindan rejalashtirish va bashorat qila olish. 4. Shaxsning ijobiy ta’sirlanishini rag’batlantirib borish. 5. Ta’sir etishda inson huquqlarini poymol etmaslik. 6. Shaxslarga ta’sir etishni rejalashtirganda barcha xatti-harakatlar tizimini aniqlash va hisobga olish. 7. Shaxsga ta’sir etish jarayonida tashqi ta’sir etuvchi omillarni hisobga olish.

8. Ta’sir etish shaxsning hissiy holatini hisobga olgan holda amalga oshirilishi. 9. Ta’sir etish jarayonida ta’sir yo’llanayotgan shaxsning psixologik faolligini ta’minlash va hokazo. Huquqbuzarlarga psixologik-pedagogik ta’sir etish quyidagi tomonlari bilan ajralib turadi: – aniq maqsadga yo’naltirilganligi; –shaxsga ta’sir etish samaradorligi, imkoniyatining kuchliligi; – ta’sir etishning qulayligi, ya’ni har qanday vaqtda, joyda, sharoitda olib borishning mumkinligi. Ichki ishlar organlari xodimlari psixologik-pedagogik ta’sir etish usullari (ishontirish, rag’batlantirish va majburlash)ni qo’llashda ta’limtarbiya jarayonining quyidagi tarkibiy qismlariga e’tibor qaratishlari muhimdir: – tarbiyalanayotgan shaxsning individual-psixologik xususiyatlarini (temperamet, xarakter, qobiliyat va boshq.) chuqur o’rganish; – tarbiyalanuvchi shaxs bilan tarbiyaviy profilaktik ishlarni olib borish dasturini tuzish; – tarbiyalanuvchi shaxsga psixologik-pedagogik ta’sir etishning usuli va vositalarini to’g’ri tanlash; – olib borilgan tarbiyaviy-profilaktik faoliyat natijalarini muntazam kuzatish va nazorat qilish. Tarbiya tizimida ichki ishlar organlari xodimlarining psixologikpedagogik faoliyatini shaxslarning ruhiyatiga og’zaki, yozma va multimedia vositalari orqali ta’sir etish hamda shaxslarning intellektual darajasi va uni rivojlantirishga pedagogik faoliyatni yo’naltirish orqali olib borish yaxshi samara beradi. Huquqbuzarliklarning oldini olish ishlarini tashkil etishning psixologik- pedagogik asoslari haqida to’xtaladigan bo’lsak, avvalo, sodir etilgan huquqbuzarliklarning oldini olish maqsadida ularning toifalarini tavsiflab, har bir guruh yo’nalishiga mos profilaktika ishlarini amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.

Yurtboshimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, yoshlar o’rtasidagi jinoyatchilik biz kattalarning ularni tarbiyalashda yo’l qo’ygan jiddiy xatolarimiz oqibatidir. Shuning uchun ham ruhiy va ma’naviy jihatdan shaxs sifatida shakllanmay qolib, jinoyat sodir etgan yoshlarimizni jamiyatga qaytarish, avvalo, biz – ota-onalar va davlatning zimmasiga tushadi 1 . Shu ma’noda, O’zbekiston Respublikasining «Voyaga yetmaganlar o’rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasi to’g’risida»gi qonuni qabul qilinishi voyaga yetmaganlar o’rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasi borasida muhim huquqiy poydevor bo’ldi. Qonunning 8-moddasiga binoan ushbu toifadagi voyaga yetmaganlar bilan profilaktika ishlari quyidagi tizim asosida amalga oshiriladi: • voyaga yetmaganlar ishlari bo’yicha komissiyalar; • ichki ishlar organlari; • ta’limni boshqarish organlari va ta’lim muassasalari; • sog’liqni saqlashni boshqarish organlari va sog’liqni saqlash muassasalari; • vasiylik va homiylik organlari; • mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari 2 . Mazkur tizim faoliyatini samarali tashkil etishda mahallaning imkoniyatlari nihoyatda katta. Voyaga yetmaganlar bilan ishlash bo’yicha inspektorning tarbiyaviyprofilaktik ishlari turli usullarni qo’llash orqali amalga oshiriladi. Tarbiyaviy ta’sir etish usullari yakka tartib, guruhiy va ommaviy ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. O’z navbatida shuni ta’kidlab o’tish joizki, yakka tartibdagi huquqbuzarlikning oldini olish va shaxslarga psixologik-pedagogik ta’sir etishda 1 Qarang: Каримов И. А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. – Т., 2002. – 41-б. 2 Ўзбекистон Республикасининг “Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва ҳуқуқбузарликларнинг профилактикаси тўғрисида”ги қонуни. – Т., 2010. – 28 сент.

ichki ishlar organlari xodimlarining kasbiy jihatdan bunday tarbiyaviy faoliyatga tayyor emasliklari ham ularning tarbiyaviy ta’sir etish usullaridan to’la foydalana olmasliklariga sabab bo’ladi. Bunday hol iloji boricha takrorlanmasligi kerak, agar qayta takrorlansa, keyingi safar tashkil etiladigan tarbiyaviy profilaktik tadbirga fuqarolar kelmasliklari ham mumkin yoki kelganlarida ham ijobiy emas, balki salbiy fikr bilan qaytib ketadilar, o’zlarida tarbiyaning hech qanday ta’sir kuchini sezmaydilar. Bunday paytlarda tarbiyachi shaxs bilimli, notiqlik san’atini mukammal egallagan (auditoriyani o’ziga jalb qila olishi), amaliy tajribaga ega, auditoriyaning kayfiyatini tez ilg’ay olish xislatlariga ega bo’lishi kerak. Xodimlar tomonidan tarbiyaviy-profilaktik ishlarni olib borishda kuzatish usuli juda qo’l keladi, chunki birinchi uchrashganlarida xodim doimo o’ziga xos, hech kim bilan tenglashtirib bo’lmaydigan shaxsdek tuyuladi. Ichki ishlar organlarining xodimlari tarbiyaviy-profilaktik ishlarni olib borishda ana shunday to’siqlarni yo’q qila olish san’atini egallaganliklari bilan ham ajralib turishlari lozim. Birinchidan, tarbiyaviyprofilaktik ishlarni olib borishda obyekt bilan subyekt o’rtasida to’g’ridanto’g’ri tarbiyaviy ta’sir etish ishlari olib boriladi. Bunda, dastlab tarbiyaviy jarayon ataylab olib borilmayotgandek tuyuladi, lekin har qanday uchrashuv va tadbirning asosida o’ziga xos tarbiya, ta’sir etish hamda uning elementlari mavjud bo’ladi. Jinoyatlarning oldini olish ishlari ikki tomonlama – umumijtimoiy hamda pedagogik, ya’ni maxsus tashkil etilgan tadbirlar orqali olib boriladi. Yakka tartibdagi huquqbuzarliklarning oldini olish haqida YU. V. Soloponovning fikri o’ziga xos. Uning fikricha, shaxsning sudlanganligi – bu uning uchun o’ziga xos sinov muddati hisoblanadi, chunki shaxs jazoni o’tab, o’zini erkin hayotga moslashganligini ko’rsata bilishi kerak 2 . 2 Солопонов Ю. В. Основания профилактического воздействия. – М., 1999. – 54-б.

Yuqorida to’xtalib o’tganimizdek, yakka tartibdagi huquqbuzarliklarning oldini olish va psixologik-pedagogik ta’sir etishda rag’batlantirish hamda ishontirish usullari muhim hisoblanadi. Eng asosiysi – shaxslarga ushbu psixologik-pedagogik usullarni qo’llash orqali ichkilikbozlikka, tekinxo’rlikka, shuningdek, jamoat tartibini saqlash va retsidiv jinoyatchilikka qarshi to’la ma’nodagi kurash tadbirlarini amalga oshirish mumkin. Psixologik-pedagogik ta’sir ko’rsatish usullari va yo’llari Yakka tartibdagi huquqbuzarliklarning oldini olish va shaxslarga psixologik- pedagogik ta’sir etishda tarbiya obyekti doimo tarbiyalanuvchi shaxslar, ularning qiziqishi, dunyoqarashi, psixologiyasi va axloqi bo’ladi. Boshqacha aytganda, ichki ishlar organlari xodimlarining tarbiya obyekti alohida shaxslar, bir guruh shaxslar, mehnat jamoalari, oilalar bo’lishi mumkin. Shu o’rinda aytish mumkinki, tarbiyalanuvchilar o’rtasida tarbiyaviy ish olib borishda, eng avvalo, kimga qanday tarbiyaviy ta’sir etish zarurligini bilish kerak, degan fikr mavjud. Ushbu fikr juda to’g’ri va ayni paytda juda dolzarb. Psixologik-pedagogik ta’sir etish choralarini qo’llashning bevosita ijrochilari qo’yidagilar hisoblanadi: – fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari; – yarashtirish komissiyalari; – xotin-qizlar qo’mitalari; – davlat korxona, muassasalari rahbarlari, xodimlari, jamoat tashkilot-larining a’zolari, jinoyatlar profilaktikasini o’z ijtimoiy burchi sifatida amalga oshiradigan fuqarolar tashkil qiladi. Psixologik-pedagogik ta’sir etish choralarini samarali yo’lga qo’ya oladigan tarbiyachi ijobiy natijalarga erisha oladi. E’tiborli tomoni shundaki, shakllanib borayotgan shaxsning psixologik o’ziga xosligini o’rganish va shaxsga psixologik-pedagogik ta’sir etish usuli va vositalari qo’llashda inobatga olinishi

kerak. Masalan, muntazam ravishda spirtli ichimlik suiiste’mol qiladigan va shu asosda oilada janjal qo’zg’atadigan shaxs ham, manfaatparastlikka moyil bo’lgan va ishlab chiqarishdagi mayda o’g’riliklar evaziga o’z ehtiyojlarini qondirishdan toymaydigan shaxslar ham pedagogik-psixologik ta’sir choralariga muhtojdir. Shu nuqtai nazardan, ularga nisbatan qo’llaniladigan psixologik-pedagogik ta’sir choralari turlicha bo’lishi kerak. Ta’kidlash joizki, psixologik-pedagogik ta’sir etish choralarini individuallashtirish, profilaktik ta’sir ko’rsatilishi lozim bo’lgan shaxslarni aniqlash singari, xulq-atvorni prognozlash (bashorat qilish) asosiga quriladi. Masalan, ilgari firibgarlik harakatlari sodir etgan shaxslar bunday harakatlarni yana sodir etishga juda moyil ekanliklari aniqlangan. O’g’irlik qilganligi uchun sudlangan shaxs ushbu jinoyatni yana sodir etishi ehtimoli juda yuqori. Jinoyatlar profilaktikasi subyektlari bunday qonuniyatni bilgani holda o’z faoliyatlarini «umuman» emas, balki muayyan qilmishlarning oldini olishga qaratishlari kerak. Yakka tartibdagi tarbiyaviy profilaktik ishlarni amalga oshirishda psixologik- pedagogik ta’sir etish choralarining qaysi vazifalarni bajarishga qaratilganligiga va mazmuniga qarab uch toifaga bo’lish mumkin: – axborot choralari; – ta’sir choralari; – nazorat choralari. Axborot choralariga psixologik-pedagogik ta’sir ko’rsatilishiga muhtoj bo’lgan shaxslarni aniqlash hamda ular bilan ishlashni to’g’ri yo’lga qo’yish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni to’plashga qaratilgan choralar kiradi. Psixologik-pedagogik ta’sir choralari yakka tartibdagi profilaktikaning o’ziga xos o’zagini tashkil qiladi. Aynan ular profilaktika qilinayotgan shaxs ijtimoiylashuvidagi nuqsonlarni bartaraf etish va bu bilan uni jinoyat sodir etishdan to’xtatib qolishga qaratilgan. Nazorat choralarining vazifasi psixologik-pedagogik ta’sir choralari qanday natijalar berganligini aniqlash va shunga ko’ra ko’rsatilgan tarbiyaviy choralarini yetarli deb topish yoxud qo’shimcha ta’sir choralarini belgilashdan iborat.

Psixologik-pedagogik ta’sir etish chorasini qo’llash lozim bo’lgan shaxslarni aniqlamay va har tomonlama o’rganmay turib bunday ta’sir ko’rsatilishini rejalashtirish va amalga oshirish ijobiy samara bermaydi. Psixologik-pedagogik ta’sir etish usullari sifatida quyidagilarni ta’kidlash mumkin : – ishontirish; – rag’batlantirish; – majburlash. Ishontirish – profilaktika qilinuvchiga tarbiyaviy ta’sir o’tkazishning asosiy metodi. Tarbiyalash – ishontirishdir. Ishontirish ish va so’z orqali amalga oshiriladi. Ishontirish usuli sof tarbiyaviy xususiyatga ega bo’lib, ular profilaktika qilinayotgan shaxsning huquqlarini aslo cheklamaydi. Jinoyatlarning yakka tartibdagi profilaktikasida qo’llaniladigan odatdagi ishontirish choralariga suhbatlar, jamoat tashkilotlari va mehnat jamoalaridagi muhokamalar, jamoat tarbiyachilari, murabbiylar tayinlash kabilar kiradi. Rag’batlantirish – profilaktik ta’sirning muhim metodlaridan bo’lib, shaxsning ijobiy qarashlari, xizmatlarini takomillashtirish va mustahkamlashga xizmat qiladi. Rag’batlantirish moddiy yoki ma’naviy bo’lishi mumkin. Rag’batlantirishdan ko’zlangan asosiy maqsad profilaktika qilinayotgan shaxsning ijtimoiy muhit bilan munosabatini to’g’ri yo’lga qo’yish va jinoiy niyatidan qaytarishdan iborat. Masalan, profilaktika qilinayotgan shaxsni ishga joylashtirishning o’zi yetarli emas, unga jamoa bilan til topishi, uning to’la huquqli a’zosiga aylanishida ko’maklashish zarur. Profilaktika qilinayotgan shaxsni guruhning salbiy ta’siridan saqlab qolish uchun uni nafaqat guruhdan ajratib olish, balki unga ijobiy ta’sir ko’rsata oladigan guruhga kirishishiga imkoniyatlar yaratish zarur bo’ladi. Majburlash – profilaktika qilinuvchiga tarbiyaviy ta’sirning istisno tariqasidagi yordamchi usuli. U faqat boshqa usullar samara bermaganida qo’llaniladi. Masalan, muqaddam sudlanganlar profilaktik xarakterdagi suhbatlardan xulosa chiqarmay, salbiy xulq-atvorini namoyish etib,

huquqbuzarliklarni davom ettirsa, unga nisbatan ma’muriy nazorat o’rnatiladi, majburiy davolash muassasasiga yuboriladi va hokazo. Yakka tartibdagi profilaktika ta’siri ostiga tushuvchi shaxsga (obyekt) nisbatan ta’kidlab o’tilgan usullarni qo’llashda quyidagilarni inobatga olinishi shart: 1) birinchi navbatda huquqbuzarlik va jinoyat sodir etishi mumkin bo’lgan, shuningdek salbiy xulq-atvor va odatlarga ega shaxslarni aniqlash; 2) aniqlangan shaxslarni profilaktik hisobga qo’yish; 3) profilaktika qilinayotgan shaxsning ijtimoiy-demografik, axloq normalarining buzilishi, tarbiyaviy jarayoni, boshqa shaxslar bilan munosabati, ma’naviy sifatlari, psixologik jihatlarini har tomonlama o’rganish. Pedagogik adabiyotlarda tarbiya usullaridan eng ko’p tarqalgani mehnat qilishga undash bo’lib, u mehnatga jalb qilish orqali amalga oshiriladi. Mehnat qilish esa jinoyatlarning oldini olishning o’ziga xos usuli. Barcha huquqbuzarliklarning asosini bekorchilik tashkil etadi. Shuning uchun ham yakka tartibda huquqbuzarlik-larning oldini olishda ichki ishlar organlari xodimlari doimo diqqat-e’tiborlarini ushbu toifa shaxslarga qaratishlari kerak bo’ladi. O’tkazilgan psixologik-pedagogik ta’sir choralari samarasini, profilaktik tadbirlarning natijalarini, birinchidan, shaxsning ijtimoiy turmushida ijobiy o’zgarishlarning yuzaga kelishida; ikkinchidan, uning ijtimoiy faolligida; uchinchidan, shaxsning o’zi doimo faol, boshqalarni ham faollikka jalb etishida ko’rishimiz mumkin. Odamlar bir-birlari bilan munosabatga kirishar ekan, ularning asosiy maqsadlari o’zaro bir-birlariga ta’sir ko’rsatish, ya’ni fikr-g’oyalariga ko’ndirish, harakatga chorlash, qarashlarini o’zgartirish va yaxshi taassurot qoldirishdir. Psixologik ta’sir turli vositalar yordamida insonlarning fikr, hissiyot va xatti- harakatlariga ta’sir ko’rsatishdir. Ijtimoiy psixologiyada psixologik ta’sirning uchta asosiy vositasi farqlanadi. 1. Verbal ta’sir – so’z va nutq orqali ko’rsatiladigan ta’sir. Bunda asosiy vosita so’z hisoblanadi. Ma’lumki, nutq – so’zlashuv, o’zaro muomala

jarayoni bo’lib, uning vositasi so’zlar yig’indisi hisoblanadi. Monologik nutqda ham, dialogik nutqda ham odam o’zidagi barcha so’z boyligidan foydalanib, eng ta’sirchan so’zlarni topib, shaxsga ta’sir ko’rsatishni xohlaydi. 2. Paralingvistik ta’sir – nutqni bezovchi, uning ta’sirini kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillar majmui. Bunga nutqning baland yoki past tovushda ifodalanayotganligi, artikulatsiya, tovushlar, to’xtalishlar, duduqlanish, yo’tal, til bilan amalga oshiriladigan harakatlar, nidolar kiradi. Shunga qarab, masalan, do’stimiz bizga biror narsani va’da berayotgan bo’lsa, biz uning qay darajada samimiyligini bilib olamiz. Kuyib-pishib, ochiq yuz va dadil ovoz bilan «Albatta bajaraman!» desa, ishonamiz, albatta. 3. Noverbal ta’sir – nutqsiz ta’sir etish. Bunga suhbatdoshlarning birbirlariga nisbatan tutgan o’rinlari, holatlari (yaqin, uzoq, intim), qiliqlari, mimika, pantomimika, qarashlar, bir-birini bevosita his qilish, tashqi qiyofa, undan chiqayotgan turli signallar (shovqin, hidlar) kiradi. Ularning barchasi muloqot jarayonini yanada kuchaytirib (yoki susaytirib), suhbatdoshlarning bir-birlarini yaxshiroq bilib olishlariga yordam beradi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, muloqotdagi xarakterli jihat shundan iboratki, suhbatdoshlar o’zaro bir-birlariga ta’sir ko’rsatmoqchi bo’lishganda, dastavval nima deyish, qanday so’zlar vositasida ta’sir etishni o’ylaydi. Aslida esa, o’sha so’zlar va ular atrofidagi harakatlar muhim rol o’ynar ekan. Masalan, mashhur amerikalik olim Megrabyan formulasiga ko’ra, birinchi marta ko’rishib turgan suhbatdoshlardagi taassurotlarning ijobiy bo’lishiga gapirgan gaplari 7%, paralingvistik omillar 38% va noverbal harakatlar 58% gacha ta’sir qilar ekan, keyinchalik bu munosabat o’zgarishi mumkin, albatta. Lekin xalq ichida yurgan «Ust-boshga qarab kutib olishadi, aqlga qarab kuzatishadi», degan maqol haqiqatga yaqinroq. Muloqotning qanday kechishi va kimning ko’proq ta’sirga ega bo’lishi sheriklarning rollariga ham bog’liq. Ta’sirning tashabbuskori – bu shunday

sherikki, unda ataylab ta’sir ko’rsatish maqsadi bo’ladi va u bu maqsadni amalga oshirish uchun barcha yuqorida ta’kidlangan vositalardan foydalanadi. Agar boshliq ishi tushib, biror xodimni xonasiga taklif etsa, u o’rnidan turib kutib oladi, iltifot ko’rsatadi, xol-ahvolini ham quyuqroq so’raydi va so’ngra asosiy maqsadga o’tadi. Ta’sirning adresati – ta’sir yo’naltirilgan shaxs. Lekin tashabbuskorning suhbatga tayyorgarligi yaxshi bo’lmasa yoki adresat tajribaliroq sherik bo’lsa, u tashabbusni o’z qo’liga olishi va ta’sir kuchini qayta egasiga qaytarishi mumkin bo’ladi. Yakka tartibda huquqbuzarlikning oldini olishda psixologik-pedagogik ta’sir choralarining o’rni beqiyos. Masalan, jinoyatlar sodir etilishining oldini olishda psixologik-pedagogik usullarni amaliyotda qo’llashda uni to’g’ri tanlash va qo’llay olish nihoyatda muhim hisoblanadi, chunki to’g’ri tanlangan psixologik- pedagogik ta’sir ko’rsatish usullari amaliyotda shaxslarning axloqida ijobiylik yuzaga kelishiga ijobiy ta’sir etadi. Bunday ijobiylik shaxsning jinoyat sodir qilishi yoki huquq normalarini buzishining oldini oladi. Hatto boshqalardan ham jinoyat yoki huquqbuzarlik sodir etmaslikni talab qilish darajasigacha yetadi. «Har qanday aqlli odam kasalni tuzatishdan avval, kasal bo’lmaslikning harakatini qiladi», degan mashhur hikmat jinoyatga qarshi kurashgandan ko’ra, sodir etilishi mumkin bo’lgan jinoyatning oldini olgan yaxshi, degan fikrni tasdiqlaydi. Psixologik-pedagogik ta’sir etish usullari kasbiy faoliyatni tartibga solish bilan birga, shaxslarni har qanday boshqa salbiy harakatlardan ham qaytaradi. Bu jamiyat rivojida o’ziga xos o’rin egallaydi, masalan, jinoiy jazoni o’tayotgan shaxslar, nafaqat aynan sodir etgan jinoyatlari uchun jazo o’tayapmiz deb o’ylaydilar, balki boshqa jinoyat sodir etmaslik, uni sodir etgan shaxsning qilmishi aslo kechirilmasligini ham anglab yetadilar. Ichki ishlar organlari faoliyatida psixologik-pedagogik ta’sir etish usullarining o’ziga xos qonuniyatlari mavjud. Xodimlar jamoat tartibini saqlash faoliyatini tashkil qilishda mahoratli, tajribali psixolog-pedagoglarning yordami va tajribasiga ehtiyoj sezadilar. Ular yakka tartibdagi profilaktik tadbirlardan

tashqari, bog’cha, maktab, bolalar uylarida ham o’ziga xos pedagogik-profilaktik yo’nalishdagi tadbirlarni olib boradilar. Masalan, profilaktika inspektorlari nafaqat o’zlarining ma’muriy hududlaridagi fuqarolarning yoshini, millatini, qiziqishini, hayot tarzini, balki ularning bilim saviyasi va tarbiyalanganlik darajasini ham o’rganadilar. Yakka tartibdagi tarbiyaviy-profilaktik ishlarni olib borishda tanlangan psixologik-pedagogik ta’sir etish usullari doim ham o’z samarasini beradi, deyish qiyin. Chunki uning samaradorligi bevosita tarbiyalanuvchining individual xususiyatiga, psixologik holati va psixik jarayonlariga bog’liq. Bundan tashqari, tarbiyasi og’ir, hayot tajribasi faqat salbiy oqibatlar bilan to’la shaxslar ham jamiyatimizda yetarli, bunday shaxslarni qayta tarbiyalash dastlabki tarbiyadan bir necha bor qiyin jarayon hisoblanadi. Shuning uchun ham tarbiya faqat qonunlarga, normativ hujjatlarga suyangan va asoslangan holda olib boriladi deyish butunlay to’g’ri emas, chunki bu jarayon shaxs va uning faoliyati bilan bog’liq bo’lgani uchun bu yerda, albatta, pedagogik va psixologik nuqtai nazardan shaxsga ta’sir etuvchi turli an’ana va urf-odatlarning ahamiyatini ta’kidlab o’tish kerak. Huquqbuzarlar bilan yakka tartibda tarbiyaviy ishlarni olib borishda psixologik-pedagogik ta’sir etish usullarini qo’llashda psixologiya va pedagogika fanining prinsiplariga suyaniladi. Bu prinsiplar – determinizm, obyektivlik, to’g’riso’zlik, maqsadga intilish, reja asosida tarbiyaviy ishlarni olib borish, masalaga alohida-alohida va yakka tartibda yondashish, ishonch, qat’iyatlilik asosida talab qilish, yaxshilik qila olish, ishbilarmonlik va hokazo. Ichki ishlar organlari xodimlari huquqbuzar shaxslarni tarbiyalashda ularning bilim saviyasi, onglilik darajasini hisobga olishishlari zarur. Chunki onglilik shaxsning tarbiyalanganlik darajasini ko’rsatadi. Yuqoridagi fikrlardan shunday xulosa qilish mumkin: birinchidan, ichki ishlar organlari xodimlari yakka tartibdagi huquqbuzarliklarning oldini olishda psixologik-pedagogik ta’sir etish usullarini to’g’ri tanlashi va ularni amaliyotda qo’llay olishlari zarur; ikkinchidan, ichki ishlar organlari xodimlari psixologik- pedagogik ta’sir etish usullarini qo’llashda psixologik-fiziologik mezonlarni

inobatga olishlari kerak. Chunki bu mezonlar o’z-o’zidan organ xodimining amaliyotdagi faoliyatiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Jinoyatchilikning oldini olishda bir qancha vazifalar hal qilinadi, bu vazifalar bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Psixologik-pedagogik usullarning tanlanishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar Huquqbuzarlikning oldini olishda eng qiyin jarayon psixologikpedagogik tarbiyaviy ta’sir etish usullarini to’g’ri tanlash hisoblanadi. Chunki har qanday tartibdagi tarbiyaviy ta’sir etish o’ziga xos tarbiya usulini qo’llashni talab qiladi. Tarbiyaviy ishlarni olib borishda psixolog-pedagog nazariyotchi-lar ilmiy kuzatishlarining ham o’z o’rni bor. Masalan, amaliyotda tarbiyaviy ishlarni olib boruvchi ichki ishlar organlari xodimlari qo’llamayotgan usullarni nazariyachilar aniqlashlari va xodimlarga o’sha usullarni qo’llab ko’rishni tavsiya etishlari mumkin. Huquqbuzarlikning oldini olish asosini tashkil qiluvchi psixologikpedagogik tarbiyaviy ta’sir etish usullari ijtimoiy munosabatlarga kirishganda o’z kuchini, ta’sirini ko’rsatsagina o’z vazifasini bajaradi. Psixologik-pedagogik ta’sir etish usullarini to’g’ri qo’llay olish turli shakllarda namoyon bo’ladi: birinchidan, huquqiy normalarga rioya qilish, ularni amaliyotda qo’llash. Eng asosiysi, u shaxslarning xatti-harakatida nimalar mumkin yoki mumkin emasligini aniqlab, ko’rsatib beruvchi qurol hisoblanadi; ikkinchidan, huquqbuzar shaxsning huquqiy normalardan hayotda va amaliyotda foydalanishi, bu esa ularni amaliyotga tatbiq etish deb qaraladi; uchinchidan, shaxs xatti-harakatlarida ijobiylikni ta’minlash, bu shaxs o’z burchini amalga oshirishida namoyon bo’ladi; to’rtinchidan, shaxs xulqida huquq normalari va qonunlarni qo’llash madaniyati, bunda qonun chiqarishning o’zi birdan-bir maqsad emas, balki har qanday normativ hujjat kabi huquq normalari ham turmushda to’la ma’noda qo’llanilgandagina o’z natijasini beradi.

Yakka yoki umumiy tartibdagi profilaktik tadbirlarni amalga oshirish hozirgi kunda respublikamizda jinoyatlarning oldini olish va ularga qarshi kurashishda juda qo’l keladi. U jamiyatni huquqiy jihatdan boshqarish qonuniyatiga bo’ysunadi. Qonun buzilishining oldini olish huquqiy normalarga, qonunga to’la rioya qilish orqaligina amalga oshiriladi. Qonun, aholining talab va istaklaridan kelib chiqib, o’z vaqtida qabul qilinsagina doimo ijroda bo’ladi. Profilaktik tadbirlar ham aholi o’rtasida izchil ravishda olib borilsa, ko’zlangan maqsadga erishiladi. Profilaktik tadbirlarning bajarilishi va profilaktik qonunlarga amal qilinishi doimo davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishga muhtojdir. Yoshlar tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklarning oldini olishda ularni mehnatsevarlik, sabr-toqat, sabot-matonat, do’stlik va birdamlik ruhida tarbiyalash juda muhim bo’lib, bu oila baxti hamda bola kelajagining mustahkam zaminidir. Shuning uchun ham har bir ota-ona o’z farzandini yoshligidan o’ziga mos ishlarga jalb qilishlari lozim. Ota-ona bolasining ishini ko’rib, uning qilgan mehnati oila uchun qanchalik foydali ekanligiga baho bersa, bolani mehnat qilishga qiziqtirsa bu ham rag’batlantirish, ham pedagogikada tarbiyaning bir turi hisoblanadi. Ba’zi ota-onalar tarbiyada o’ta qattiqqo’llikni qo’llab, farzandlariga yaxshi tarbiya bermoqchi bo’ladilar. Bu usul orqali bolalarni tarbiyalash to’g’ri emas, chunki bunday tarbiyalangan bolalar ota-onaning mehri va erkinlikni sezmasliklari sababli, ko’pincha qo’pol muomalali va chehrasida kulgi bo’lmay, bemehr bo’lib yetishadilar. Bolalarning bunday holati bilan jinoyatning o’rtasi bir qadamni tashkil etadi. Jinoyatchilikning oldini olish bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan bir qator vazifalardan tashkil topgan. Shulardan birinchisi, jinoyatchilikning yo’nalishiga, tuzilishiga, darajasiga, sabab va sharoitlariga ta’sir qilish hisoblanadi. Jinoyatlarning oldini olish – bu jinoyatlarning oldini olish subyektlarining jamiyatga zid yo’nalishlari, g’ayriijtimoiy hayot tarzi, salbiy xulq-atvori va odatlari oqibatida jinoyat sodir qilishga moyil bo’lgan shaxslarni aniqlash va ular

tomonidan jinoiy xatti-harakatlar sodir qilinishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida ularga nisbatan tarbiyaviy va boshqa turdagi ta’sir ko’rsatuvchi chora-tadbirlarni amalga oshirishdir. Jazoni o’tab qaytgan shaxslar sodir etadigan jinoyatlarning oldini olishda, avvalo, ular bo’sh vaqtlarini qanday, qayerda o’tkazishlari va qanday mashg’ulotlar bilan shug’ullanishlari o’rganiladi. Shularni o’rganish asosidagina yakka tartibdagi tarbiyaviy ishlarni olib borish maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki bunday shaxslarning bo’sh vaqtini samarali tashkil etilishiga ichki ishlar organlari xodimlarining yetarli, kerakli darajada e’tibor bermasligi tarbiyada kamchiliklarga, eng asosiysi, jazoni o’tab qaytgan shaxslar ustidan o’rnatiladigan nazoratning pasayishiga olib keladi. Bunday hol esa jazoni o’tab qaytgan shaxslarning jamiyatga zid psixologiyaga ega kishilar bilan umumiy til topishishlariga yordam beradi, bu jarayonni tezlashtiradi. Jinoyatlarning oldini olish pedagogika, kasbiy psixologiya, pedagogika fanlari bilan uzviy bog’liqdir. Chunki jinoyatlarning oldini olishda dastlabki faoliyat – bu shaxsda endigina jamiyatga zid bo’lgan salbiy yo’nalish kurtaklari shaklanayotgan davrda, shaxsning umuminsoniy, axloqiy me’yorlardan chetga chiqishining boshlanish vaqtida amalga oshiriladi. Me’yorlardan chetga chiqishning oldini olish esa pedagogika fanining vazifasiga kiradi. Yakka tartibdagi psixologik-pedagogik ta’sir choralarini to’g’ri tanlash va qo’llash huquqbuzarliklarning oldini olishdagi tarbiyaviyprofilaktik ishlarining asosini tashkil qiladi. Uning quyidagi turlari mavjud : 1) umumiy; 2) maxsus; 3) huquqni himoya qiluvchi va huquqni tartibga soluvchi; 4) protsessual; 5) boshqaruvchi. Yakka tartibda huquqbuzarlikning oldini olish uchun jinoyat va jinoyat- protsessual qonunlarni takomillashtirish zarur, shuningdek, bu muammoni yuristlar, nazariyotchilar, amaliyotchilar, psixologlar, pedagoglar hamkorlikda hal qilishlari kerak bo’ladi.

Ma’lumki, pedagogik muloqotda asosiy maqsad tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish hisoblanadi. Muloqotning samaradorligi ana shu ikki qirraning qanchalik o’zaro mosligi, bir-birini to’ldirishiga bog’liq. Fuqarolar bilan muomala jarayonida ularning gapirishiga sharoit yaratish muhimdir. Mashhur amerikalik notiq, sotsiolog Deyl Karnegi «Yaxshi suhbatdosh – yaxshi gapirishni biladigan emas, balki yaxshi tinglashni biladigan suhbatdoshdir», deganda aynan shu qobiliyatlarning insonlarda rivojlangan bo’lishini nazarda tutgan edi. Mutaxassislarning aniqlashlaricha, ishlayotgan odamlar vaqtining 45% tinglash jarayoniga ketar ekan, odamlar bilan doimiy muloqotda bo’ladiganlar 35– 40 % oylik maoshlarini odamlarni «tinglaganlari» uchun olar ekanlar. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, kommunikatsiyaning eng qiyin sohalaridan hisoblangan tinglash qobiliyati odamga ko’proq foyda keltiradi. Shuning uchun bo’lsa kerak, nemis faylasufi A. Shopengauer: «Odamlarni o’zingiz to’g’ringizda yaxshi fikrga ega bo’lishlarini xohlasangiz, ularni tinglang», deb yozgan ekan. Darhaqiqat, agar siz kuyunib gapirsangiz-u, suhbatdoshingiz sizni tinglamasa, boshqa narsa bilan ovora bo’laversa, undan ranjiysiz, nafaqat ranjiysiz, balki u bilan aloqani ham uzasiz. O’qituvchi gapirayotgan paytda uni tinglamaslik odobsizlikning eng keng tarqalgan ko’rinishi deb baholanishini bilasizmi? Nima uchun biz ko’pincha yaxshi gapiruvchi, so’zlovchi bo’la olamiz-u, yaxshi tinglovchi bo’la olmaymiz? Psixologlarning fikricha, bunga asosiy xalaqit beruvchi narsa – bu bizning o’z fikr-o’ylarimiz va xohishlarimiz og’ushida bo’lib qolishimizdir. Shuning uchun ham ba’zan rasman sherigimizni tinglayotganday bo’lamiz, lekin aslida xayolimiz boshqa yerda bo’ladi. Tinglashning ham xuddi gapirishga o’xshash texnikasi, usullari mavjud. Ularning turi ham ko’p, lekin asosan biz kundalik hayotda uning ikki usulini qo’llaymiz: so’zma-so’z qaytarish va boshqacha talqin etish. Birinchisi, suhbatdosh so’zlarining bir qismini yoki yaxlitligicha qaytarish orqali suhbatdoshni qo’llab-quvvatlashni bildiradi. Ikkinchi usul esa suhbatdoshimiz so’zlarini tinglab, undagi asosiy g’oyani o’zimizning talqinimizda ifoda etish.

Ikkala usul ham suhbatdosh uchun muhim, chunki u sizning tinglayotganingizni, hattoki undagi g’oyalarga qarshi emasligingizni bildiradi. Demak, aslida suhbatdosh shaxsi yetakchi, u suhbatning mutlaq hokimi degan tasavvur unchalik to’g’ri emas. Yaxshi tinglashda ham shunday kuch borki, u suhbatdoshni Sizga juda yaqinlashtiradi, ishonchini orttiradi. Chunki muloqot jarayonidagi eng qimmatli narsa – bu mantiqiy axborotning o’zi. Tinglayotgan suhbatdosh ma’noli, yaxshi dialogdan faqat yaxshi, foydali ma’lumot oladi. Gapirgan esa aksincha, o’zidagi borini berib, gapirmaydigan suhbatdoshdan «teskari aloqani» olib ulgurmay, hech narsasiz qolishi ham mumkin. Shuning uchun muloqotga o’rgatishning muhim yo’nalishlaridan biri – suhbatdoshni faol tinglashga, bunda barcha paralingvistik va noverbal omillardan o’rinli foydalanishga o’rgatishdir. Professional tinglash texnikasiga quyidagilar kiradi: Faol holat. Bu, agar kreslo yoki divan kabi mebel bo’lsa, unga bemalol yastanib yoki yotib olmaslik, suhbatdoshning yuzidan tashqari joylariga qaramaslik, mimika, bosh chayqash kabi harakatlar bilan uning har bir so’ziga qiziqayotganligingizni bildirishni nazarda tutadi.  Suhbatdoshga samimiy qiziqish bildirish. Bu nafaqat suhbatdoshni o’ziga jalb qilib, balki keyin navbat kelganda o’zining har bir so’ziga uni ham ko’ndirishning samarali yo’lidir. O’ychan jimlik . Bu suhbatdosh gapirayotgan paytda yuzda mas’uliyat bilan tinglayotganday tasavvur qoldirish orqali o’zingizning suhbatdan manfaatdorligingizni bildirish yo’li. Agar biz suhbatdoshimizni yaxshi, diqqat bilan tinglasak, bu bilan biz unda o’z-o’ziga hurmatni ham tarbiyalaymiz. Demak, tinglash jarayoni ko’pchilik tasavvur qilgani kabi unchalik passiv jarayon emas ekan. Muloqotning samarali bo’lishida tinglashning ahamiyati nihoyatda katta. Chunki tinglash qobiliyati gapiruvchini ilhomlantiradi, uni ruhlantiradi, yangi fikrlar, g’oyalar shakllanishiga sharoit yaratadi. Shuning uchun ma’ruzachi professorning har bir chiqishi va

ma’ruzasi talabalar diqqat bilan tinglasa, bu pedagogik muloqotdan ikkala tomon ham teng yutadi. Agar muloqot jarayonida ishtirok etuvchi ikki jarayon – gapirish va tinglashning o’zaro ta’sir uchun teng ahamiyatini nazarda tutsak, bu jarayon qatnashchilarining psixologik savodxonligi va muloqot texnikasini egallashining ahamiyatini anglash qiyin bo’lmaydi. Shuning uchun ham ijtimoiy psixologiyada odamlarni samarali muloqotga ataylab o’rgatishga juda katta e’tibor beriladi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Pedagogika fanining predmeti, uning ichki ishlar organlari faoliyatida tutgan o’rni

Ichki ishlar organlari profilaktik faoliyatini tashkil etishda tarbiya va ta’lim jarayonining qonuniyatlari va prinsiplari

Xodim shaxsi va uning kasbiy mahoratini shakllantirishning pedagogik asoslari

Pedagogik ta’sir ko‘rsatishdagi mahorat

Fuqarolarni huquqiy tarbiyalashning pedagogik asoslari va huquqiy targ’ibot