Pedagogika fanining predmeti, uning ichki ishlar organlari faoliyatida tutgan o’rni - Педагогиka - Рефераты

Pedagogika fanining predmeti, uning ichki ishlar organlari faoliyatida tutgan o’rni

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

33.5107421875 KB

Pedagogika fanining predmeti, uning ichki ishlar organlari faoliyatida tutgan o’rni Reja: 1. Ichki ishlar organlarida pedagogik jarayon tushunchasi va uning tarkibiy qismlari. 2. Profilaktik faoliyatni tashkil etishda pedagogik bilim-larning ahamiyati. 3. O’zbekiston Respublikasida ta’lim tizimini isloh qilish siyosati.

Ichki ishlar organlarida pedagogik jarayon tushunchasi va uning tarkibiy elementlari XXI asrga kelib ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar rivojida inson aqlzakovati va ma’naviyati asosiy muvofiqlashtiruvchi, rivojlantiruvchi omil va vosita ekanligi tobora namoyon bo’lmoqda. Shuning uchun insonparvarlik bozor iqtisodiyoti asosidagi huquqiy demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurilishining bosh tamoyili sifatida qabul qilinmoqda. Ijtimoiy fanlar tizimida pedagogikaning tutgan o’rni shu bilan belgilanadiki, u shaxsni shakllantirish, rivojlantirish, tarbiyalash, ma’lumotli qilish va o’qitish (ta’lim berish)ni nazarda tutadi. Shaxs turli omillar ta’sirida shakllanadi. Tarbiya esa shaxsni shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi omillardan biridir. Tarbiyachi turli vositalar va usullar orqali muayyan maqsadni ko’zlagan holda tarbiyalanuvchilarda ma’lum ijobiy xislatlarni shakllantiradi va rivojlantiradi. Insoniyat jamiyatining turli bosqichlarida ta’lim-tarbiya muassasalarini yaratish, yosh avlodlarni o’qitish va tarbiyalash sohasidagi tajribalarni nazariy jihatdan anglash, umumlashtirish va hayotga tatbiq qilish jarayonida pedagogika fani paydo bo’la boshladi. Pedagogika ta’lim-tarbiyaning maqsadi va vazifalari, davlat ta’lim standartlari, ta’lim va tarbiyaning usullari, tashkil etish shakllari, umuman, uning qonuniyatlari haqida bilim, ma’lumot beradigan fanga aylandi. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi qonunida (1997) ta’limning davlatimiz ijtimoiy taraqqiyotida ustuvor yo’nalish deb e’lon qilinishi pedagogika fani zimmasiga juda katta mas’uliyat, ulug’vor vazifalarni yukladi. Jumladan, boy ilmiy, ma’naviy, madaniy, diniy merosimizni qayta tiklanishi ularni hozirgi zamon ruhi, talabi bilan uyg’unlashtirish, faqat shaxsiy, milliy manfaat kasb etib qolmasdan, umumjahon ma’naviy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ulkan hissa bo’lib qo’shilmoqda. Har bir mustaqil fan o’z predmeti (mavzusi) va metodologik asoslariga ega. Jumladan pedagogika fani ham boshqa fanlar singari shakllangan va uzoq tarixiy

davrni bosib o’tgan bo’lib, u avvalo jamiyatning talab va ehtiyojlari asosida yuzaga kelgan. «Pedagogika» atamasi yunoncha «paydogogos» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, «bola yetaklovchi, tarbiyalovchi» degan ma’noni bildiradi. Tarixiy manbalarda qayd etilishicha, qadimgi Yunonistonda o’z xo’jayinining bolalarini sayr qildirgan, ehtiyot qilgan tarbiyachini «pedagog» (bola yetaklovchi, tarbiyalovchi) deb atashgan. Keyinchalik esa maxsus o’qigan va pedagoglikni o’ziga kasb qilib olgan kishilarni pedagog deb atay boshlashgan. Pedagogikaning rivojiga IX-XVI asrlar (Sharq uyg’onish davri)da yashab ijod etgan Al-Buxoriy, At-Termiziy, Abu Nosir Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Maxmud Qoshg’ariy, Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshbandiy, Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Zaxiriddin Muhammad Bobur kabi buyuk daholar, XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Turkistonda jadidchilik xarakatining yirik namoyandalaridan Abdurauf Fitrat, Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Saidaxmad Siddiqiylar, Yevropa davlatlarining buyuk mutaffakkir va pedagog olimlaridan Yan Amos Komenskiy, Jan Jak Russo, I.G. Pestolotssi, Adolf Disterveg, K.D. Ushinskiy, A. S. Makarenko, J. Lokk, Jon Dyui, Edvard, Torndayk, S. T. Shatskiy, B. Blumlar ulkan hissa qo’shdilar. Pedagogika fanining metodologik asosini O’zbekiston Respublikasining amaldagi «Ta’lim to’g’risida»gi qonuni, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va Islom Karimovning asarlari tashkil etadi («metodologiya» so’zi yunon tilidan olingan bo’lib, metodos – o’rganish yo’li, nazariya va logos – ta’limot ma’nolarini anglatadi). Pedagogika yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalash uchun ta’lim- tarbiyaning mazmuni, umumiy qonuniyatlari va ularni amalga oshirish yo’llarini o’rgatuvchi fandir.

Pedagogika fanining predmeti ta’lim-tarbiyaning zamonaviy qonuniyatlari, mazmuni, prinsiplari, metodlari, vositalari hamda jamiyatning moddiy va ma’naviy rivojida shaxsning kamolot uyg’unligi hisoblanadi. Pedagogika fanning asosiy vazifasi shaxsni barkamol inson qilib tarbiyalash, kasbiy qobiliyatlarni shakllantirish, aqliy, amaliy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish hamda intellektual jihatdan rivojlanishini ta’minlash, o’zi tanlagan mutaxassisligi bo’yicha faoliyat ko’rsatishi uchun tarbiyaviy-didaktik shart-sharoit yaratishdan iborat. Fanning obyekti tarbiyalanuvchi shaxslardir. Pedagogika fanining mazmun-mohiyatini boyitishda quyidagi metodlardan foydalanish mumkin: 1. Pedagogik kuzatish usuli. 2. Suhbat usuli. 3. So’rovnoma, test usuli. 4. Faoliyat natijalarini tahlil qilish usuli. 5. Eksperiment, tajriba, sinov usuli. 6. Statistika ma’lumotlarni tahlil qilish usuli. Demak, pedagogika fani asosan shaxsni shakllantirish, rivojlantirish, ta’lim va tarbiya bilan shug’ullanadi . Ichki ishlar organlarida pedagogik jarayon – maxsus tashkil etilgan yoki etiladigan, xodimlarning jinoyatchilikka qarshi kurash borasidagi tizimli tarbiyaviy faoliyati. Bu faoliyat tarbiyaning mazmuni, shakllari va usullarini to’liq qamrab oladi. Ichki ishlar organlarida pedagogik jarayon deganda asosan tarbiya obyekti va subyekti o’rtasidagi o’zaro hamkorlikni tushunamiz. Pedagogik jarayonning asosiy maqsadi tarbiyaviy-profilaktik ishlarga qaratilgan bo’lib, ular asosan tarbiyasi og’ir, tarbiyaga muhtoj bo’lgan shaxslar bilan ishlashga qaratilgan. Ichki ishlar organlarining xodimlari olib boradigan har qanday pedagogik jarayon axloqiy qadriyatlar, huquqiy normalar asosida olib boriladi.

Ichki ishlar organlari faoliyatida pedagogik jarayonning tarkibiy qismlari asosan shaxsni o’qitish va tarbiyalash hisoblanadi. O’qitish va tarbiyalash jarayoni, shaxsning ongi va ruhiyatiga ta’sir etish kuchiga ega, bu ta’sir orqali shaxslar o’zini o’zi boshqaradi, tarbiyalaydi. Tarbiyalanayotgan shaxs xatti- harakatida ijobiylik yuzaga kelsa, ta’sir darajasining natijasi namoyon bo’ladi. Bu jarayon tarbiyalanayotgan shaxslar dunyoqarashida o’zgarishlarni yuzaga keltiradi, bu o’zgarishlar esa uning xulqatvorida, shaxslararo munosabatlarida ko’rinadi. Shu ma’noda, ichki ishlar organlari xodimlari kasbiy faoliyatida pedagogik jarayonning tarkibiy elementlari fuqarolar bilan bo’ladigan tarbiyaviy- profilaktik suhbatda, huquqbuzarliklarning oldini olish hamda jinoiy jazoni ijro etish muassasalarida mahkumlarni tarbiyalashda namoyon bo’ladi. Har qanday shaxs muayyan ijtimoiy muhitda yashar ekan, o’sha muhitga moslashadi. Pedagogikaga oid adabiyotlardan, hayot tajribasidan ma’lumki, tarbiya hech qachon silliq kechmaydi, balki u turli to’siqlardan iborat. Bu to’siqlardan o’tishda katta iroda talab etiladi. Kasbiy pedagogika pedagogika fanining tarkibiy qismi bo’lib u bilan uzviy bog’liqlikda o’rganiladi. Kasbiy pedagogika – ichki ishlar organlar xodimlari tomonidan olib boriladigan tarbiyaviy jarayon, bu jarayonda nafaqat ichki ishlar xodimlari, balki o’zini o’zi boshqarish organlari, mahalla faollari hamda butun jamoatchilik faol ishtirok etib, ichki ishlar idoralari xodimlariga amaliy yordam ko’rsatadilar. Ichki ishlar idoralari xodimlari pedagogik faoliyatining o’ziga xos tomoni shundan iboratki, turli toifadagi huquqbuzar va jinoyatchi shaxslarni tarbiyalashda qiyinchiliklarning yuzaga kelishidir. Chunki salbiy dunyoqarashdagi shaxslarning ongini o’zgartirish ancha qiyin jarayon bo’lib, bu o’ziga xos pedagogik mahorat va sabr-toqatni taqozo etadi. Ko’pincha dunyoqarashi salbiy, ijtimoiy ongi past rivojlangan shaxslarning ichki hissiyotlarini boshqarishi qiyin kechadi. Buning asosiy sabablaridan biri shaxsni o’rab turgan salbiy fikr-mulohazali shaxslar hamda muhitning mavjudligi va ta’siridir, chunki ijtimoiy muhit inson ongini belgilaydi. Bunday shaxslarda egoizm, dag’allik, qo’pollik kabi salbiy illatlar keng

ildiz otgan bo’ladi. Bunday toifadagi shaxslarni nafaqat tarbiyalash, balki kamchiliklarini to’g’rilash uchun doimiy nazorat qilish va alohida hisobga olish talab etiladi. Bu o’ziga xos murakkab pedagogikprofilaktik jarayon bo’lib, u profilaktika inspektorlari tomonidan amalga oshiriladi. Bu jarayon xodimdan pedagogik bilim, mahorat, hayotiy tajriba, ko’nikma va malakani talab etadi. Shaxslarni tarbiyalash va to’g’ri yo’lga yo’naltirish, boshqa ijtimoiy fanlar singari, pedagogika fanining ham asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Ichki ishlar organlari faoliyatida shaxslarni tarbiyalashning o’ziga xos qiyin tomoni mavjud. Tarbiya obyekti bo’lgan shaxslar bilan ishlashda ko’p hollarda pedagogik jarayonni qiyinlashtiradigan holatlarga, masalan, bir necha marotaba qamalib chiqqan retsidiv jinoyatchilar bilan tarbiyaviy profilaktik ishlarni olib borishga to’g’ri keladi. Shu nuqtai nazardan, muqaddam sudlangan shaxslarni to’g’ri yo’lga yo’naltirish, tarbiyalash jarayonida ularning individual xususiyatlarini, ichki kechinmalarini ham inobatga olish zarur. Nafaqat jazoni ijro etish joylaridagi shaxslarni, balki yashash, ishlash, dam olish, o’qish joylarida ham shaxslarni tarbiyalash pedagogik jarayon sifatida qaraladi. Ayniqsa, tarbiyasi og’ir shaxslarni tarbiyalash jarayonini profilaktika inspektorlarining ish faoliyatida kuzatishimiz mumkin. Ular o’zlariga biriktirilgan hududlarda doimiy ravishda tarbiyaviy jarayon bilan shug’ullanib boradilar. Mehnat-axloq pedagogikasi mahkum shaxslarning axloqini qayta o’zgartirish profilaktikasiga qaratilgan bo’lsa, kasbiy pedagogikada tarbiya jarayoni ancha kengroq tushunchada bo’lib, tarbiya obyektida chegara yo’q. Bu ikki fan bir-birini to’ldiradi va boyitib boradi. Ichki ishlar faoliyatida shaxsni tarbiyalash mohiyatidan kelib chiqqan holda tarbiya obyekti o’rganiladi va ta’sir qilish, tarbiyalash yo’llari izlanadi. Har qanday tarbiyaning samarasi obyekt bilan subyekt o’rtasida bir-birini to’g’ri tushunish va bir-biriga o’zaro yordam asosida yuzaga keladi.

Yuqoridagi fikrlarni inobatga oladigan bo’lsak, pedagogika fanining ichki ishlar organlari faoliyatidagi asosiy vazifalari quyidagilardan iborat deb hisoblash mumkin: – jinoyatlarning oldini olish maqsadida aholining barcha tabaqalari o’rtasida tarbiyaviy profilaktik ishlarni olib borish; – jinoyat sodir etishga moyil va ozodlikdan mahrum etish joy-laridan bo’shatilgan shaxslarga nisbatan ma’muriy nazorat o’rnatish va ular bilan individual tarbiyaviy-profilaktik ishlarni olib borish; – kasbiy pedagogikaning eng samarali tarbiyaviy usullaridan foydalangan holda jinoyatchilikka qarshi kurashish; – voyaga yetmagan tarbiyasi og’ir shaxslar bilan profilaktik va pedagogik ishlarni olib borish va hokazo. Profilaktik faoliyatni tashkil etishda pedagogik bilimlarning ahamiyati Ichki ishlar organlarining profilaktik faoliyatida pedagogik bilimlarning roli borasida to’xtalar ekanmiz, o’z navbatida shuni aytish zarurki, hayotni tartibga soluvchi va uni boshqaruvchi faqat qonunlar emas, balki boshqa axloqiy, ma’naviy, tarbiyaviy qadriyatlar, masalan, jamoat fikri, urf-odatlar, an’analar, guruhlararo va shaxslararo munosabatlar ham mavjud bo’lib, ularni o’rganish va anglash juda katta ahamiyatga ega. Bundan tashqari, aholiga pedagogik va psixologik ta’sir etuvchi omillar ham mavjud, bu omillar orqali shaxslarning qanchalik tarbiyalanganligini aniqlash mumkin. Chunki inson ongi va qarashlarini o’zgartirish uning e’tiqodiga, dunyoqarashiga bog’liq bo’lib, ular muayyan qadriyatlar va hayotiy mezonlarni shakllantirish, singdirish orqali amalga oshiriladi. Ichki ishlar organlarining profilaktik faoliyatida pedagogik ishlarning ahamiyat to’g’risida yuqorida to’xtaldik. Hozirgi vaqtda tarbiyaviy ishlarga katta e’tibor qaratilmoqda, darhaqiqat jinoyatga yo’l qo’ygandan ko’ra, uning oldini olgan afzal.

Psixolog B. M. Umarovning fikricha, «tarbiyaviy ishlarni olib borishning maqsadi va vazifasi bilan profilaktik chora-tadbirlar o’rtasida tafovut bo’lmasligi kerak. Ular bir-birini to’ldiruvchi va davom ettiruvchi xususiyatga ega bo’lishi lozim» 1 . Ichki ishlar organlari xodimlari olib boradigan pedagogik ishlar quyidagi yo’nalishlarda bo’lishi mumkin: − voyaga yetmaganlar tomonidan sodir qilinadigan jinoyatlarning oldini olish maqsadida ularning yashash, ishlash va dam olish joylaridagi profilaktik tarbiyaviy ishlar; − xulq-atvorida jamiyatga zid xatti-harakatlarning belgisi bor bo’lgan shaxslar bilan bo’ladigan yakka tartibdagi tarbiyaviy ishlar; − retsidivist jinoyatchilar bilan yakka tartibda olib boriladigan qayta tarbiyalash ishlari; − barcha tabaqadagi shaxslar o’rtasida amalga oshiriladigan huquqiy pedagogik tarbiyaviy ishlar; − voyaga yetmaganlar o’rtasida olib boriladigan ichkilikbozlik va giyohvandlikka qarshi kurash ishlari; − shartli ravishda hukm qilinganlar va hukmni o’tashdan ozod qilinganlar ustida ma’lum muddat davomida va yetarli darajada tarbiyaviy ishlarni takomillashtirish va hokazolar. Ichki ishlar xodimlari kasbiy faoliyatlarida pedagogik-profilaktik ishlarni qonun doirasida va huquqiy tarbiyaga tayangan holda olib borishlari maqsadga muvofiqdir.Chunki huquqiy va hayotiy dalillarga asoslanmagan har qanday tarbiyaviy jarayon ijobiy samara bermasligi mumkin. Shuningdek, ichki ishlar organlari xodimlari tomonidan olib boriladigan har qanday tarbiyaviy-profilaktik ishlarda aholining qaysi tabaqaga mansubligi, ularning bilim saviyasi, milliy urf- odatlari va an’analari hisobga olinishi zarur. 1 Умаров Б. М. Ўзбекистонда вояга етмаганлар жиноятчилигининг ижтимои-психологик муаммолари. – Т., 2008. – 182-б.

Rus olimi G. A. Avanesov ta’kidlaganidek, «tarbiya va profilaktikani bir- biridan ajratib bo’lmaydi, tarbiyaga profilaktik xizmat ham taalluqli, profilaktik xizmatga tarbiya ham bevosita taalluqlidir» 2 . Aholi orasida tarbiyaviy profilaktik ishlarni olib borishda bir necha marotaba sudlangan shaxslar, xavfli retsidivistlarni hisobga olish, ular ustidan doimiy ma’muriy nazorat o’rnatish va tarbiyaviy ishlarni olib borish zarur. Chunki ular hududdagi vaziyatga ta’sir etuvchi ijtimoiy salbiy qilmishlarni sodir etishlari mumkin. Hududdagi vaziyatga ta’sir qiluvchi pedagogik omillarga quyidagilar kiradi: – aholining bilim saviyasi, tarbiyalanganlik hamda madaniyat darajasi; – shu hududda joylashgan o’quv yurtlaridagi tarbiya jarayonining holati; – fuqarolar madaniy dam olishining tashkil etilishi; – aholi o’rtasida huquqiy targ’ibot va tarbiyaviy ishlarning holati va ularning samaradorligi; – aholining ijtimoiy qatlamlari o’rtasida tarbiyaning samarali usullaridan foydalanish; – profilaktika inspektorlarining madaniyat muassasalari tomonidan uyushtirilayotgan huquqiy-tarbiyaviy tadbirlarda qatnashishi; – hududdagi janjalkash, nosog’lom oilalar va tarbiyasi og’ir voyaga yetmagan shaxslar bilan ishlashda ularga individual yondashish. Profilaktika inspektori hududidagi huquqbuzar shaxslar bilan ishlashda tarbiyaning tarkibiy qismi hisoblanmish yakka tartibdagi tarbiyaga alohida e’tibor qaratishi lozim. Chunki huquqbuzar shaxslarni, ular orasidagi liderlarni aniqlash va ularni ajratib olish ichki ishlar organlari xodimlari faoliyatini yengillashtiradi. Biroq, xodimlar huquqbuzar shaxslarning ijobiy tomonlarini ham topa bilishlari va ularni rag’batlantirishlari kerak, bu ular faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. 2 Аванесов Г. А. Введение в курс профилактики правонарушений. – М., 1998. – С. 460.

Profilaktika inspektorining pedagogik faoliyati ijtimoiy hayot jarayonida davlat tomonidan qabul qilingan qonun va qarorlarni o’z hududida targ’ib va tashviq qilishda, hududidagi jinoyat sodir etishga moyil bo’lgan fuqarolarni hisobga olish va jinoiy jazoni o’tab kelgan shaxslarni qayta tarbiyalashda hamda nosog’lom oilalar bilan profilaktik ishlarni olib borishda katta rol o’ynaydi. Ichki ishlar organlarining profilaktik faoliyatida pedagogika fanining asosiy maqsadi jinoyatchilikning oldini olish, tarbiyasi og’ir shaxslarni tarbiyalash va favquloddagi holatlarni bartaraf etishdan iborat. Binobarin, tarbiyaviy profilaktik faoliyat har bir ichki ishlar xodimi faoliyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Ichki ishlar organlari xodimlarining profilaktik faoliyati quyidagi bir qator o’ziga xos pedagogik-psixologik xususiyatlar bilan tavsiflanadi: • huquqiy-tarbiyaviy profilaktik tadbirlar; • profilaktik faoliyatning turli ko ’ rinishlari va uning tarbiyaviy xarakteri ; • profilaktika inspektorlarining hokimiyat vakolatiga egaligi; • voqea sodir etilgan joyni ko’zdan kechirishda yuqori mas’uliyat bilan yondashish; • fuqarolar bilan tarbiyaviy-profilaktik ishlarni olib borishda jamoat tashkilotlari va institutlarining vakillari hamda mahalla faollari bilan doimiy aloqalarni tashkil etishi. Ichki ishlar tizimida tarbiyaviy profilaktik faoliyat asosan fuqarolar, mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlari vakillari, mansabdor shaxslar bilan faol kommunikativ munosabatlarga kirishish orqali olib boriladi. Bu esa, o’z navbatida, ichki ishlar organlari xodimlarining kommunikativ va pedagogik qobiliyatlarini hamda fuqarolar bilan munosabatda ularning huquqlarini qonun, qonunosti aktlariga rioya etgan holda tashkil etishlarini talab etadi. Profilaktika inspektori uchun quyidagi pedagogik-psixologik sifatlar muhim ahamiyat kasb etadi: • kasbiy kuzatuvchanlik;

• ziddiyatli holatlarda o’zini, xatti-harakatlarini boshqara olish qobiliyati; • o’z atrofiga insonlarni jamlash va ularning ishonchiga kira olish qobiliyati; • insonlar hayotiga e’tiborli bo’lishi va ularning xatti-harakatlarini kuzata olishi; • o’z fikrini himoya qila olish; • voqea-hodisalarning xayoliy obrazini xotirasida fikran qayta tiklash; • qarama-qarshi ma’lumotlardan to’g’ri xulosa chiqara olish uquvining mavjudligi; • insonning tashqi ko’rinishi va xatti-harakatlarini esda saqlab qolish;  begona insonlar bilan tez aloqa o’rnata olish qobiliyati. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, ichki ishlar organlari xodimlarining profilaktik faoliyatni samarali olib borishlariga to’sqinlik qiladigan omillar ham mavjud. Bular: individualizm, shaxslararo munosabatlar va ijtimoiy o’zaro harakatlar tizimini buzuvchi ijtimoiy begonalashish; peshqadamlikka (liderlikka) intilishning kuchliligi; faoliyat maqsadiga erishish motivlarining past darajasi; irodaviy jarayonlar va irodaviy intilishlarning yetarli darajada emasligi; tarbiyaviy og’ishlarning mavjudligi va boshqalar. Profilaktika inspektori kundalik faoliyati mobaynida fuqarolar bilan munosabatga kirishadi, ularning ariza va shikoyatlarini ko’rib chiqadi, ziddiyatli holatlarni bartaraf etadi va ularga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatadi. Profilaktik faoliyatning obyektlari asosan oddiy fuqarolar, nosog’lom oilalar, voyaga yetmaganlar, o’z xulq-atvori va faoliyatini o’zgartirishga, tibbiy, ijtimoiy, pedagogik yordamga muhtoj bo’lgan fuqarolar tashkil etadi. Profilaktika inspektorlarining faoliyatini umumiy va yakka tartibdagi tarbiyaviy-profilaktik usullarga ajratish mumkin. Umumiy profilaktik usullar huquqbuzarlikning kelib chiqish sabablari va shart-sharoitlarini o’rganish orqali olib boriladi. Umumiy profilaktik faoliyatning ko’rinishi sifatida huquqiy tarbiyaviy targ’ibot va tashviqot ishlari nazarda tutiladi.

Yakka tartibdagi profilaktik usullar esa bir maqsadga qaratilgan, ya’ni shaxs ongiga psixologo-pedagogik ta’sir etish, undagi mavjud salbiy xislatlarni (jamiyatga qarshi fikr va maqsadlar, salbiy odat va motivlar va boshqalar) bartaraf etish bo’yicha irodaviy sifatlariga ta’sir etish va ayni paytda qonunga itoatkorlik, ijobiy fazilatlar ko’rinishidagi xulq-atvor ko’nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat. Yakka tartibdagi profilaktik tadbirlarni amalga oshirishning quyidagi elementlari mavjud: • shaxslarni o’rganish va ma’lumotlarni tekshirish hamda ularni operativ-profilaktik hisobga qo’yish; • maishiy turmush sohasidagi qonunga xilof xatti-harakatlarni o’rganib, shaxslarga ta’sir etish; • hisobga olingan shaxslarni doimo yashash sharoitini va fe’l-atvorini kuzatib borish hamda nazorat etish; • maishiy sohadagi nizoli vaziyatlar paydo bo’lishiga omil bo’luvchi ijtimoiy muhitni sog’lomlashtirish va uni huquqbuzarlikka ko’chishining oldini olish; • jabrlanuvchilarga profilaktik ta’sir etish (viktimologik effektga erishish yo’lida); • vaqti-vaqti bilan yakka tartibdagi profilaktik tadbirlar natijalarini tekshirish va ularni tahlil qilish. Ichki ishlar organlarida shaxs tarbiyasining huquqiy tuzilishi asosini qonunga itoatkorlik va qonuniylikka undaydigan kuch tashkil etadi. Bular: • ma’naviy va moddiy ehtiyojlar rivojlanishidagi uyg’unlik, ya’ni kriminogen og’ishlarning yo’qligi (alkogolizm, giyohvandlik, kleptomaniya, o’g’irlikka moyillikdan iborat ruhiy kasallik, jinsiy buzuqlik va hokazo); • huquqiy ong – huquqiy qarash, g’oyalar, ishonchlar, adolat orzusi, qonuniylik, teng huquqlilik, huquqiy birlik, majburiyat va hokazo; • huquqiy qarashlar – jamoa, guruhning bir a’zosi bo’lgan inson jamiyat hayotida yuzaga keladigan huquqiy savollarga sinchkovlik va

diqqat bilan qiziqishi va uni hal etishda qonuniylikka itoat etishi; • qonuniylikni va huquqiy tartib-intizomni mustahkamlashga ko’maklashish va qonuniy harakatlarni amalga oshirishdagi qiziqish va ehtiyojlar , ya’ni huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatini qo’llabquvvatlash, oilada, ishda va atrofdagi kishilarni huquqiy norma va talablarga rioya etishlarini ta’minlash; • huquqiy motivlar – shaxsni qonuniy xatti-harakatlarni ifoda etishga undaydigan kuch. Shuningdek, profilaktik faoliyat jarayonida psixologo-pedagogik ta’sir etishda profilaktika inspektori: 1) kasbiy faoliyatida pedagogik ta’sir etish usullarini qo’llashda shaxsning aniq o’ziga xos individual xususiyatlarini hisobga olishi; 2) psixologik-pedagogik ta’sir etish uchun inson ruhiyatining umumiy qonuniyatlari va rivojlanish darajasini bilishi; 3) ta’sir etish jarayoni, uning elementlari, oqibatlarini oldindan rejalashtirish va bashorat qila olishi; 4) shaxsning ijobiy ta’sirlanishini rag’batlantirib borishi; 5) pedagogik-psixologik ta’sir etishda inson huquqlari poymol etilishiga yo’l qo’ymasligi; 6) shaxsga pedagogik ta’sir etishni rejalashtirganida barcha xattiharakatlari tizimi aniqlanishi va hisobga olinishi; 7) tarbiyaviy profilaktik ishlarni olib borishda tashqi ta’sir etuvchi omillarni hisobga olishi; 8) shaxsning hissiy holatini hisobga olgan holda tarbiyaviy ta’sir etishni amalga oshirishi; 9) ta’sir etish jarayonida shaxsning pedagogik-psixologik faolligini ta’minlashi zarur. Ayniqsa, maishiy turmush sohasidagi jinoyatlar profilaktikasi jarayonida pedagogik aspektlarni hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki maishiy turmush sohasida sodir etiladigan jinoyatlarning pedagogik tavsifi o’ziga xos

murakkabdir. Uning murakkabligining belgisi jinoyatlarning ma’lum bir vaqt va masofa oralig’ida sodir etilishidir. Amaliyot tajribalariga tayanadigan bo’lsak, maishiy turmush sharoitida yuzaga keladigan nizolar asosan uzoq vaqt davomida yetilib, vaqtida tor chegarada bo’lgan bo’lsa-da, asta-sekin kuchayib borishi yoki dabdurustdan kuchayishi kabilarni o’z ichiga oladi. Vaqti-vaqti bilan takrorlanib turadigan kriminogen – nizoli vaziyatlar o’rtacha 33%ni tashkil etib, yarim yildan uch yilgacha, 63% holatlarda esa uch yildan sakkiz yilgacha va undan ko’p vaqtda yuzaga keladi. Maishiy turmush sohasidagi jinoyatlarning 85%ni erkaklar sodir etadi 3 . Maishiy turmush sohasidagi munosabatlar asosida sodir etiladigan jinoyatlarning umumiy profilaktikasi aholi orasida targ’ibot va tashviqot ishlari orqali amalga oshiriladi. Buning uchun ko’rgazmali targ’ibot vositalaridan, turli pedagogik-psixologik ta’sir etish usullaridan keng foydalaniladi. Targ’ibot va tashviqot ishlari huquqiy va ma’naviy-axloqiy mavzulardagi ma’ruza, uchrashuvlar, yashash va ishlash joylarida o’zini o’zi boshqarish jamoalari faollari ishtirokidagi muhokamalar, televideniye ko’rsatuvlari va radio eshittirishlarida ishtirok etish hamda chiqishlar orqali amalga oshiriladi. Yuqorida ta’kidlangan tadbirlar mazmuni oilada va maishiy sohalarda qonunga itoatkorlik, xatti-harakatlari axloqiy normalarga mos keladigan huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa bilimlarni fuqarolarning ongiga to’g’ri ta’sir qiladigan tarzda maqsadli amalga oshirishni ko’zda tutadi. Maishiy turmush sohasida sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olishda yashash joylarida tashkil etiladigan tarbiyaviy profilaktik ishlar muhim o’rin tutadi va bunda dam olish jarayonlarini samarali tashkil etish lozim. Bu tadbirlarni ham umumijtimoiy chora sifatida asosan joylardagi hokimiyatlar faoliyatlari bilan uzviy bog’liq tarzda kompleks yondashuv asosida amalga oshirish talab etiladi. Voyaga yetmaganlar orasidagi huquqbuzarliklarning oldini olish uchun profilaktik ishlarini tashkil etishning pedagogik asoslari: 3 Криминология: Дарслик / Профессор З.С.Зарипов таҳрири остида.– Т., 2007. – 398–399-б.

• oiladagi ko’ngilsiz voqealar profilaktikasi; • maktabdagi ko’ngilsiz voqealar profilaktikasi; • o’smirga ba’zi guruhlarning salbiy ta’sir etishining oldini olish; • tarbiyasi qiyin o’smirda o’zini o’zi tarbiyalash va o’zini namoyon etishini shakllantirish. Voyaga yetmaganlar bilan ishlash inspektori profilaktik ishlarining asosiy maqsadi yoshlar o’rtasidagi jinoyatchilikni tarbiyaviy ta’sir etishning turli usullarini qo’llash orqali oldini olishga qaratilgan. Tarbiyaviy ta’sir etish usullari yakka tartibda, guruhiy va ommaviy ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Yakka tartibda amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlar voyaga yetmaganlar bilan ishlashning asosiy ko’rinishlaridan biri hisoblanadi. Unga ko’ra, voyaga yetmaganlarni hisobga olish, uni ichki ishlar organlari bo’limlariga chaqirish, ishga joylashtirish, o’quv muassasalariga qaytarish, maxsus o’quv maskanlariga joylashtirish, sport va boshqa seksiya, to’garaklarga jalb etish va rasmiy ogohlantirish kabi harakatlar amalga oshiriladi. Guruhiy ko’rinishdagi ishlarni olib borishda tarbiyaviy profilaktik tadbirlarning obyekti nosog’lom oilalar va voyaga yetmaganlar guruhlari hisoblanadi. Umumiy profilaktika choralari asosan beqaror oilalarning salbiy ta’sirini neytrallashtirish, tarbiyaga muhtoj o’smirlarga davlat va jamoat yordamini ko’rsatish (vasiylik va homiylik o’rnatish, mehribonlik uyi, maktab-internatga yuborish, o’qishga yoki ishga joylashtirish), voyaga yetmaganlarga ta’lim-tarbiya berish bilan shug’ullanuvchi muassasalar faoliyatidagi kamchiliklarni bartaraf etish, o’smirlarning dam olishini oqilona tashkil etish, voyaga yetmaganlar qonunlarga rioya etishi ustidan nazorat olib borish va hokazolarni nazarda tutadi. Ommaviy ko’rinishdagi ishlar profilaktika inspektorlari tomonidan ommaviy axborot vositalari, ya’ni radio, televideniye va matbuotda chiqishlar va omma oldidagi suhbatlar, hududdagi ta’lim muassasalari va boshqa turli tashkilotlardagi uchrashuvlar orqali amalga oshiriladi.

Voyaga yetmagan huquqbuzarlar bilan profilaktik ishlarni amalga oshirish jarayonida ularning yoshga oid o’ziga xos sifatlarni va oilaviy sharoitida ma’naviy qadriyatlarning shakllanganlik darajasini inobatga olishi kerak. Shuning uchun, yuqorida ta’kidlanganidek, o’smir va bolalarni o’rab turgan mikromuhitdagi salbiy ta’sirlarni bartaraf etish zarur bo’ladi. Voyaga yetmaganlar bilan yakka tartibdagi profilaktik ishlarni amalga oshirish huquqiy, ma’naviy, axloqiy, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash orqali amalga oshiriladi. Voyaga yetmaganlar bilan profilaktik ishlarni amalga oshirish usullari turlicha bo’lib, ulardan suhbat usuli keng tarqalgan ommaviy usul hisoblanadi. Yakka tartibda profilaktik suhbatni amalga oshirish jarayonida ularning psixologik o’ziga xosligini, ya’ni ko’ngli nozikligi, salga xafa bo’laverish, jizzakilik, qo’rquv va tashvishga beriluvchanligi, g’azablanish, qasoskorlik, tajovuzkorlik, taqlid qilishga moyilligi va boshqalarni hisobga olish darkor. Muqaddam sudlanganlar bilan profilaktik ishlarni olib borishda quyidagi pedagogik omillarni hisobga olish kerak: • shaxsini har tomonlama va sinchiklab o’rganish (ijobiy sifatlarini aniqlash maqsadida); • o’zlarini yaxshi tutishlari uchun maxsus va pedagogik vaziyatlarni tashkil etgan holda ta’sir etishni amalga oshirish; • bu toifa shaxslarning xatti-harakatlari ustidan sinchkovlik bilan pedagogik nazoratni amalga oshirish kerak, xulqida biror-bir ijobiy sifat paydo bo’lganini sezish asosiy maqsad hisoblanadi; • mehnat tarbiyasida ma’naviy rag’batlantirish usulidan foydalanish; • muqaddam sudlanganlarni to’g’ri yo’lga solish jarayonidagi holatlarni tanlash va ularni tahlil etish; • muqaddam sudlangan shaxslarni mehnat faoliyatga jalb etish. Alkogolizm va giyohvandlikning oldini olish bo’yicha profilaktik faoliyatni amalga oshirishda quyidagilarga e’tibor berish zarur: – nosog’lom oilalar bilan profilaktik ishlarni olib borish;

– sog’lom turmush tarzi va uning afzalliklari haqida ommaviy axborot vositalari orqali targ’ibot va tashviqot ishlarini olib borish; – maktablarda alkogolizm va giyohvandlikka qarshi tarbiyaviy tadbirlar o’tkazish; – psixolog, pedagog, tibbiyot xodimlarning tadbirlarda ishtirok etishi; – huquqni muhofaza qilish organlarining huquqiy targ’ibot ishlarini amalga oshirishda ishtirok etishi. Profilaktik faoliyatni umumiy, yaxlit tizimda tashkil etish, tabiiyki, jamoatchilik fikri va aholining tashabbuskorligini e’tibordan chetda qoldirmaslikni taqozo etadi. Shu sababli profilaktik ishlarni olib borishda quyidagi jihatlarga e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir: • turli huquqbuzarliklar va salbiy xatti-harakatlarni yuzaga keltiruvchi omillarni hisobga olish; • shaxsning ma’naviy shakllanishida muhim o’rin tutuvchi ijtimoiy hayot tarzi va muhit (oila, maktab, ish joyi, dam olish joylari va h.k.)ning o’ziga xos xususiyatlarini inobatga olish; • jinoiy xatti-harakatlar va kriminogen vaziyatni bartaraf etish maqsa- dida turli ijtimoiy tuzilmalarni profilaktik tadbirlarga jalb etish; • har bir tadbirning o’ziga xos xususiyatidan kelib chiqqan holda turli soha vakillari ishtirokida tarbiyaviy chora-tadbirlar belgilanish. Profilaktika inspektorining tarbiyaviy ta’sir etishi bir qator sifatlariga bog’liq bo’ladi: 1) tashqi qiyofasi; 2) tashabbuskorligi; 3) obro’-e’tiborga egaligi; 4) demokratligi; 5) eshitish qobiliyati; 6) faoliyatni haqqoniy baholash va qabul qilishi; 7) mas’uliyati.

Profilaktika inspektorlari aholi bilan hamkorlikda faoliyat olib borish uchun muloqotda quyidagilariga e’tibor berishi lozim: • suhbatdoshiga tushunarli bo’lgan so’z va ifodalarni tanlash, uning fikrlarini diqqat bilan tinglash; • huquqbuzar bilan muloqot davrida aniq, qisqa va xushmuomalalik bilan suhbat olib borish; • suhbatdosh tomonidan berilayotgan axborotga qiziqish bilan muno- sabat bildirish. Agar xodimga berilayotgan axborot tushunarsiz bo’lsa, u holda aytilgan fikrlarni va ba’zi jumlalarni takrorlash xushmuomalalik bilan so’raladi; • suhbat davomida salbiy ta’sir etuvchi omillarga e’tibor qaratmaslik (qo’ng’iroqlar, begonalarning yo’lakda yurishi va boshqalar); • suhbatdoshning mimika, jestlar va reaksiyalariga e’tibor berish. Suhbatdosh fikrlarini tugatgach, olingan ma’lumotlar umumlashtiriladi, tahlil qilinadi, aniq dalillar oydinlashtiriladi, zarur bo’lgan vaqtda dalillar bilan hujumga o’tiladi. Xodimga qo’yiladigan asosiy talablardan biri eshitish qobiliyatini shakllantirish hisoblanadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Pedagogik mahorat haqida tushuncha, uning o’qituvchi faoliyatida tutgan o’rni va ahamiyati

Pedagogika tarixi fanining predmeti va vazifalari

Pedagogik mahorati va uning o'qituvchi faoliyatida tutgan o'rni

Jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi.

Jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi