Ўқувчи ҳали ўзлаштира олмайдиган нарсани ҳеч қачон ўргатма! - Педагогиka - Рефераты

Ўқувчи ҳали ўзлаштира олмайдиган нарсани ҳеч қачон ўргатма!

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

160.5 KB

Доим бирор расмий мақсадга ёки бир вақтда ҳам расмий ҳам моддий мақсад сари интил; бирор фан орқали, иложи бўлса ҳар томонлама ўқувчининг онгига таъсир қил, уни уйғот; Билимни уқувга айлантир ва ўқувчини доим машғул бўлишга мажбур қил, токи у ихтиёрий машғулотга айлансин Режа: 1. Ўқувчи ҳали ўзлаштира олмайдиган нарсани ҳеч қачон ўргатма! 2. Ўқувчилар ўрганганини унутмаслигини ғамини еб бор! 3. Юқоридаги каби ш ундай ҳоллар борки, бунда ё длатиш, тарбиялаш ва таълим бериш эмас, балки инсони йлик , фуқаролик ва м иллий ликнинг умумий асосларини яратиш керак ! 4. Ў қувчини иш лашга , ишни севишга , иш билан бир тану бир жон бўлишга ўргат , токи у ўзини ишсиз тасаввур қила олмасин ! 5. Ўз ўқувчилар инг ни алоҳида ҳусусиятларини ҳ исобга ол !

Бу принцип лар бир-бирига жуда яқин , ўзаро бо ғ л иқ . Шунинг учун уларни қў шиб ў рганамиз. Уларни т ўғ рилигини исботлаш учун қисқача тушунтириш етарли . Таълим да икки тенденцияни кўрсатиш мумкин: биринчиси фанлар б ў йича билим бериш, к ў никма ҳ осил қ илиш бўлса , иккинчиси таълим орқали бор билимни ривожлантириш , болага куч- қувват бериш. Буларнинг бир ида моддий мақсад , иккинчиси да формал мақсад назарда тутилади . К ў пинча икки ма қ садни бирлаштиришга ҳ аракат қ илинади, чунки улар бир-бирига қ арама - қ арши эмас. Аксинча , бирор предметни ўргатиш усули ўқ увчининг фикр юритиш қ обилиятини қ анчалик уй ғ отса , у предметни шунчалик ғ айрат билан ў рганади. Аммо барибир биттаси му ҳ имро қ , юқорироқ бўлиб қолади, ана ў ша ниси ҳ укмрон б ў лиши керак. Ўсмирларга таълим беришда кўпроқ иккинчи мақсад ҳукмрон бўлади. Бошланғич синфда ўқувчи катта ҳажмдаги билимга ҳали муҳтож эмас. Аммо шуғулланганлик, имкон қадар фикр юритиш қобилиятини ва нутқни ривожлантириш, диққат эътиборда эркинлик, онглилик ёрдамида янги предметни ўзлаштириш ва тадқиқ қилиш, олган билимини яхшилик йўлида фойда келтиришга сарфлаш, келажак ҳаётда катта фойда беради. Аммо, бу моддий мақсад ортга қўйилганлигини билдирмайди. Ҳамма вақт ҳам битта моддий мақсадни ҳисобга олиш ярамайди. Ўқувчи қанча ёш бўлса, унга куч-қувват бериш учун шунча кўп ҳаракат қилиш керак. Ўқувчи қанча катта бўлса, унга борган сари ўзига лойиқ қийинроқ топшириқлар бериш керак, чунки у анча кучга тўлган, қўйилган масалани ҳал қилишига ишонса бўлади. Агар ёш болага қийин топшириқлар берилса, у бола ҳали бундай нарсани қабул қила олмайди. Шунинг учун барча бошланғич мактабларда формал мақсад

қўйилади, юқори типдаги ўқув юртларида моддий мақсад қўйилади, чунки ундаги ўқувчилар элементар таълим поғонасдан ўтиб, куч- қувватга эга бўладилар. Ривожлантирувчи мақсадни ҳеч қачон унутмаслик керак. Ҳар қайси ўқув предмети университетда ҳам предмет сифатида ўрганилиши керак, фақат Академияда (илмий- тадқиқот институтларида) предметни номаълум сирларни очишга интилиш керак. Ақлий таълим жараёнини узун бир масофа деб қарасак, унинг бошида бошланғич синф ўқитувчиси турса, охирида академик туради. Аммо таълимнинг барча босқичида фаолиятга ундайдиган, ривожлантирувчи, тарбияловчи таълим талаб қилинади. Тарбияловчи таълим деганимизда аҳлокий (эстетик) таълимни назарда тутамиз, аҳлоқ- мактабнинг олий мақсадидир. Таълим даврида бу мақсадга қандай эришиш мумкинлигини тушуниш учун аҳлоқ ва таълим тушунчалари маъносини очиб бериш керак. Аммо биз ишонамизки, уларниниг мазмунини тушуниш унча қийин эмас. Формал таълим борлиққа асосланмаган. Ҳар бир таълим бирор бир материалга боғлиқ бўлади. Бу материал асосли ў рганилган б ў лиши керак. Агар шундай экан, бу формал таълим дир . Аммо бу бир пайтда моддий ҳ ам дир , чунки у фа қ ат ёдлаш билан чегараланмайди, ў рганилади. Асосли таълим учун икки шарт етарли: 1) предметни қандай бўлса шундайлигича билиш ва 2) ундан фойдаланишни, қў ллашни билиш. Предметни б или ш деганда уни пассив билишни эмас, мустақил ў злаштириш ни тушунамиз . Ф ормал таълим т ўғ ри дан тўғри ў злаштир ил увчи билимн и эмас, ун и қў ллашни ҳам ў ргатади. Мактабда о ғ заки гапириб бериш, мисол, масалалар ечиш шунга киради. Аммо мактабларда ҳ алигача оддий ёдлаш бор экан, формал таълимдан воз кечиб б ў лмайди. Имкон қадар ч у қ ур били ш ва уни асосли ў злаштириш ягона ма қ сад ни ташкил қилади, улар ажралмас бир бутун дир . Демак

формал таълим га, эски ёки я нги тилл а рни , таби ий фанлар ёки математика ни алоҳида ўрганиш билан эмас, балки ҳ амма даврлар даги асосий таълим ий воситаларини асосли ў злаштириш й ў ли билан, яъни бу предметларни комплекс ҳолда ўрганиш орқали эришилади . У пре д метларни турлари ёки ми қ дорига эмас, предметлар мазмунини ҳ ар томонлама ёритишдадир. Ҳ ар бир таълим фа қ ат билим ли қилмасдан , балки маълумот ли ҳам қилади. Техник а билан боғлиқ ташкилотларда масалан , химия заводлари ва фабрикаларида ходим мод д а ҳ а қ ида билимга эга б ў лиш и керак. Бу ҳам билвосита таълим олишга ундайди. Ҳар ҳолда бу ерда оддий мактабдан кўра химия фанига эътибор берилади. Мактабдаги бирор предмет бўйича дарслик билан, унга доир қисқача маълумотномаларнинг мақсади турличадир. Аммо асосий гап уларни ўзлаштиришда. Шунинг учун предметга эмас, уни ўзлаштиришга эътибор бериш керак. Агар предметни ўзлаштириш натижасида бирор куч ҳосил қилиб бўлинган бўлса, бу предмет унутилиши ҳам мумкин. Шунинг учун биз қатъий айтишимиз мумкинки, таълимнинг олий мақсади экстенсив-моддий эмас, интенсив- формалдир. Бу ерда бироз ошриб юборилган ҳам дейиш мумкин. Биринчидан яхши ўрганган нарсани унутиш мумкин эмас, иккинчидан таълим бирор материалга асосланган бўлади. Уни ишлаб топилган капиталга, бадандаги қонга, миядаги ақлга қиёслаш мумкин. К апитал билан унинг проценти ҳам, қон билан энергия ҳам йўқолади. Руҳий қобилиятни ҳосил қилишда умумийлик бўлмайди, унинг кучи фақат аниқ бир материал устида ишлаш натижасида пайдо бўлади. Шунинг учун ақлий ривожланишга турли туман материал керак. Бу материал ушлаб қолинган бўлиши керак. Материалсиз ҳам бирон бир кўникма, уқув, тажрибага эга бўлиш мумкин, аммо бу ҳақиқий формал таълим бўлмайди, чунки у материалсиз мавжуд бўлолмайди. Бундай тажрибани фойдаси йўқ, бунинг исботи учун айрим ёзувчилар ижодини кузатиш етарли, улар яхши ёзишни, гапиришни биладилар, аммо

материал бўйича билимлари етишмайди, яъни ҳақиқий таълимга эга бўлиб, ундан моҳирона эркин фойдалана олиш етишмайди. Иккинчидан, биз к ў п томонлама қизиқтиришни тавсия этамиз. Юқорида исботлаганимиздек, бутун инсоният ривожланишига нисбатан, ҳар бир одамнинг алоҳида ривожланиши бир томонлама бўлиши мумкин, кўп қирралиликни, ҳар томонламаликни эса бутун инсоният ичидан қидириш керак. Аммо, бизнинг мақсадимиз бу бир томонламалик ҳақида гапириш эмас. Бирор соҳада юксак ютуққа эга бўлмоқчи бўлган одам, ўз кучи, ғайратини шу соҳага йўналтириши керак демоқчимиз. Аммо ҳамма кўп томонлама билим олишга ҳаракат қилиши керак. Ўқитувчи ҳам шунга интилиши керак. Шунинг учун у предметни ҳар томонлама ўрганиши керак, бир нарса устида турли- туман машқлар бажариш керак. Кўп томонлик фақат хиллилик, кўп предметлилик ва кўп миқдорда мисоллар ечиш эмас, балки аниқ бир предметни турли усул билан баён этишдир. Ўқитаётган предмет ёрдамида онгнигина эмас, хотира, кузатувчанликни машқ қилдириш керак. Шунинг билан бирга ўқитилаётган предмет табиатига қараб иродани мустаҳкамлаш, характерни тарбиялаш, олинган билимни амалий, ёзма ва оғзаки машғулотларда қўллашни ўрганиш керак. Ҳақиқий таълим одамни бутун вужудига ҳукмрон бўлди. Ўнта фанни бир томонлама ўргангандан, битта фанни ўн томонлама ўрганган маъқул. Гап берилаётган билим миқдорда эмас, уни ўзлаштиришда, амалий қўллай олишда. Уйдаги ўқитишдан мактабда ўқитишни афзаллига шундаки, қанча кўп ўқувчи бўлса, битта предметни турли нуқтаи назардан ёритишга тўғри келади. Агар бундай қилинмаса, уйда таълим олганларга ҳавас қилиш керак бўлади, чунки у ерда умумий мактабдагига нисбатан билим кўпроқ берилаётган бўлади. Билим билан уқув бир бирига боғлиқдир.Уқув деганда инсонни бутун танаси ёки бирор аъзолари билан қилинаётган, фақат кўриниб турган кўникмани эмас, балки

олинган билимларни бошқа билимларни эгаллаш, ҳаётий фаолиятда ишлатиш, ёзма ва оғзаки кўникмалар тушунилади. Агар ўқувчииниг калласида дунёнинг билими бўлсаю, уни ишлатишни билмаса, ўқувчи учун бу жуда ачинарли ҳолдир. Улар ҳақида бирор нарсаларни билади, аммо ҳеч нарса қила олмайди дейишади. Бундай ачинарли бир томонламалик кўпинча эски мактабларда учрайди. Ҳар томонлама билимга эга б ў лган ўқитувчи ўқувчиларга ҳар томонлама таълим бериш учун доим элементар усуллар, имконият топа олади . Бундай ўқитувчи қ уру қ такрорлаш, ёдлаш й ў лидан , бир қулоқдан кириб, иккинчи қулоқдан чиқиб кетадиган усуллардан воз кечади. Ж.Поль ўқитувчиларгат қарата айтганидек: « Барча эшитиб, ўқиб олинадиган билимлар, тушуниб ёзиб олиш, гапириб беришга нисбатан икки баравар кам самара беради”. Биринчиси аёлларга хос тарбия усулидир, иккинчиси кўпроқ эркакларга хос тарбия усули ҳисобланади, бунда куч-қувват, ўзига ишониш шаклланади. Хар бир таълим тилни амалий ўрганишдан иборат эмас, балки нутқ ўстиришдан иборат бўлиши керак: «Гапир, мен сени билиб олай!» Қолаверса, юқоридаги қоидалар олинган ва олинаётган билимларни тушуниб олинган фикрлар оқимига қўшилиб кетгунича давом эттириш кераклигини талаб қилади. Янги, ўрганилмаган нарсани ўрганиш биздан катта эътибор, қунт талаб қилади, аммо шундай бўлганда ҳам биз дарровдан янги ўрганган нарсани амалда қўллай олмаймиз. Бу осон иш эмас, аммо бунга албатта эришиш керак, чунки буни чуқур ўзлаштирмасдан туриб, кейинги юқорироқ поғонага чиқиб бўлмайди. Чунки ҳар бир поғона олдинги ва кейингисига боғлиқ, бирор нарсани яхши ўзлаштирилмаса, кейин диққат бўлиниб кетиб фанни кейинги ўрганиш қийинлашади. Шунинг учун ҳар бир дарсни, мавзуни ўрганишда уни жуда чуқур, ҳар томонлама ўрганиш керак. Агар мавзуга алоҳида эътибор бериш зарур бўлмаса, уни ҳеч қийналмай қўллаш, ундан фойдаланиш мумкин

бўлса, мақсадга эришган ҳисобланади. Фақат яхши ўрганган нарса кўникмага айланади. Масалан, роялъ чалувчи нотани қоғоздан ўқиб, уни қўли билан рояль тугмасидан топади, агар бу ҳолатни механик тарзда яхши ўрганмаган бўлса доим қийналади. Масалан ким қўшишни, айиришни, кўпайтиришни ўрганмасдан туриб бўлишни ўрганади. Шунинг учун ҳар бир мавзуни астойдил ўзлаштириш, амалий мустақил қўллашга эришиш керак. Фақат шу тарзда ўқиган бола ўзини эркин ҳис қилади. “Секин юрсанг, узоққа борасан” деган мақолга амал қилган ҳолда таълимннинг барча бўғинларида унинг асосларини сўнмас тиришқоқлик билан ўрганиш лозим. Шундай ҳолда ўқувчи аста секинлик билан мутақилликга, предметни мутақил ўрганишга эришиб боради. Акс ҳолда жуда қийналади, ўқитувчини ҳам қийнайди. Шунинг учун Петер Шмид расм дарсида ўқувчига қўлидан келадиган нарсани чизишни тавсия этади. Бу ўқитишда шошилиш керак эмаслигини, ўқувчини етарлича услубий ишланмага эга бўлган ҳар бир қуйи босқични мустаҳкам ўрганиши, керакли кўникмаларни ҳосил қилиши учун шоширмаслик кераклиги келиб чиқади. Шунда улардан фойдаланиб янги масала ва қийинчиликларни енгиши мумкин. Ўқувчи ҳали ўзлаштира олмайдиган нарсани ҳеч қачон ўргатма! Ўқувчининг ривожланиш даражасидан юқорироқ ҳеч нарсани кераги йўқ. Бу дидактик қоидани мен қуйидагича ифодаламоқчиман: «Ўқувчи ҳали тушунмайдиган нарсани ўргатма». Аммо «тушунмайди» деган нарсани ҳ амма ҳ ар хил тушунади. Одам ў зи нимани тушунади? Педагогика со ҳ асида ҳ ам кулгили ҳ олатлар учрайди. Ж уда таникли бир профессор педагогикадан лекция ўқ ийди. У гапирмасдан, болалик ички иккиланишларга эга бўлган ёшдир ва ҳар бир бола ў зини бахтсиз ҳ ис қ илади деб исботламоқчи бўлади. Унинг фикрича, хотирани мустаҳкамлаш учун, мутлақо мазмунсиз, боғланмаган сўзлар

билан машқ қилдириш керак.. Бизнинг фикримиз аксинча, тушунмаган ҳеч нарсани ёдлаш, эслаб қолиш ҳам керак эмас. Т ўғ ри , тушунишни турли даражаси бор: биров предметни бутунича тушунади, бош қ аси эса афсуски қ исман. Шунинг учун бизнинг талабимиз ўқ ув материалини ёдлаб, хотира ёрдамида ў злаштирманг. Табиат га уйғун бўлган бола тушунмаган нарсани ёдламайди. Бизнинг болалар афсуски табиийлигини й ўқ отган. Улар тушунмасдан к ў п ҳ олларда ёдлайверади. Шу туфайли ўқ ишга б ў лган қ изи қ иши с ў нади. Ўқиш орқали бола руҳияти эркинлаштирмасдан, балки жиловланади. «Ҳақиқат сизни эркин қилади». Биз ўқувчиларимизни ақлини чегаралаб, нодонга айлантирамиз. Кўп мактаблар ўқувчиларини шундай қилиб чиқарадилар. Бундай хол тушунмаган нарсани ёдлатгандан юзага келади. Мен асосан кўпчилик ўқиётган диний таъ лим мактабини назарда тута яп ман. Бу мактаб ўқувчиларини айби эмас, улар шундай қ илишга мажбур. Ўқувчиларимизнинг к ў пчилиги 12, 10, ҳатто 9 ёшда ҳам мактабдан кетадилар. Уларга умид ба ғ ишлаб, қ олганин и ҳ аётни ў зи ў ргатади дейдилар. Аммо бу бекочи гап. Ру ҳ ош қ озонга ў хшаш нарса. Дарров ҳ азм қ ила олмаган нарсани ҳ еч қ ачон ҳ азм қ ила олмайди, ишдан чи қ аради холос. Шунинг учун бизнинг қ оидамиз қ атъий: ўқувчи ў рганаётган нарсасини тушуниши керак. Шу туфайли ҳ ар бир ўқитувчидан ани қ лик талаб қ илинади. К ў п ҳ олатда тушунарли деган с ў зни ў зини нот ўғ ри тушунадилар. Осон ў злаштирилган нарса га юзаки қарайдилар . Яхши тушунмаганни ю қ ори ба ҳ олайдилар. Биз бошлан ғ ич ўқитувчилар, бунга қў шилмаймиз. Тушунарли ҳолатга келтирилмаган нарсани ўқувчига тавсия қилмаслик керак. А қ лли одам асосли равишда буни ички қ арама- қ аршиликлар ҳ а қ ида деб билади. Ички қарама қаршиликлар ўз ичига олган нарсаларни, улар чуқур фикрлилик дейишади. Ҳ ар бир ўқитувчи қ уйидаги ҳ олни ў йлаб к ў рсин: 1. Ҳ ар бир тушунмай туриб ёдланган нарса зарарлидир.

2. Ҳ ар бир ў згамас , қотиб қолган ақида ривожланиб бораётган таълим о қ имига қў шилмаса ру ҳ имизни сусайтиради. 3. Тушунмаган нарсани ўқувчига ёдлатиш маъсулиятсизликдир. Шундай қилиб қуйидаги фикрларни бериш етарлидир, яъни қ орани о қ қ илиб б ў лмайди, биз эса ани қ ва соддага б ў лган ме ҳ рга қў шиламиз. Ўқувчилар ўрганганини унутмаслигини ғамини еб бор! Бу борада кечириб бўлмайдиган кўп қўпол хатоларга йўл қўйилмоқда. Қуйи ва ўрта синфларда қанча нарсани ёд олишга тўғри келади, мактабни битириш арафасида ҳаммаси унутилади. Бунга йўл қўйиб бўлмайди. Шунинг учун бир умрга керак бўлмаган нарсани ёдлатма, ёдлатаётганинг бир умрга керак бўлсин, ҳазина бўлсин. Бунга эришиш учун ҳафтада бир соат сўзма-сўз, оғзаки, ифодали такрорлаш керак. Бу ҳолда ўқувчилар мактабдан мақол ва маталлар, шеър ва қўшиқлар ҳазинасини олиб кетадилар ва умрининг охиригача ундан ҳурсанд бўладилар. Бундай пайтда ишдан чўчима! Агар ўқувчиларга ёдлатмокчи бўлган нарсани ўзинг яхши билсанг, бу машаққатли иш сен учун жуда осон туюлади. Аммо ўқувчидан сўрганингда китобга қараб текшириб турсанг, китобдан ташқари нарсани сўрай олмасанг, демак сен ҳақиқатдан тирик азобловчисан. Ўқувчиларга энг зарур, энг муҳим нарсаларнигина ўргатиш керак-ки, у бир умрга эслаб қолсин, ундан доим фойдалансин. Бу биринчи навбатда кейинги дарс олдингисидан келиб чи қ адиган, системали предметларга тааллу қ ли , масалан математика, чет тили ва хоказо. Бу қ оидани кучи ка т та. Ўқувчи кейинчлик унутса б ў л а диган ҳ еч нарсани ёдламаслиги керак. Нимаики ў та му ҳ им деб ҳ исобланса, уни ёдлаш талаб қ илинса, у ҳ еч қ ачон унутилмаслиги керак. Бошлан ғ ич синфда ёдлаган нарса ю қ ори синфда ҳ ам ҳ у д ди кеча ёдлагандек эсда туриши керак.

Буни таъ минлаш мактаб вазифасига киради. Бунга риоя қилмаслик маъсулиятсизликдир. Ёдлаган нарсани унутганда ҳам хотирани муста ҳ камлангани қоладику деганлар адашади. Хотира материалга асосланган бўлади ва у билан бирга ҳисобга олинади. Ёдлаганни унутиш - хотирани бузишдир. Ҳамма нарсани унут иш ҳеч нарсасиз ва хотирасиз қол и ди р . Шунинг учун ёдлаган нарсани вақти вақти билан қайтари ш, ҳотирада янгилаб туриш керак , у йўқ бўлиб кетмаслиги керак . Бу ларга мақол ва маталлар, қўшиқ ва шеърлар, чет тили ва бошқа шу кабилар киради . Бирор нарсани ёдлаб, кейин ундан му ҳ имроқ нарсани ёдлагандан сўнг аввалгисини унутиб юбормаслик керак. Баъзи ўқувчилар ва кишиларнинг а қл ва феъл- атворни бўшлиги уларни кўп нарсаларни яхши билмаслиги, ҳеч нарсани билмаслиги билан боғлиқдир . Яхши билиниши керак бўлган нарсаларни доим хотирада сақлаб юриш ва жойи келганда улардан фойдалана олиш керак. Шунинг учун юқори синф ў қитувчиси ўзининг фанидан ўқувчилар қуйи синфда нималарни ўтганликларини билиши керак ва бу илгариги билимларни ишлата олиши керак. Ҳ ар бир ўқитувчи ўз галар билан иши бўлмаса, ўз фани ўз ҳолича тушунтираверса, бунда фақат ўзининг хизмати бор деб билса, бундай мактабдан ўқувчилар нимани ҳам оларди. Юқоридаги каби ш ундай ҳоллар борки, бунда ё длатиш, тарбиялаш ва таълим бериш эмас, балки инсони йлик , фуқаролик ва м иллий ликнинг умумий асосларини яратиш керак ! Бу принцип олдингилари нинг бир қисми бўлиб, аммо махсус тушунтириш киритиш керак бўлади . Гап касб-хунар таълими эмас, умумий таълим ҳ ақида боряпти. Немис педагогика си касб-хунар таълимини , м асалан ка д ет корпусларини , тан олмайди. Немис педагогикаси бўлажак махсус

таълим ни умуминсоният таълимига асосланишини талаб қилади. Махсус таълимни умумтаълимдан устунлигини зўрма-зўракилик деб атайди . Немис педагогикаси аввало инсон ни та рбиялашни , кейин фуқаро ни ва миллат аъзосини тарбияла шни талаб қилади . Шунинг учун: аввало инсон, кейин немис фуқароси, сўнгра касбдош ўртоқ дейишади, аммо тескариси эмас. Ҳ ар бир мутахассислик умумий билимга асосланган бўлиши керак. Табиат шундай ривожланади. Кристалл, ўсимлик, ҳ айвонот, ко и нот жисмлари ноаниқ холатдан , шаклдан аниқ шаклга айланади. Тил ҳам шу қонун бўйича ривожланади. Алоҳида олинган инсон ва бутун инсониятга табиий уйғунликда таълим беришга нисбатан ҳам шуни ҳис қилиш мумкин. Б у умумий асослар йиғилиб, ҳақиқий таълим қоидаларини ташкил қилади, бу асослардан аниқ бир ўқитиш шакллар и ва турлари пайдо бўлади. Ҳ ар бир билим шунга кўра борган сари кенгайи б боради . Юқорида айтилганлардан, бошланғич таълимда фақат умумий ва абстакт билим лар талаб қили нар экан деган нотўғри хулоса чиқмаслиги керак. Фикримизни изо ҳ лаш учун шуни айтиш керакки , биз диний таълим бошлаш учун черков конфес сионал таълимдан бошлашни талаб қилмаймиз, биз умуман уни бекор қиламиз. Бизнинг талабларимиз қуйидагича: барча келажакдаги махсус касблар учун миллий, диний хиссиётлар уйғотиш шарт эмас. Болалар катта бўлганда қайси динни танласа ўшанга эътиқод қилади. Ёш бола ҳали ишонч ҳ осил қилмай , ўзини эътиқод йўлига эга бўлмай туриб уни у ёки бу дин йўлига йўналтириш мажбурлаш, зўравонлик мумкин эмас. Ёшларни ўқитиш бутун дунёда бир хил. Ҳ ар бир ўқитувчи хоким билан баробар, аммо у на сиёсий ра ҳ бар, на партиявий одам бўлишга ҳ аққи йўқ. У фақат ўқувчига ўз устида ишлаш билан маданиятсизлик, қўполликдан халос бўлишни ўргатади. Ўқувчи б егона фикр сўзларни такрорлаш, ёдлаш йўли билан эмас , балки ўз фаолияти ёрдамида эркин инсон бўлиб етиши мумкин. Инсон ўзини қанча эркин ҳ ис қилса,

қанча кам формула ва қоидалар унинг қобил и яти , куч кўникмаларини боғлаб турса одам ўзини шунча бахтлироқ ҳ ис қилади. Ў қувчини иш лашга , ишни севишга , иш билан бир тану бир жон бўлишга ўргат , токи у ўзини ишсиз тасаввур қила олмасин ! Бу тўғрисида ало ҳ ида гап юритишни ўзи ҳам мантиққа тўғри бўлмаса ҳам, начора. Етарли даражада аниқ тушунтира олмадим шекилли, деб ўйлайсан одам. Шунинг учун такрорлашга мажбурман: ўқувчини диққат билан ўқиши , ўзлаштириши ва қабул қилиши етарли эмас. Йўқ.! Уни мустақил ишлашга мажбур эт, мустақил ишлашга, уни ўз кучи билан билимни эгаллашдан бошқа чораси йўқлигига ўргат. У мустақил ўрганиши, изланиши ўзини чиниқтириши керак. Ҳозир гача кўпчилик “Ў зича ҳ еч бир инсон яхшилик қилишга қодир эмас, у яхшилик қилишдан, ёмонлик қилишга қодирдир ” – деб билишади ва гапиради. У барча аҳмоқона оғишлардан ва ёмон кўникмалардан озод бўлиши керак. Б арча яхшилик деб билган ҳамма нарса аслида усти ялтироқ ёмонликдир. Ҳ а фтанинг маълум кунларида одамларга уларнинг гуно ҳ лари ҳ ақида диний маъруза ўқилади, уларни б у гуно ҳ лардан воз кечишга ёки товба қилишга ундайдилар, аммо ҳаммаси эскича қолаверади. Бизни нг кунимизни хусусияти шунд а к и, ҳозир дангасалик, маъсулиятсизлик одатдан чиқиб кета боряпти. Ҳ еч иш қилмаслик илгари бахт деб ҳ исобланган, бир умр ибодат қилган ру ҳ оний ҳ исобланган. Ме ҳ нат орқасидан эришилган бахт тан олинмас эди. О дам фақат ўзининг ме ҳ нати , кучи орқалигина ҳ ақиқий инсон бўлиб етишини тушунмаганлар. Эркин касбни жамоат тан оларди . А ммо жисмоний ме ҳ нат билан кун кечираётганлар шуни билар эдики, уларни одам ўрнида кўрмаганлар. Одамнинг ме ҳ нати, унинг мо ҳ ияти тан олинмас эди. Ва ни ҳ оят бу хатони тан олиб, ме ҳ натни мо ҳ иятини тан

олган, ме ҳ наткашни ҳ урматлашга ўргатган замонамизга офаринлар бўлсин. Бунинг натижаси борган сари билинмоқда. Бу ўзгариш билан бизнинг педагогик қоидамиз боғлиқ: фақат ме ҳ нат туфайли боладан фойда чиқади. Шунинг учун ўқитувчининг вазифаси уни ме ҳ натга ўргатишдир. Бундан келиб чиқадиган қоида болани пассивликка ўргатма, у доим фаол бўлсин, унга кучини ишлатишни ўргат. Унга шундай муом а ла қилки , у мактабга ишлаш учун келаётганлигини тушунсин. Мактаб олдин тоат-ибодат қилинадиган жо й , болалар черкови эди , кейин чалик бу жойлар ўқув юртига айланди. Энди у устахонага айланиши керак. У ерда ҳамма ишлайди. Ўқувчи ҳам иш ўрганади. Бунинг учун ўқитувчи ўз ишининг устаси бўлиши керак. Ўқувчиларидан мо ҳ ир шогирдлар чиқариши керак. Бу мактаб билан диний мазмундаги ашула ва шеърларни ё д латаётган мактабни солиштирчи. Ҳ али ҳам қуруқ ёдлаш ва ёзишдан бош қ а нарсалар билан шуғулланмайдиган мактаблар борлигини билиб афсусланиб кетасан киши. Ўқувчи қўли, тили ва боши билан ишласин ! Бу ҳ олат унинг ички эхтиёжига айлансин. Бу ўқувчининг ўрнига ҳ еч ким емагани ва ичмаганидек бошқа одам ўқий олмайди. Ҳ е ч ким унинг ўринбосари бўлолмайди. Ҳамма нарсага у ўзи эришиши керак. Нимага эришса у ўзиники. Бу ҳ олат исботсиз аниқ, аммо минглаб одамлар бу нарсани билмагандай тутади. Шунинг учун улар ҳали ҳам ўйла б кўр салар яхши бўларди. Ўз ўқувчилар инг ни алоҳида ҳусусиятларини ҳ исобга ол! Қонун олдида баробарлик – улуғ фикр. Бу мактабга ҳам тегишли, чунки мактаб болани ҳаётга таёрлайди. Ўқитиш усулидаги т енглик ҳамма ў қувчиларга нисбатан қўлланилади . Қанчалик болалар табиати бир хил бўлса, қанчалик фан ўқитиш услуби уларга муносиб бўлса , шунчалик улар тенг билим олишлари керак. Аммо энг кичик ёшдаги

болаларда айрим хусусиятлар кўзга ташланади. Биттаси осонгина фараз қила олса, иккинчиси кўрса яхши тушунади. Учинчиси эса расм ва хикоя орқали тушунади. Яъни онг назарий ва амалий бўлади. Бу борада болаларнинг қобилиятини ҳ исобга олиш керак. Ҳамманинг қобилияти бир хил бўлмаслиги мумкин. Предметлар кўпайган сари уларни сони билан баробар қийинчиликлари ҳам ошиб боради. Бунда айниқса болаларнинг қобил и ятини ҳ исобга олиш керак. Ҳамма га бир хил талаб қўйиш, ҳаммани бир хил ютуққа эга бўлишини талаб қилиш адолатдан эмас. Яхши хотирага эга бола билан эслаб қолиш қобилияти суст бўлган бола баробар ўқитилмайди. Бири назарий қобилиятга , иккинчиси амалий қобилиятга эга бўлса, уларн и койиш керак эмас. Ҳаммасидан ҳамма нарсани бир хилда талаб қилиб бўлмайди. Агар бола асосий предметларни яхши ўзлаштирса, бошқаларини секинроқ озроқ ўзлаштириши мумкин. Биз ўқитувчиларнинг лоқайдлиги ни о қл амаймиз. А ммо ҳозирги кунда, ўқувчидан кўпроқ талаб қилиб, у нинг эркинлигини буғиш керак эмас. Бу кўпроқ ўрта ўкув юртларига тегишлидир, чунки улар ўқувчини жуда катта ўқув предметлари билан эзиб ташлаганки , бу ерда б ола нинг эркин лиги эмас балки, таби и й ривожланишига ҳам шубха туғдиради. Изох: Л оринзе р нинг машҳур мақоласидан кейин бу тўғрисидап кўп бахслар бўлди. Гап гимназиялар тўғрисида бор ган эди . Аммо баҳслар зарур натижа бермади. Ҳалқ ва ш а ҳ ар мактаблари ва ўқ ит ув чилар семинариялари кўриб чиқилмади ёки бир четда қолиб кетди. Аммо бу хол уларни ҳам ого ҳ лантириши керак. Ўқувчиларни бутун вақти мактаб ва мактаб учун ўтмаслиги керак. Айниқса қизларга ачинасан одам. Биз билим ба ҳ осини ошириб юбордик. Улар бош ўринда турмаслиги керак. Кўп одамлар камроқ били б, кўпроқ ишла шни яхши кўрадилар . Билимларни ҳаддан даражада кўплиги, одатда яхшиликка

олиб келмаслиги мумкин. Бизга кучли одамлар етишмайди. Катта ҳ ажмдаги бўлар бўлмас билим билан болаларни миясини тўлдирмайлик. Уларнинг бир томонлама ривожланишига сабабчи бўламиз. Эркин ривожланаётган кучга кенг йўл очиб берайлик! Юқорида биз дидактика фанининг энг му ҳ им қоидаларини санаб ўтдик. Энди якун ясаймиз. Чин тарбиячи ўзининг тарбияланувчисини ички кучларини, табиий ривожланишини таъминлайди. Ўқув материалининг омборхонасига айлантирмайди. Ўқувчи га бир томонлама эмас, ҳ ар томонлама таълим беради. Шунинг учун у нафақат индивидуалликка, балки умумийликка, умуминсонийликдан миллийликка эришади. II. Ўқув материал и, объектига тегишли таълим қоидалари 1. Ҳ ар бир ўқув предмети материалини ўқувчининг ривожланиши даражасига қараб ва ўқувчини ривожланиш қонунларига қараб тақсимла! Фанда материални мақсад деб билиш мумкин. Баён қилиш усули эса объектив н уқтаи назарга асосланиб танланиши мумкин. Аммо ёшларга ўргатиш учун бундай қилиш мумкин эмас. Ўқув материали болаларни таълим олиши учун яратилгани сабабли уларнинг ривожланиш даражасига мос бўлиши керак. Ҳар доим формал нуқтаи назар хукмрон бўлиши керак. Г ап олимлар каби чуқур билим даражаси маълумотига эга бўлиш ҳ ақида эмас, фақат ривожланиш , билим олиш ҳақида кетмоқда . Умид қиламизки айтилганлар фикримизни исботлаш учун етарлидир. 2. Асосларни ўргатишга ҳ аракат қил !

Бу қоида асосли ва мувоффақиятн и таъминлайди. Кимки мукаммал пойдевор яратмаса бир умр ками-кетигини ростлаб ўтади ёки бошқача қилиб айтганда қурган иморатини қулашини кутиб ўтади. Ҳ ар бир енгилтаклик, юзаки муносабатни бу ерда кечириб бў л майди. Асосларни ўрганмасдан туриб , муваффақиятга эришиб бўлмайди. Ўқувчилар фанга ва ўқитувчига, қолаверса ўқишга ҳам қизиқишини йўқотадилар. Шунинг учун тажрибали , маъсулиятли ўқитувчи асосларни ўргатишда шунчалик талабчан бўладики , уларни мижғов ҳам дейишади. Ёш ўқитувчилар эса мавзудан мавзуга шошиб ўтадилар. Кейин ўзлари афсусланадилар. Масалан: лотин тилини ўрганишдан олдин грамматикани чуқур ўрганиш керак. Арифметикадан олдин а рифметик амаллар , ҳ усних а т дан олдин асосий чизиқлар, илмоқлар, белгилар ўрганил ади. Асосларни ўрганишда узоқ вақт қолиб кет д им деб ҳ еч ким қўрқмасин. Уй солишни кузатинг. Пойдеворга кўп вақт кетади, лекин кейинги ишлар жуда тез бўлади ва кўзга тез кўринади. Ўқиш ҳам шундай. Асосларни ўрганишга кетган жуда кўп вақт кейин сизнинг анчагина вақтингизни тежайди. 3. Келтириб чиқарилган ҳолатларни тушунтиришда тез-тез дастлабки асосий тушунчаларга мурожаат қил ва охиргисидан олдингиларини келтириб чиқар ! Бу қоида албат т а биринчи навбатда арифметика, геометрия каби предметл а рга тегишли. Предметни систематик ўрганишда, а гар ўн иккинчи ҳолатни ўн биринчидан чиқариш мумкин бўлса шундай қилиш керак. Аммо 12 – қоидани бирламчи асос бўйича чиқарилса унда тушунча яна ҳам тўлароқ бўлади. Шунинг учун а рифметикада олинган сонл и ифодаларни асослаш, кўпроқ бир орқали ифодалашга келтири лади . Бу билан олий даражадаги аниқлик ва ишончлиликка эришилади.

Албатта буни доим қўллаб бўлмайди. Чунки келтириб чиқарилган ҳолат борган сари умумлашиб, дастлабкилар кўргазмалиликка айланиб боради. Шунинг учун марказий ҳолатдан бошланғич ҳ олатга қайтиш баъзан бекор сарфланган вақтга айланади. Аммо бу қоиданинг тўғрилигини исботлаш керак эмас. Бу қоида бевосита элементар усулдан келиб чиқади. Унинг илмий усулдан фарқини хали кўпчилик тушунгани йўқ. Элементар таълим да ҳамма нарса муста ҳ кам пойдеворга боғлиқ. Қурилишни жуда кенг асосда олиб борил иши ҳақидаги фикрнинг мақсадга мувофиқлиги бу ерда ҳам ўринли. 4. Ҳ ар бир материални таниш бўлган поғона ва тугалланган кичкина қисмларга тақсимла ! Бундай тақсимлашда ўқувчи қоидада кўрсатилган мақсадга эришади. Яъни у предметни кўра олади. Агар ҳ ар бир қисмда бу қисмдан келиб чиқадиган кейинги қисмни сезса ёки билса бу жуда яхши. Бу ўқувчининг қобилиятини, фикрлашини ривожлантиради. Ўқитувчи эса боланинг табиатига чуқурроқ кириб уни илмий машғулотга қодирлигини белгилайди. Демак ўқитиш режасини доим аниқ туз. 5. Ҳ ар бир босқич д а кейинги босқичнинг айрим қисмл арини кўрсат, узилишга йўл қўйма сдан, б ола ни қизиқ т и ри ш учун алоҳида ҳолларни келтириб чиқар, аммо уни тўла қониқтирма ! Бу усул билан кейинги маълумотга қизиқиши уйғотилади. Унга эътибор тортилади. Кейинги дарсда бу масала тўла ёритилганида ўқувчига у завқ бағишлайди. Лессинг ўзининг кенг танилган “Инсониятни тарбиялаш” китобида шундай ёзган: “Бун дай олдинда н берил ади ган машқлар, кўрсатмаларда элементар дарсликни мусбат

камолоти ётади. Номаълум ҳ ақиқатни топиш йўлида тўғаноқ бўлмаслик эса уни манфий хусусиятидир” . 6. Ма тери ални шундай тақсимлаки, кейинги босқичда янги нарсани ўрганишда олдингиси албатта такрорлансин ! Бу усулда номаълум маълумга қўшилади. Бунга кўра ўрганилган масала муста ҳ камланади ва бундан мураккаброқ нарсани тушунишга ёрдам беради. Албатта бу осон иш эмас, бу предметга боғлиқ, аммо ҳ ар ҳ олда ҳ аракат қилиб кўрса бўлади. Айниқса бу усулни арифметика, хуснихат, расм, грамматика, геометрия фанларида қўлла ган маъқул . Агар 5-қоида қисман кейингини беришни ўргатса, 6- қоида ўргатилганга қайтишни ўргатади. Бу иккала қоида биргаликда фанни бирлигини объектив муносабатда билдиради, субъктив муносабатда қизиқиш ва доимий машқ ни билдиради . 7. Мазмунан я қин предметларни бир-бирига боғла! Бу приципни аввалиларга ўхшаб тўғри тушуниш керак . Жакато ҳамма нарсани ҳамма ерда топибгина қолмай , бир вақтда бир жойда ҳамма нарсани топишни ўрган, деган эди . Биз бу фикрга қўшилмаймиз, чунки бу ҳ олда ҳ еч нарсани батафсил кўриб бўлмайди. Мияда ҳамма нарса аралашиб кетади. Гар н и ш ўзининг “Дунёшунослик” китобида турли предметларни бир бирига боғлайди. Унинг усули ҳ ақиқатга яқинроқ бўлса ҳам , биз бу фикрга ҳам қўшилмаймиз. Тўғри бутунлай бошқа-бошқа нарсалар маълум холатда бир-бирини тўлдиради, боғланади, аммо мутлақо турли-турли фанлар ало ҳ ида ўқитилиши керак. Фақат уларни яқинлигини алоҳида аниқлаш ва аниқ кўрсатиш керак. Бу фикр менинг “Мактаб хрестоматия си га қўлланма” асарим нинг асоси ни ташкил қилган . У нда тил ни ў қитиш хрестоматиянинг атрофида бўлиши керак ва у битта предметни ҳ ар томонлама ёритиб бериши

керак дейилган . Масалан, ў қиш дарсидаги матн бу дарсда ўқишни машқ қилиш учун, орфография дарсида тўғри ёзиш учун, гра м матик ада грамматик та ҳ лил га тегишли қоидаларни ўрганиш учун машқ материали бўлиши керак. Ҳ амма предметлар ҳам, ўзаро боғлиқ , бир бирига яқин предметлар каби бир-бирига боғлиқ ҳолда ўқитилавермайди . Табиатшуносликда хали ҳам қониқарли қўлланма йўқ. У албатта пайдо бўлади, чунки янги дидактик а шу принципни қўллашни талаб қилмоқда . Бу талаб ҳамма фанни ўзаро боғланган системада ўқитиш эмас, балки ўзаро яқин фанларни боғлаб ўқитиш ни назарда тутади. Ш унда ўтилган дарс такрорлан иб ва тўлароқ ёритилади. Ҳамма нарса бир –бирига боғлиқ бўлиши керак. Бири бошқасининг ҳ исобига пишади ва етилади. 8. Предметдан унинг а ҳ амиятига ўт, аксинча эмас! Предмет, яъни уни сезиш, фараз қилиш, тушуниш, фикр мазмунни ташкил қилади яъни энг асосий асосий нарса дир . Диққатни биринчи навбатда шунга йўналтир. Предмет қабул қилинганидан сўнг, унинг белгилари аниқлана ди: Эшитиб бўладиган лар – сўзлар, гаплар, кўриб бўладиган лар –таб и ий белгилар, расмлар ва ҳоказо, чунки улар энди аниқ бир мазмунга эгалар. Сўзларни мазмунсиз такрорлашга энди ўрин йўқ. Тўғри , кўп нарса фақат расм ёрдамида аниқ бўлади, масалан географияда драсида. Аммо, иложи борича бола предметни расмсиз кўз олдига келтиришга уриниб кўр иши керак . Масалан астраномияда моделлар фақат охирида қўлланилади. Улар ўқувчининг тасаввури тўғрилигини исботлай дилар . Д емак, моделдан бошламаслик керак, улар билан танишиш сўнги жараён бўли ши лозим . Бу қоида жуда му ҳ им, аммо кўпинча уни бажармайдилар . Ҳатто, кўп жойларда уни билмайдилар ҳам .

9. Ўқитиш усулини танлаганда фаннинг табиатини ҳ исобга ол ! Ташқаридан қараганда фақат икки таълим усули бор. Би рида – билим баён этилади, яъни берилади. Иккинчиси – ўқитишнинг догматик ва ривожлантирувчи усуллари ёрдамида ўқувчини фанни яратишга унд айди . Биринчи си ўқитувчи нинг баён эт ишига , иккинчи мулоқот усулига асосланган . Биринчида ўқувчиларга гап ёки мавзунинг бир қисми ўқиб ёки гапириб бер ил ади. Ўқитувчини ў қувчи тинглайди, ёдлайди, ёзиб олади. Иккинчида ўқувчи ўқит у вчининг саволига жавоб беради , ўқувчилар ҳам савол бериши мумкин , яъни дарс су ҳ бат тарзида бўлади . Агар ўқувчилар савол берса, демак бу мактабда ақлий ме ҳ нат қайна ётган бўла ди. Саволли таълим доим ривожлантирувчи бўлавермайди. Масалан, у ўтилган дарсни текшириш дарси бўлиши мумкин , я нги д а рсни ўқувчининг ўзи саволларга жавоблар топиб ўзлаштириши мумкин. Бу ндай таълим Суқ р о т ча таълим (ёки ка техизис) ҳам дейилади. Иккала номни синоним ўрнида қ ў лла шимиз мумкин, тўғри катехизис кўпинча та ҳ лилни назарда тутади. Иккинчи си - бирлаштирувчи маънога эга. Баён этувчи усул фақат янги ўқишни ўрганганларга тўғри келади. Иккинчиси – мустақил фикр юритувчи учун дир, лекин тажрибали мо ҳ ир ўқитувчи биттагина усулга қатъий риоя қилмайди. Бюффон айтганидек: “ Одамни ёзишидан унинг кимлигини билиш мумкин ” . Шун га ўхшаш, ў қитувчининг ўзи ўқитиш усулини танлаши мумкин. Ам мо усул ҳ еч нарсани ҳал қилмайди деб бўлмайди. Бу фикр битта усулни ма ҳ кам ушлаб олган , эркинликни истовчи ўқитувчиларнинг фикри дир . Усул эса унинг қўллаётган ўқитувчининг қобилиятларидан ташқари фанга боғлиқ. Ҳамма нарса ўқитиш усулига боғлиқ дейиш тўғри бўлар эди. Ҳамма пер е дметлар иккига бўлинади- тарихий ва рационал. Биринчи си – бўлиб ўтган фактларга асосланган,

иккинчи си инсоннинг ўзгармас табиатидан, ҳар бир фикр юритувчи инсон орқали келиб чиқади. I гуруҳ предметларига - тарих, география, дин ий таълим отнинг тарихий қисми грамматика ва бошқалар киради . II гуруҳга – фалсафа, математика, арифметика, геометрия, мантиқ, этика ва бошқа фанлар киради . Айрим фанлар аралаш фанлар қаторига киради : грамматика, диний фан, табиатшунослик. Тарихий билимлар болага берилиши керак, аммо улар ривожланмайди. Уларни тўғри тушуниб тўғри ўрганса бўлди. Шунинг учун бу фанлар баён шакли да ўқитилиши мумкин , ўқувчидан фақат қабул қилиш қобилияти талаб қилинади. Буни назорат қилиш учун ўқувчидан гапириб беришни сўраш керак. Бу усул минг марта фойдали. Доим ўқитувчини эшитишдан кўра , фақат тарбиядагина эмас балки таълимда ҳам , қисқа гапли ўқитиш энг яхшиси ҳисобланади . Б уни тўғри тушуни ш керак . Тарихий фанлар ни рационал фанлардан кўра таълимот кучи камроқ , шунинг учун рационал фанлар баён сифатида берилмасин. Уларни ўрганиш жуда аста борадиган жараён, аммо ундан қутилиб бўлмайди, чунки ҳ ар бир чин таълим секин амалга ошади. Гап билим ҳ ажмида эмас, ақлий куч нинг ривожида, нутқ, баён қобилиятини ўсишида . Р ационал пердметларни ўқитиш усулига қараб тарбиячи сифатида ўқитувчини нг ма ҳ орати хақида гапириш мумкин. С уқ рат буюк устоз бўлиб , ўзини момокампирга ўхшатган. Фақат рационал таълим орқали ўқувчи мустақилликка ўрганади. Тарихий билим жуда му ҳ им, аммо таълим учун иккинчи даражалидир. Шунинг учун ҳамма мактабда у иккинчи ролни ўйнаши керак. Фақат тарихий билим берган, фақат баён усулида дарс берган ўқитувчи ҳ еч қачон ўқувчида мустақилликни тарби я лай олмайди. Бундай мактаблардан мустақил фикрга эга бўла олмайдиган, ҳамма нарсага осонгина ишонадиган одам чиқади. Фақат рационал таълим берган , ўқувчини мустақил

фикрлашга ўргатган, уни чиниқтирган, муста ҳ камликни ўргатган ўқитувчигина чуқур маънода ёшлар тарбиячи си бўла олади. Қолган ҳамма нарса фақат ўргатиш дан иборат, таълим бериш эмас, ривожланиш эмас. Демак иложи борича мулоқот асоси да билим бериш керак, яъни ўқитувчи ўқувчи ўзлаштирадиган материални мулоқот (су ҳ бат)га айлантиради, бериладиган саволларни пухта ўйлайди. Айрим ҳолларда диктант қилиб ёздириш мумкин масалан тўғри ёзишни ўргатиш ва хуснихат учун , аммо мактабда савол ва жавоб усули ҳ укмрон бўли ши керак . С аволлар тузиш , уларга жавоб излаш ва топиш – бу ҳ аёт дир . Қаерда ўқитувчи саволни мо ҳ ирона тузса, ўқувчилар эса тўғри ша ҳ дам жавоб берса , энг му ҳ им нарсаларга эътибор билан қараса , ўша ерда ақлий ривожланиш , ру ҳ ий баркамоллик яшнайди, у ерда аж о йиб гул бўлиб очиладиган кўплаб ғунчалар пайдо бўлади. Бундай мактаб ёш ақилни машқ са ҳ насига айла на ди. Юқорида айтилганларда н шундай хулоса чиқариш керакки, бошланғич таълимда формал мақсад устун туриши керак , биз куч , имкониятни юксалтириш учун қўлимиздан келганини қиламиз. Аммо формал мақсад талабига кўра , баён қилишни предметни нг табиатига қарама –қарши деб ўйламаслик керак. Субъектив лик ва объектив лик ў заро келиш ишади. А ммо бу баъзи илмий системалар ҳақидаги фикрларга таълуқли эмас. Ф ормал мақсад ҳамма фанни генетик баён йўли билан берилишини талаб этади. Чунки улар айни шу йўл билан одам онгига кириб борган. Фанни йўли ва усули айнан таълим усулидир. Албатта ҳ еч қайси йўл хатодан холи эмас. Аммо инсоният йўли ҳ ар бир инсонни тарбиялаш йўлини белгилайди. Фақат инсоният минглаб йиллар давомида ўтган йўлни инсон бир неча йилда босиб ўтади. Аммо уни кўзини боғлаб еталаш ярамайди, у ҳ ақиқатни та й ёр натижа сифатида эмас, балки янгилик кашф этгандай очиши мумкин. Ў қитувчи шу кашф иёт га томошабин эмас, экспедиция бошлиғи

сифатида иштирок этиши керак, лекин ўқувчи бор кучини сарфлаши даркор. Ҳ еч нарса бекордан- бекорга келмайди, у нга эриш ил ади. Интилганга толеъ ёр бўлаади . Монтень айтганидек “Доноликка бировнинг донолиги билан эришилмайди, унга фақат ўз кучи билан эриш ил ади” . Формал ва моддий таълим баробар амалга ошади. Материални шундай баён этиш, ёдлатиш мумкин, аммо бундан ҳ еч қандай таълим чиқмайди. Бу предметга мос таълим бўлмайди. Бундай ўқитиш на материалга, на субъект табиатига мос келади. Яхши формал таълим моддий жи ҳ атдан ҳ ам фойдали дир . Таълимнинг тўғри усули ташқи кўриниши эмас, у фаннинг табиатидан келиб чиқади. Тўғри усулда объектив ва субъектив томонлар мос келади. Агар усул ўқувчининг табиатига мос келса , демак у фанга мос. Субъект ва объект ўртасида бу ерда тафовут йўқ. Тўғри усулни топиш учун , ҳам субъект , ҳам объектни назарда тутиш керак. Кўп холда фанлар тушунарсиз баён этилган . Бу ерда гап биладиган эмас, билмайдиган ўқувчи ҳақида боряпти. Қаерда бу борада келишмовчилик бўлса, ўша ерда фандан олдин ўқувчининг манфаатини ўйлаш керак. Яхши усулни биринчи белгиси - у педагогикага асосла н ган лиги, яъни субъектив тўғри лигидир . Бу ҳолда у объектив жиҳатдан ҳам тўғри дир . Фанни предметга айлантирган, уни доктринага ҳам айлантиради. Юқорида айтилганларни башқача қилиб ифодалаш мумкин. Ҳ ар бир предметни ўқитилиш усули унинг манбаасига ёки приципига мос бўлиши керак. Тарихни тарихий қилиб ўт, рационални рационал тарзда! Акс холда усул фан табиатига зид бўлади. Яъни, биз субъектив усулни инкор эт иб , объектив усул ни талаб қилган бўла миз. Бу ерда “Одам усул ни тақдим этади ”. - деган иборага “предмет усул ни тақдим этади ” иборасини тенг қўйиш мумкин. Билим нинг иккита бош манбааси мавжуд : тажриба ва онг. Тажриба вий билим га барча тарихий фактлар , барча ҳис қилинадиган ҳодисалар, дунёдаги

физик хоссалар ҳамда инсон танага доир хоссалар киради. Рационал ёки о нг ли билимлар га этика, математика, фалсафа фанлари мазмуни киради. Бизнинг принцип , келиб чиқиши т у рлича бўлган билимлар со ҳ а си, ўзларининг келиб чиқишига мос ҳолда ўргатилишини талаб қилади. Тарихий билим асосан хотира орқали ўзлаштирилади. Онгли билим эса мустақил фикр юритиш натижасида ҳосил қилинади . Кўп билимни ақл кучи билан эмас хотира кучи билан эгаллаш мумкин. Лекин ақлий, илмий , асосли билим ни ҳ еч қачон бундай эгаллаб бўлмайди . Бу хақиқат , бирор киши да тажриба фанлари билан шуғулланиш ақлий қобилият талаб қилмайди деган фикр ни туғдирмаслиги керак . Нозик к узатувчанлик, диққат - эътибор билан самарали эшитишнинг ўзи умумий ривожланишсиз , ақлий фаолиятсиз бўлмайди. А гар фактлар эшит илиб, қабул қилинса, ундан кейин ақлий ме ҳ нат , бир-бири билан алоқадорлик бошланади , натижада фанга доир хулосалар, алоҳида билимлар пайдо бўлади . Шундан кўринадики бу икки билим манбаи бир биридан унчалик йироқ эмас, уларни онгга сиғдириш учун маълум миқдорда ақлий мехнат қилиш керак. Ҳ ар бир илмий билимга фақат ақлий ме ҳ нат туфайли эришилади. Бизнинг қоидамиз , турли билимлар ўз лар и ни нг асосидаги принципига қарама қарши баён этилмас лигини талаб қилади . Бу ого ҳ лантириш айниқса рационал билимга теги шли , чунки у ўз принципига қарши тарихийдек баён этилиши мумкин. Бу нотўғри , ўқитувчи ёки китоб болани қисқа йўл билан мустақил билим олишга йўналтириши керак. Бу зарур талаб дир. Ў з устида ишлаган одам бир умр ўқиши керак. М атематика, эстетика, фалсафа нинг қоида лар и кўр кўрона ёдланган бўлса , кейинчалик та ҳ лил қилинмаса , асосланмаса, улар нинг онгга фойдадан кўра зиёни кўпроқ бўлади. Фақат мустақил фикр юритиш йўли билан билим ишончга айланади. Тарихий

билимларни ҳам р а ционал тарзда бериб кўрилган, аммо бунинг фойдаси бўлмаган. Айрим файласу ф лар фирибгарларга ўхшаб ошкора ёки яширин холда э м пирик таълимдан воз кечадиларда кейинчалик уни барибир кўзбўямачилик қилиб қу радилар. Хуллас, тўғри усул ҳам ҳ озирча унча мунча ишончга эга бўлган эски усулни енгади.

Похожие

Яқиндан узоққа, соддадан мураккабга, осондан қийинга, маълумдан номаълумга ўт

2 referat

Ўқувчи шахсига қаратилган таълим қоидалари

Таълим жараёнида ўқувчи шахси

Ўқувчи шахсининг ривожланиши ва тарбия