Тушунча - Педагогиka - Рефераты

Тушунча

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44 KB

Тушунча Р е ж а : 1. Тушунча ва унинг шаклланиши усуллари 2. Тушунча мазмуни ва ҳажми. Тушунча турлари 3. Таърифлаш 4. Бўлиш 5. Тушунчалар ўртасидаги муносабатлар 6. Тушунчаларни умумлаштириш ва чегаралаш. - 1 -

Ҳар қандай нарса маълум маънода хоссалар йиғиндисидир. Ушбу ҳоссалар муҳим ва муҳим бўлмаган ҳоссаларга бўлинади. Муҳим белгилар нарсанинг мавжудлигини таъминлайди, уни бошқа нарсалардан ажратиб олиш имконини беради. Тушунча-тафаккур шакли бўлиб нарсанинг муҳим белги хоссаларини ифодалайди. У сўз ва иборалар ёрдамида изҳор этилади. (“санъат”, “Ўзбекистон Республикаси”). Бир тушунча икки синоним сўзларда ўз ифодасини топиши ҳам мумкин. Тушунча бош асосий усуллар ёрдамида шаклланади: 1. Таҳлил -нарсани фикран таркибий қисмларга бўлиш. 2. Синтез -турли ҳоссаларни элементларни фикран бир бутунликка бир- лаштириш 3. Таққослаш -нарсалар ўртасидаги ўхшашлик ва тафовут ҳақида фикрлаш. 4. Мавҳумлаштириш -фикран нарсанинг бир ҳоссасини унинг ўзидан аж- ратиб олиш. 5. Умумлаштириш турли нарсаларни бир тушунча билан ифодалаш. -2- Ҳар қандай тушунча ўз мазмуни натижага эга. Тушунча мазмуни нарсанинг муҳим белгилари йиғиндисидан иборат бўлса, унинг ҳажмида нарсаларнинг умумлаштирилган синфи ўз ифодасини топади. Тушунчанинг ҳажми бошқа тушунчанинг ҳажмига кириши мумкин (“моторли қайиқ”- “қайиқ”) биргина (қайиқ эканлиги) белгиси умумлаш учун асос бўлади. Бошқа белгилар этибордан четда қолади. Шу боисдан тушунчанинг ҳажми каттара борган сари унинг белгилари камая, мазмуни эса торая боради. Буни тушунча мазмуни ва ҳажми орасидаги тескари муносабат дейилади. Тушунчалар ўз ҳажмига кўра учга бўлинади. а) Якка тушунчалар оламда танҳо мавжуд бўлган нарсаларни ифодалайди.

б) Умумий тушунчалар оламда кўп нусхада мавжуд бўлган нарсаларни ифодалайди; синфларни ифодаловчи тушунчалар (гул ўсимлик ) ҳам умумий ҳисобланади. в) Ҳ ажмсиз тушунчалар идеал нарсаларни ифодалайди (бахт,адолат муваффаққият). Тушунчалар ўз мазмунига кўра қўйидаги тўрт жуфтликка бўлинади: 1. Конкрет (алоқадаги нарсалар) ва мавҳум (нарсаларнинг бирор белгиси ҳақидаги) тушунчалар (“уй”, “қизил”). 2. Нисбатли (бирининг мавжудлиги иккинчисининг мавжудлигидан далолат берувчи нарсалар ҳақидаги ва нисбатсиз т(мустақил мавжуд бўлган нарсалар ҳақидаги)тушунчалар (“ота-она”, “соат”). 3. Мусбат (нарсада бирор белгининг йўқлигини ифодаловчи)ва манфий (нарсада бирор белгининг йўқлигини ифодаловчи) тушунчалар (“адолатли”, “савотсиз”) ижобий ҳислат мусбат, салбий ҳислат манфий бўлмаслиги ҳам мумкин. 4. Жамловчи (синфни ифодаловчи) ва жамловчи бўлмаган (шу синфнинг элементини ифодаловчи) тушунчалар. Жамловчи тушунчанинг мазмуни унинг ҳажмига кирувчи бирор элементнинг мазмунидан тубдан фарқ қилади (масалан, “дарахтнинг биттаси”, “ўрмон бўлмайди”). -3- Тушунчанинг мазмунини очиб беришга қаратилган мантиқий опера- цияга таъриф дейилади. Таърифнинг (дефинициянинг) икки аъзоси бор: таърифланувчи (дефиниендум) ва таърифловчи (дефиниенс). Таърифланув- чининг моҳиятига қараб таърифни иккига бўламиз: 1. Реал таърифда предметни ифодаловчи тушунчанинг моҳияти очиб берилади (уй-...). 2. Номинал таърифда предметни ифодаловчи тушунчанинг моҳияти очиб берилади (философия-...). Таърифловчининг моҳиятига қараб таърифни иккига бўламиз:

1. Аниқ таърифда тушунча мазмунини муҳим белгиларни санаш орқали очиб берилади (психрометр-ҳаво ҳарорати ва намлигини ўлчовчи асбобдир). 2. Ноаниқ таърифда таърифловчи вазифасини конкрет аксиома ва бошқалар этади. Ноаниқ таърифнинг уч асосий кўриниши мавжуд.: 1. Контекстуал таърифида тушунчанинг мазмунини контекет орқали, яъни шу тушунчанинг қайси ҳолларида қайси маънода қўлланилиши кўрсатиш орқали очиб берилади. Масалан: “Sin” тушунчасининг мазмунини очиб бериш учун “Sin х” моҳияти кўрсатилиши кифоя; “ва” боғловчисининг моҳиятини кўрсатиш учун “мен ва сен”иборасининг мазмунини очиб берилиши мумкин ва ҳакозо. 2. Индуктив таърифда умумий тушунчанинг мазмуни хусусий тушунча ёрдамида очиб берилади. Масалан, “натурал сон ”тушунчасини маз- мунини очиш учун унинг ўзидан, унга кирувчи бошқа тушунчадаги тушунчадан фойдаланишимиз; “1-натурал сон”, “п- натурал сон бўлса,  +1- натурал сон”. 3. Аксиоматик таърифда тушунча мазмуни аксиомалар орқали очиб берилади. Барча тушунчани хам таърифлаб бўлмайди. Таърифлаш имкони бўлмаганда, таърифга ўхшаш бошқа усуллардан фойдаланамиз. Уларга тасвирлаш, тавсифлаш мисол ёрдамида тушинтириш, таққослаш киради. Тасвирлаш нарсанинг ташқи белгиларини санаш демакдир. Роман ва қиссаларда қахрамон қиёфасини “чизилиши”бунга мисол бўлади. Мисол ёрдамида тушунтиришда тушунча мазмуни мисол орқали намоён қилинади. Масалан, ўқитувчи мактабда “фойдали қазилма” тушунчасини ёритиш учун нефт, газ,кўмирни мисол келтиради. Таққослаш тушунча мазмунини нарсалардаги ўхшашлик ва тафовутга асосланиб очиб бериш имконини беради. (Қўполлик-букрилик каби балодир). Таърифлашда қўйидаги қоидаларга амал килиш керак: 1. Таърифда таърифланувчи ва таърифловчи тенг бўлиши керак.

2. Таърифда таърифланувчи қисм аъзоси бўлинмаслиги керак. 3. Таъриф иборадан ҳоли бўлиши керак. 4. Таъриф инкордан ҳоли бўлиши керак -4- Тушунчанинг ҳажмини очиб беришга қаратилган мантиқий операцияга бўлиш дейилади. Унга икки аъзо бўлинувчи ва бўлак. Бўлишнинг уч кўриниши мавжуд: 1. Жинсий бўлишда синф (яъни жинс) элементларга (яъни турларга) бўлинади.(Катталигига қараб бурчаклар ўткир ўтмас ва тўғри бурчакларга бўлинади). 2. Дихотомик бўлишда предметлар гурухларга бўлиб чиқилади: қуролли кучлар учга бўлинади хаво кучлар (хаво мудофаси, ракета қўшинлари, хаво десанти ва бошқалар), қуруқлик қўшинлари (пиёда танк- қўшинлари, артиллерия, сарерлар, автобатва бошқалар) вафлотга (денгиз қўшинлари, денгиз десанти ва бошқалар) бўлинади. Бўлишда қуйидаги қоидаларга амал қилиш керак: 1. Бир асосга кўра бўлиш керак 2. Бўлинувчи бўлаклар йиғиндисига тенг бўлиши керак 3. Бўлаклар бир-биридан мустақил бўлиш керак баъзи манбаларда 4та қоида келтирилади, лекин уларнинг бири иккинчисидан келиб чиқади. Тушунчалар ўзаро алоқадордирлар. Улар ўртасидаги алоқадорлик тушунчалар орасидаги муносабатларда ўз ифодасини топади. Ўз мазмунига кўра тушунчалар таққосланадиган ва таққосланмайдиган тушунчаларга бўлинади. Таққосланмайдигантушунчалар ўртасида хеч қандай муносабат бўлмайди. Таққосланадиган тушунчалар ўз хажмига кўра сиғишадиган тушунсаларга бўлинади. Улар орасидаги турли муросабатларни мантиқшунос олимлар Эйлер доиралари ёрдамида ифодалайдилар, қўйида ана шу таснифлаўни келтирамиз.

-5- А.Гетманованинг “Логика” дарслиги 33-бетдаги жадвал тушунтирилади. -6- Тушунчаларни умумлаштиришда ҳажмдан кичик тушунча ҳажмдан катта тушунчага киритиб борилади. Масалан, “Ойбек-ёзувчи-ақлий меҳнат вакили”. Тушунчаларни чегаралашда ҳажман катта тушунча (жинс) ичидан хажмдан кичкина (тур) тушунча ажратиб олинади. Масалан “мол-маданият моллари констовар-ўқув қуроллари ”ручка, қалам ва бошқалар.

Похожие

Педагогик техника ҳақида тушунча

Жисмоний юклама тугрисида тушунча

Бошқариш ҳақидаги умумий тушунча

Дидактик жараён тузилмаси ҳақида тушунча

Таълим жараёни. Дидактика хакида тушунча