Tarix uqitishning og’zaki bayoni - Педагогиka - Рефераты

Tarix uqitishning og’zaki bayoni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

Tarix uqitishning og’zaki bayoni Reja: 1 . Ukituvchi jonli suzining ta'lim-tarbiyaviY axamiyati va tarix darslarida ogzaki bayon kilish metodlari. 2. Ogzaki ta'lim jarasnida ukuvchilarning bilish faoliyatini oshirish. 3. Tarixiy vokealarni ogzaki bayon kilish metodlarining turlari. 4. Tarix darslarida ogzaki bayon metodiga kuyilgan didaktik talablar

Maktab tarix kursini, shu jumladai Uzbekistan tarixini va Jaxon xalklari tarixini urganishda xam ukituvchining jonli suzi asosiy urin egallaydi. Ukituvchining bayoni ukuvchilar kuz ungida O’zbekiston xalklari va Jaxon xalklari tarixiy tarakkiyotidagi eng muxim fakt va vokealarni, ularning utmishi va xozirgi xayoti, xamdustlik xalklarining chet el boskinchilariga, ijtimoiy va milliy zulmga karshi birgalikda olib borgan kurashini, mexnatdagi jasoratini, Rossiya xalklari, shuningdek O’zbekiston xalklarining tarixiy takdirida uynagan rolini, shaxsga siginish va turgunlik Yillarida milliy siyesatda xalklar tengxukukligi xamda uzaro manfaatli xamkorligi tamoyillaridan chekinish ruy berganligi, uning okibatlarini anik tasavvur kilish, tarixiy shaxslarning yorkin obrazlarini gavdalantirish imkonini beradi. Ukituvchining jonli suzi ukuvchilarning ongiga juda tez yetib boradi va ularni ma'lum xulosalarga olib ksladi, tarixiy jarayonning konuniyatlarini tushunishni osonlashtiradi, ularga tarixiy materialni taxlil kilish va umumlashtirish namunasini kursatib beradi. Ukituvchining bayoni puxta bilim va malaka manbai bulish bilan birga, juda katta tarbiyalovchi kuchga xam ega. Ukituvchi nutkidagi oxang, urgu kuchi, dalillarning jonli va ishonarli bulishi ukuvchilarning ongiga, xis-tuygulariga kuchli ta'sir kursatadi, ular fikrlashga urgatadi, ma'lum xulosalarga olib keladi, tarixiy jarasnni, uning konuniyatlarini tugri tushunishga yordam beradi. Ukituvchining bayoni, ukuvchilarning bilim olishidagi boshka manbalar, kurgazmali kurollar va matnlarning mazmunini tushunish, ular ustida mustakil ixllash, fikr yuritish xamda amaliy ishlarga xam yul ochib beradi. Ukituvchi darsda kurgazmali 2kurollar yordamida vokeaning manzarasini, uning ishtirokchilari anik obrazlarini ukuvchilar kuz ungida gavdalantiradi, ular xayolan vokeaning ishtirokchilariga aylanadilar, Birobarin, kurgazmali kurollar va texnika vositalari ta'lim-tarbiya jarasnida ukituvchi bayonining tayanchi, uqitishning samaradorligini oshirishning muxim omili bulib xizmat kiladi. Birok kurgazmali kurollar, xatto texnika vositalari xam ukuvchilar bilimining asosiy manbai bulgao' ukituvchi jonli suzining urnini bosa olmaydi- Ukituvchining jonli suzi urganiladigan mavzuning

maksadi, ta'lim-tarbiya va rivojlantirish vazifalari, mazmuni xamda sinf ukuvchilariping umumiy tayyorgarligiga karab monolog yoki dislog, kiskacha bayonyoki xikoya shaklida, tavsifnoma berish, tushuntirish, muxokama yuritish, maktab ma'ruzasi va boshka shakllarda amalga oshiriladi. Muammoli bayon, ukuvchilar oldiga kuyiladigan savollar yoki topshiriklar ularni mustakil izlanishga undovchi muammoni vujudga keltiradi. Ular shu muammoni xal kilish uchun mustakil ravishda faol mushoxada kilishga, ijodiy fikr yuritishga majbur buladilar. Muammoli ogzaki bayon yoki muammoli ukitipshipg afzalligi shundaki, bunda ukuvchilarning urganilayotgan yangi materialni va undan kelib chikadigan xulosalarni tayor xolda uzlashtirishga yul kuyilmaydi, ukuvchilar ukituvchi raxbarligida "muammolar" ni mustakil xal kiladi yoki xal kilinishiga aklan faol katnashib, ularni uzlashtiradi. Ukituvchi ogzaki bayonining muammoli bulishiukuvchilarning fikrlash faoliyatitgi kuchaytiradi, ularni muammolar ustida uylashga, muxokama yuritishga urgatadi, bayon etilgan faktlardan mustakil xulosalar chikarish, ularni umumlashtirishga va bu soxada ularda zarur malakalarni yuzaga kelishiga yordam beradi. Shunday kilib, muammoli bayon ukuvchilarning bilish faoliyati va kobiliyatini ustiradi, ularning akliy rivojlanishiga yordam beradi, ijodiy fikrlashga urgatadi. Shuningdek, ukuvchilarning darsda aklan ishtirok etishi, mustakilliklarining usishi uqitishning samaradorligini oshiradi, ukuvchilar bilimini puxta, ongli va mustaxkam bulishini ta'minlaydi. Muammoli ta'lim deganda, muammoli vaziyatni vujudga keltirish, ya'ni ukuvchilarning kuz ungida psixologik jixatdan karama-karshi vaziyat, ba'zi kiyinchiliklar tugdirish, shu yul bilan ularni kurilayotgan masalaga kiziktirish tushuniladi. Odatda, bunday xolatlar, ukuvchilarning yangi bilimlarni mustakil uzlashtirish yoki bilish usullarini aniklashni talab kiladigan ukuv topshiriklarini bajarish jarayonida yuzaga keladi. Muammoli vaziyatning eng muxim xususiyati shundaki, u ukuvchilarda yangi bilimlarni uzlashtirish usullarini egallab oilshga intilish tugdiradi- Muammoli ogzaki bayon jarayonida ukuvchilarning yangi

materiallarini mustakil, ijodiy egallash bilan boglik kiyinchiliklarni bartaraf kilish bilan ularning akliy faoliyati, bilish faolligi, mustakilligi rivojlanadi. Muammoli ta'lim doim muammoli vaziyatni vujudga keltiruvchi savol berishdan yoki vazifalar berishdan boshlapadi. Muammoli bayon ukuvchilarni muammoli vazifani anglab yetish, uni xal kilish yullarini kidirish, sungra muammoni yechish va uning natijalarini tekshirib kurishga majbur etadi. Shunday kilib, muammoli ta'lim ukituvchi bayonining faol va muxim omillaridan biri bulib, ukuvchilarning bilish faoliyatini va mustakilligini ustiradi, vokeaning asosiy moxiyatini va 4. mustakilligini ustiradi, vokeaning asosiy moxiyatini puxta tushunib olishlariga, ukuv ishlarining usullarini uzlashtirishlariga yordam beradi. Shu bilan birga muammoli ta'lim ukuvchilarning bilish faoliyatini boshkarishda ukituvchilar kullaydigan muxim usullariiig biridir. maktabda beriladigan ilmiy bilimlarning ukuvchilarning puxta uzlashtirishlari kup jixatdan ukituvchiga, uning mavjud uqitish metodlaridan samarali ((yuydalana olishiga, ukuvchilarning ukuv usullari Bilan kurollantirilishiga mustakil urganish va ijodiy ish kurish kobiliyatlari usishiga, bilish faoliyatlarini ukituvchiniig boshkara bilishiga boglikdir. Ukuvchilarning bilish faoliyati va uni ukituvchining boshkarishi xakida Suz borganda ularning; 1. Tayyor bilimlarni olish, jarayenidagi faoliyati Bilan 2. ukuvchilarning mustakil fikrlash faoliyati asosida bilimni uzlashtirish jarayenidagi faoliyati nazarda tutiladi. 30-40-50 yillarda sovet maktablarida fanlarni uqitishda, shu jumladan tarix darslarida ukuvchilarga tayyor bilimlar berish ustunlik kilar edi. Bu xoll ukuvchilarning kuprok bir tomonlama rivojlanishiga olib keladi, mustakil bilim kobiliyatlarining rivojlanishiga salbiy ta'sir kursatdi. 50-yillarda uqitishning samarali usullarini kidirish avj olib ketdi. Bu soxada turli yunalishlar yuz berdi. Suxbat metodining ba'zi afzalliklariga karamay ba'zi ukituvchilar eng samarali manba - darslik matni va xujjatlari degan xulosaga

keldilar. Darsda aia shu Manbalarni urganish Bilan mashgul bulib, ukuvchilarning asosiy bilim manbai, ya'ni ukituvchining bayoii roliga putur yetkazdilar. Ammo bu usulningxam kuzlangan maksadga olib bora olmasligini, darslik testi ukituvchi bayonio'ing urnini bosa olmasligini tezda tushunib olishdi. Keyingi yillarda esa ta'lim jarayonini yanada rivojlantirish, ta'lim staidartlariga moye ravishda darsni tashkil kilish maksadida bir kancha uzgarishlar bulishiga olib keldi. Ukituvchining batafsil tushuntirib bergan material va boshka bilim manbalari jumladan ukuvchilarning darslikni ukib xosil kilgan tayyor bilimlari eslab kolish ta'limining asosini tashkil kiladi, Ukituvchi ukuv materialining mazmunidan, vazifalaridan, sio'fning umumiy tayyorgarligiga muvofik bayon kilishning turli forma va metodlaridan foydalanib ukuvchilar kuz ungida ijtimoiy xayotning yaxlit manzarasini gavdalantiradi, tarixiy jarayonning muxim ichki jarayenlarini tushuntiradi, urganilayetgan ukuv materialiga moye ukuv faoliyati usullarini va ularni kullanish mstodikasini bilish tajribalari va ukuv ishlari usullarini asta-sekin egallab olishlari Bilan birga ularning mustakilligi xam oshib boradi, urganilgan materialni mantikan uzicha kayta joylashtiradi, taxlil kiladi, takkoslaydi, tayyor ukuv informasiyalarini va oldingi darslarda uzlashtirilgan bilimlarpi umumlashtiradi, buning uchun uziga tanish usullardan foydalanadi, esda saklab kolish ta'limi ukuvchilarni bilimlar va bilish faoliyatining zarur usullari Bilan, oddiyrok ukuv muammolariii mustakil xal kilish uchun zarur umumlashgan malakalar Bilan kurollantiradi, fikrlash kobiliyatlarini ustiradi va ularni mustakil ijodiy ishlarga taysrlaydi . 6Muammoli bayon va ukuvchilar oldiga kuyiladigan savollar yoki ularga beriladigan topshiriklar ularni mustakil izlanishga undovchi muammoni vujudga keltiradi. Ular shu muammopi xal etish uchun mustakil ravishda faol fikrlashga, ijodiy fikr yuritishga majbur buladilar. Ukuvchilar mavjud ukuv tajribalari, bilim va malakalariga suyanib, ukituvchi bayon kilgan faktlarni mustakil taxlil kiladi, umumlashtirib ma'lum

xulosalarga keladi, moxiyati ochilmay kolgan tarixiy obrazlarning moxitini anglab oladi. Ukituvchi tarixiy vokealarni opaki bayon kilish turlarini, ularning uziga xos xususiyatlarini kanchalik anik tushunsa, ulardan shunchalik maksadga muvofik foydalanadi. Tarix uqitishning ogzaki metodlari, ya'ni uqitishda ukituvchi jonli suzining kanday usullarda ukuvchilarga sgkazish masalasini metodist olimlar turlicha talkin etadilar. 60-yillarga kadar tarixiy bilimlarni ogzaki bayon kilish metodlari adabiyotlarda anik turlarga bulinmagan, xatto bu xakda anik bir fikrga xam kelinmagan edi. Masalan, metodistlardan I.V.Andreyevskaya Bilan A.N.Bernadskiy 1947 yilda nashr etilgan «Yetti yillik maksadlarda tarix ukitih metodikasi» degan asarlarida xikoya tarixiy materialpi ogzaki suzlab berishning asosiy metodi, voksani ta'riflab va tavsiflab berish tushuntirish usullari esa xikoya metodining elementlari yoki boshka xil turi deydilar. Metodist M.A. Zinovyev «Tarix uqitish metodikasi ocherki» nomli kullanmada tarixiy materialni ogzaki bayon etishning xikoya va maktab ma'ruzasi metodlarini kursatadi. Keyinchalik metodistlarda A.A.Vagin bu masalani birmuncha mukammal ishlab chikdi. U shu muammoga doyr tarixiy-metodik adabiyotni chukur urganib va maktabda tarix uqitish tajribalariga suyanib turib ogzaki bayon metodlarini kursatmali asosda kuyidagi turlarga buldi. Ukituvchi uqitish maksa dva vazifalarini, materialning mazmunini, sinf ukuvchilarining umumiy tayyorgarligini e'tiborga olib A.Vagin turlari jadvalidagi ogzaki bayonning tegishli formalarini tanlab ola bilishi, ularning ilmiy-nazariy asoslarini bir-biridan ajraladigan xususiyatlarni yaxshi tushunib bilib ulardan foydalapishi lozim. Ukituvchining bayoni - jonli nutki jadvalda kursatilganidek, monolog yoki diolog formasida bulishi mumkin.

Monolog kiskacha bayon, xikoya, ta'riflash, xarakteristika, tushuntirish, muxokama, maktab ma'ruzasi va boshka formalarda diolog xam ochik yoki yepik formada olib boriladi. Kiskacha bayonning xikoyadan farki shundaki, unda biror tarixiy vokea xakida kiska axborot berish Bilan chegaralaniladi. Masalan, 1939 yilda Ikkipchi jaxon urushi boshlandi, deyiladi. Ammo urushning mazmuni, borishi xikoya kilinmaydi. Xikoyada esa tarixiy vokea tulik xikoya kilinadi, Xikoya metodining asosiy didaktik vazifasi ukuvchilarda tarixiy vokea xakida konkret tasavvur yaratishdan iborat. Xikoya Yerkin, eng tipik muxim tarixiy faktlar asosida tuziladi. Xikoya tarixiy materialni bayon kilish metodi sifatida asosan kuyidagi xollarda: 81. ta'lim - tarbiya jixatidan muxim va ularni urganish ukuvchilar ongida chukur va Yerkin iz koldiradigan yirik tarixiy vokealarni bayen kilishda 2. ukuvchilarda Yangi tarixiy xodisalar xakida mazmunli va anik tasavvur yaratish zarur bulgan paytda kullaniladi. Ukituvchi bayonida tavsiflash usuli xam muxim urin tutadi. Ukituvchi tarixiy xodisalarning muxim belgilari yoki xususiyatlarini, uning tuzilishi va kurinishini tavsiflab beradi. Tavsiflashda moxnat, urush kurollari tarixiy vokealar bulib utgan joy, xujalik komplekslari, arxitektura kurilishlari kishilarning kiyofasi, kiyimlari tavsiflab beri lad i. Tavsiflash 2 turga: suratlab va analitik tavsiflashga bulinadi. Suratlab tavsiflaganda ukuvchilarda urganilayotgan vokea xakida yaxlit tasavvur yaratiladi. Analitik tavsiflashda esa urganilayotgan vokea bulaklarga bulib urganiladi. Urganilayotgan vokeaning ichki tuzilishini, analitik usulda tavsiflashda ukituvchining bayoni tushuntirish usuli Bilan kushilib ketadi. Ukituvchi uzining bayonida tarixiy vokealarning muxim belgilarini ularning ichki alokalarini, xususiyatlarini, tarixiy shaxslar mamlakatlarning ma'lum davrdagi iktisodiy axvoli, siyosiy tuzilishini anik ifoda etish uchun Xarakteristika

berish usulidan fiydalanadi. Xarakteristika kiska yoki keng bulishi mumkin. Kiska xarakteristika Iskandar Zulkarnaynga berilgan xarakteristika misol bula oladi. «... U gayratli, jasur, 9lekin shafkatsiz va serjaxl odam edi, U nixoyatda iste'dodli bulib juda yaxshi ma'lumot olgan edi». Kiska xarakteristika darsda ukituvchi bayonining asosiy elementi yoki yakuniy umumlashmasi bulib xizmat kiladi. Ukituvchi bayonidagi keng xarakteristika xam xudi shu vazifalarni utaydi. Ukituvchi bayonining tarkibiy kismi sifatida ulug tarixiy arboblarning shaxsiga berilgan mufassal xarakteristikalar ukuvchilarga tarixiy fakt sifatida takdim etiladi. Ukituvchi bir necha soat davomida urganilgan tarixiy vokealarning yakuni va umumiy xulosasi sifatida mugullar boskiyaiga Karshi kaxramonona kurashlarga umumiy xarakteristika beradi. Ukituvchi xarakteristika berish namunalarini tarixiy manbalardan davlat xujjatlaridan, prezident asarlaridan turli monografiyalardan va tarixiy-badiiy adabisglardan topishi mumkin. Xikoya kilish san'atini egallash, tarixiy xodisalarni tavsiflash va xarakteristika Bera bilish tarix ukituvchisining pedagogik maxoratni egallashda muxim boskichdir, Ukituvchi uz bayonida tushuntirish usulidan xam foydalanadi, tushuntirish yordamida tarixiy vokealarning ichki alokalari ularning bir-biriga boglikligi, xususan sabab-alokalari, konuniyatlari, mazmuni moxiyati, axamiyati, Yangi tushuichalar va termio'lar xamda ularning mazmuni ochib beriladi. 10 ma'ruza xakida gap borganda, oliy maktabda talabalarga 2 soat yoki 1,5 soat davo-mida ukiladigan ma'ruza Bilan maktab ukuvchilariga 40-50 dakikada ukiladigan ma'ruzaning farkini ajrata Bilan kerak. Oliy maktab ma'ruzasi - konkret tarixiy vokea ustida keng nazariy muxokama yuritish, uni ilmiy asosda chukur taxlil kili shva umumlashtirishdan iboratdir.

Maktab ma'ruzasi - fakat ajratilgan vaktning kup yoki ozligi Bilan emas, balki uzining mazmuni, uqitish va urganishning metodlari jixatidan xam oliy maktab ma'ruzasidan farq kiladi. Shunday kilib, darsda tarixiy bilimlar ukituvchining bayoni va suxbat yordamida uzlashtiriladi. Ukituvchining bayoni -- kiskacha tavsi4)lash, xikoya, ta'riflash, xarakteristika, tushuntirish, muxokama yuritish va maktab ma'ruzasi formalarini uz ichiga oladi- Ukuvchilarping mustakil ishlash, fikrlash kobiliyatini uyushtiruvchi, ularning akli va kalbiga yul ochuvchi jonli Suz kanday didaktik talablarga javob berishi kerak? Jonli nutkni keng ma'noda tushunmok kerak. Jonli nutk deganda ga'limning ogeaki metodipigina emas, balki ukituvchining butun dare davomida jaranglab turadigan suzili, ukuvchilar Bilan utkaziladigan savol-javobii yakunlovchi suzini, uyda ishlab kelish uchun berilgan topshiriklar mazmunini va ularni bajarishning yullarini izoxlashga doyr suzini, seminarii boshlashdan oldin buladigan kirish suzini, ukuvchilarga beriladigan turli yul-yuriklarni, izoxli baxolash va boshkalarni tushunmok kerak. Ukituvchining jonli suzi ukuvchilarnipg ukish-urganish va bilish faoliyatini boshkarishni, unga raxbarlik kilishning metodik usullari va vositalarini ukuvchilarga bilim berish va malakalar xosil kilish Bilan birga juda murakkab va va mas'uliyatli tarbiyaviy vazifalarni xam amalga oshirishdir. Bunda ukituvchining goyaviy-siyesiy tayyorgarligi, axlokiy kiyofasi, madaniyati muxim urin tutadi. Binobarin, maktabda tarix uqitish darajasi ukituvchilarning saviyasiga, ularning nazariy bilimi va pedagogik maxoratiga ukituvchi jonli nutkining didaktik talablarga javob Bera olishiga boglikdir. Ukituvchining nutki, bayoni ilmiyligi, goyaviy-siyesiy pishikligi, xayotiyligi, tarbiyaviyligi, kursatmaliligi, ukuvchilarning mustakilligi va faoliligini oshirishga, ularga kunikma va malakalarni xosil kilishga srdam berishi, fikrlar izchilligi va tushunarli bulishi jixatidan didaktik talablarga tupik javob beradigan bulishi kerak.

ADABIYOTLAR. 1. I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk. T. O’zbekiston 1998 i. 2. Sa'diyev S.A. Maktabda tarix uqitish metodikasi. T. Ukituvchi. 1978. 3. Sa'diyev S.A. Maktabda tarix uqitish metodikasi. T. Ukituvchi. 1989. 4. Sa'diyev S.A. O’zbekiston xalklari tarixini uqitish T. O’zbekiston.1993. 5. «O’zbekiston tarixi» dasturi. Toshkent. 1980-1990. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Tarix uqitishning og’zaki bayoni

Tarix ta'limi vositalariga umumiy tavsif

Tarix darsligi matni va tarixiy xujjatlar bilan ishlash

Tarixiy uqitish metodikasining shakllanishi va takomillashib borishi

Uqitish metodikasining shakllanishi va takomillashib borishi