Тарих ўқитишнинг кўрсатмали услуби - Педагогиka - Рефераты

Тарих ўқитишнинг кўрсатмали услуби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Тарих ўқитишнинг кўрсатмали услуби Режа: 1. Тарихни кўрсатмали ўқитишнинг функциялари ва аҳамияти 2. Кўрастмали қуроллар классификацияси. 3. Тарих дарсида ўқув артинаси ва дарслик иллюстрациялари билан иш олиб бориш. 4. Шартл кўрастмали қуроллардан фойдаланиш усуллари.

Кургазмали услуб туғрисида педагог Я.А.Коменский,... ўқувчилар сезиб идрок этиши мумкин бўлган нарсаларни, албатта, сезгилар воситаси билан , яъни куриш мумкин бўлган нарсаларни кўз билан куриб, эшитиш мумкин бўлган нарсаларни қулоқ билан эшитиб ҳиди бор нарсаларни ҳидлаб кўриб, таъмини сезиш мумкин бўлган нарсаларни татиб кўриб, ушлаб сезиш мумкин бўлган нарсаларни ушлаб билиб олишлари керак” (Крменский Я.А. Буюк дидактика.Т,,”Ўқитувчи” 1975, 174- бет). Кўрсатмалилик деганда, аввало ўқитиш ва ўрганишнинг кўрсатмали усули, ўқитувчи баенининг кўрастмали бўлиши, унинг ўқувчилардаги тайер образларга суяна билиши, ўқув материалини баен қилиш вақтида кўрсатмали қуроллардан фойдаланиш ва кўрсатмали қуроллар воситасида ўқувчиларнинг билиш фаолиятини тезлаштириш ҳамда уларнинг ўрганилаетган тарихий асоаларни воқеа ва ҳодисаларни айнан ўзини еки уларнинг тасвирларини кўриш ердамида ўрганишлари тушунилади. Кўрсатмали тасвирлар тарихий факт ва ҳодисаарнинг ташқи кўринишигина эмас, балки улранинг ичқи моҳиятни ҳам очиб беради. Тарих ўқитишда кўрсатмалиликнинг аҳамияти тарихий фактларни, ҳодисаларни кўриш органлари иштирокида мушоҳада этиш ва улар ҳақида аниқ тасаввур ҳосил қилиш билан чегараланмайди, мураккаб тарихий ҳодисаларни, тушунчаларни

тушуниб олишни ҳам енгиллаштиради, тарихни туғри реал тушуниша ердам беради. Демак, тарихий воқеалар такрорланмайди. Чунинг учун ҳам тарихий билимнинг муҳим манбаи сифатида ҳар хил кўрсатмали қуролларни қабул қиламиз. Улар орқали тарихий ўтмиш гавдалантирилади. Фактлар конкретлаштирилади. Масалан: ўрта аср ҳунармандчилик устахонаси билан инглис мануфактрасининг картинасини фабрика-завод картиналари билан таққослаш орқали ижтимоий тараққиет босқичларини, унинг қонуниятларини ўзлаштиришга бўлади. Кўрастмали ўқитиш усули-назрозат, қабул қилиш, эсда сақлаш, сўзлаш малакаларини оширишга ердам беради. 41 2. Тарих ўқитишда қўлланиладиган кўрсатмали қуроллар классификасияси: кўрсатмали қуроллар узининг мазмуни, тарихий образларнинг характери, уларни тайерлаш техникаси ва фойдаланиш усулларига қарай бир қанча турларга бўлинади. I. Буюм кўрсатмалилик: тарихий едгорликлар, эсдалик жойлари, меъморчилик едгорликлари, хўжаликка доир ва бошқа курилишлар, меҳнат қуроллари; қурол-яроғлар, рўзғор бюмлари, шу жумладан археологик топилмалар. Бунда мактаб музей экспонатлари аҳамиятга эга. 2. Тасвирий кўрастмалар: ўқитишда фойдаланиш учун ишланган тарихий тасвирлар ва альбомлар, санъат асарлари, суратлар, расмлар, фотоҳужжатлар ва фотокўчирмалар, дарсликлардаги рангли

суратлар, ўқув диапозитивлари диафильмлар ва кинофильмлар, макетлар, ҳар хил моделлар ва бошқалар. (Композицион тасвирлаш қуролларига-ўқув картиналари, репродукция, бадиий кинофильм ва бошқалар киради). Тасвирий кўргазмалилик-кўрсатмали ўқитишда энг муҳим уринда туради. (Бу ҳақида С.А.Павловичнинг, Н.С.Мичурина билан биргаликда езган ”Изготовление наглядных пособий по истории в школе”. Л., 1961. П,А.Герасимов, Г.Г.Герасимоваларнинг ”Самодельные макеты и модели по истории. Альбом чертежей”. М., 1967. китобларида ва ”Оборудование уроков истории самодельными наглядными пособиями” номли мақолалар тўпламидан кўриш мумкин). 3. Шартли кўрсатмали қуроллар: Тарихий ва текширув харитталари, тарихий атласлар, чизмалар, графика, диаграмма ва педагогик расмлар. Бадиий картиналар-бу санъат асаридир. У маълум бир тарихий даврнинг конкрет рассомига тегишли. У орқали маданиятни ўрганиш билан бирга тарихий жараенни билиб олиш мумкин бўлган тарихий манба сифатида ҳам қабул қилишга бўлади. Масалан: В.Суриковнинг ”Суворовнинг Альп тоғи бўйича кесиб ўтиши”, Г.Г.Мясоедовнинг ”Земство тушлик қилмоқда” ва бошқа картиналар ҳам маданий ҳам тарихий аҳамиятга эга. Услубий адабиетларда тарихни билиш жраенидаги ўқув картинасининг ўрни қўйидагича кўрсатилади: ə) картина манба сифатида

кўринади; ғ) картина ўқитувчининг баенини иллюстрациялайди; қ) картина ҳикоядан сўнг ўқитувчининг баенини мустаҳкамлайди Бошқа фанлардаги булгани сингари тарих ўқитишда қўлланиладиган- тасвирий кўрсатмали воситалар ичида ўқув рангли тасвирлари муҳим ўрин тутади. Ўқув картиналарига кўрсатмали қўлланмалар махсус рассом u1077 еки иллюстраторлар томонидан мактаб тарих курсининг маълум бир мавзулари бўйича ишланган кўрсатмали қўлланмалари киради. Сюжет характерига биноан ўқув картиналари воқеалик ва типологик бўлиб бўлинади. 1) воқеалик тасвирларда-муҳим воқеалар, ижтимоий ҳаетдаги ноеб фактлар, ҳарбий ҳаракатлар сиесий аҳвол, озодлик учун ҳаракатлар еритилади. Ўлар сюжетли баенлашни талаб қилади. Ўқитувчи бошчилигида картина кўриб чиилади.Бундай воқеалик картиналар билан ишлашда қўйидагича изчилликни сақлаш керак: а) картина мазмунига умумий аниқлиқ бериш; б) Тасвирланган воқеанинг ўрни ва вақтини кўрсатиш; в) Унинг мазмунидаги бош ва иккинчи даражали томонларини тавсифлаш (характеристика) а) умумий хулоса қилиш. Масалан: воқеалик картина баен ишлашни кўриб чиқамиз. ”Россиядаги биринчи деҳқонлар уруши” деган мавзуда қўзғолоннинг олиб борилишини очиб беришда рассом Э.Э.Лисснернинг

”Москва енида Болотниковнинг деҳқонлар армияси жангининг бошланиши” картинасидан фойдаланимиз. Уни қўйидаги фактлар билан ҳикоя қилиш мумкин: “Картинада Нижние Котлы селосида Москва енидаги ҳал қилувчи жанг ифодаланган. У 1606 й. 2- декабрьда бўлиб ўтди. Унг томонда отда турган Иван Болотниковнинг ўзи. У Нижние Котлыдаги ўрнашган душман томонга отланаетган отлик казак бўлинмаларини қутламоқда. Пиедалар ҳам тез юрмоқда. Қўзғолончиларнинг ҳар хил кийимлари, қуроллари аниқ кўрсатилган. Деҳқонлар қўлларига тушган нарсалари: колья болта, пичоқ ва ҳоказалар билан қуролланган. Уларнинг кўпчилигини 42 ўзлари ясашган еки бўлмасам Шуйский аскарлари билан бўлган жангда тортиб олган. Мана картинада 3 от билан тортиб душманнан олинган пушкани судраб бораетир. Қўроллончиларнинг бирқанчаси тун (шуба), айримлари ярим тун, айримлари эса мис шлем ҳам кийишган, оеқ кийимлари ҳам ҳар хил. Битта казак орқаларига қўллари боғланган қўлга тушган иккита душманни бошқарувчига олиб бораетир. Бу ҳикоя орқали ўқувчилар Иван Болотников қўзғолонининг мағлубиятга учраш сабабларини ҳам англайди. Масалан: қатнашганларнинг ижтимоий таркибининг ҳар хиллиги, маст даражада қўролланиш.

Типологик картиналар-ўрганилаетган давр учун яққол бўлган воқеаларни акс эттирувчи тасвилар. Бундай картиналар ижтимоий, иқтисодий ҳает ҳодисаларини ифода этади. Ўрганишда ҳикоя ва суҳбат усулларидан фойдаланиш мумкин. Ҳикоя пайтида драматизация элементларини туғри сўзлардан (прямой речи) киритилади. Масалан: ”Русская Правда” вақтидаги суд” картинаси бўəича ҳикоя қилиш. ”Князь ҳовлиси. Князь ўз қасрининг пиллапоясида ўтирибди. Атрофида князь дружинаси. Яқинда кимдир бояринга тегишли ғаллани еқиб юборган. Бунда еш бир смердьтан гумон қилинади. -Уша куни, сен уйингда йўқ эдинг-кахр билан дейди унга князь. -Ҳа, мен уйда тунамадим. Мен овда эдим ва ким еқиб кетганлигини билмайман. Аммо князь еш йигитни ва унинг отасини тинглашни ҳам истамайди. (боласининг сўзини тасдиқлашга ҳаракат қилган отасини) Князь ишни (олов билан) темир билан синаш орқали ечишга буюради. -Сен, -дейди у йигитчага-елонғоч қўлинг билан қизлирилган темирни оловдан тортиб олишинг керак. Агар қўлинг қаттиқ куйса демак сен айбдорсанг. Айблонувчи енгларини чимариб, худодан узининг айбсиз эканлигига гувоҳлик берши учун илтижо қилиб, чўқинди ва синовга тайерланди. Унинг отаси бир қадам олдига қадам оттию, қатиб қолди. Чолни боласи учун қурқинч босган. У албатта, агар боласининг қули кўйса нима бўлишини

билар эди, ҳақиқатда у айбсиз бўлса ҳам, қишлоқдан ҳайдаб чиқарилиб, мулки тортиб олинар эди. Шу тариқа суд феодалларнинг манфаатларини ҳимоя қилган”., Қадимги шаҳарлар қурилишлар, меъморчилик, едгорчилик еки уларнинг ансамбли тасвирланган тарихий тасвирлар ҳам бор бўлиб, унда уқитувчининг таърифлаи ва тушундириш қўлланилади. Меҳнат қуролларини тавсиф қилишда аналитик таърифлаш, турар жой, кийим, маданий едгорликларни қарашда суратли таърифлашдан фойдаланилади. Типологик картиналарни ўрганишда кўпинча суҳбат усулидан фойдаланилади. Масалан: ”Гончар устахааси” картинасини ўрганишда ҳар хил саволлар, топшириқлар бериш мумкин: Картиналар қандай ишлаб чиқариш тасвирланган: Тасвирдаги одамлар нима билан машғулЎ Аниқроқ қаранглар устохона қайси шаҳарда жойлашганЎ Картинада кимлар қўл, кимларнинг озод фуқоролар эканлигини ажрата оласизлармиЎ Бундай хулосага келишингларга сабабЎ Қулларнинг аҳволи ҳақида нима айта оласизЎ ва ҳокоза. Айрим ҳолларда ўқувчилрнинг ўзларининг гапириб беришларига эътибор қилиб, жоиз бўлса қўшимча саволлар берилади. Картиналар билан ишлашда ҳам аниқ талаб қўйилади яъни дарсда картиналар демонстрациясига айланиб юбориш мумкин эмас. Тарих ўқитишда ижтимоий гуруҳларнинг, тарихий шахсларнинг типик образларини

шакллантиришда портретлар катта ўрин тутади. Улар билан ишлашда тавсифнома, тарихий шахс ҳаети ва хизматлари ҳақида баен этилади. Масалан: (”Жаҳон тарихи 7 синф). 61. Марказий ҳокимиятнинг кучайиши” (Фр,) деган мавзуда XVIII асрда Филипп да Шампен чизган Кардинал Ришельенинг портретини фойдаланиш мумкин. У 1624-1642 йилларда Францияни идора қилиб 43 турган Кардинал унвонини олган Ришелье Францияда котолик черковига бошчилик қилар ва шу билан бир вақтда қиролнинг биринчи вазири эди. Тарих дарсида карикатуралардан ҳам фойдаланилади. Бу ўқувчиларда даврни тушунишда қизиқиш ўйғотади. Масалан: ў-синф ”Жаҳон тарихи” өҳ. Реформациянинг Европага ейилиши. Католик черковининг реформацияга қарши кураши мавзусида. XVI асрга оид ”Рим папаси” карикатурасини куриш мумкин. Карикатура остига: “Папанинг инжилни тушунтириш эшакнинг сурной чалишидан ва ноталарни ўқий олишидан ҳам ҳунукро эшитилади”- деб езилган ва ҳ. Тарих ўқитишда курсатмали қуроллардан фойдаланишда энг қул келадигани дарслик иллюстрациялари ҳисобланади. Масалан: С.В.Ивановнинг ”Босқоқлар” картинаси. Индульгенциялар сотиш (XVI аср гравюра) ва ҳ. Тасвирлар устида мустақил ишлай олиш учун ўқувчилар: ə) тасвирни туғри таҳлил қилишлари ва тушунишлари 2) ундан тарихий билим ола билишлари

3) сўзлашганда тасвирдан фойдаланиш ва тасвирга қараб ҳикоя қила билишлари. 4) тасвирни ҳам тарихий манба ҳам санъат асари сифатида тушуна билишлари лозим. Шартли-график қўлланмалар тарихий жараеннинг сон ва сифат томонларини тасвирлайди. Графиклар ва диаграммалар жамият ҳаетининг ижтимоий-сиесий ҳодисаларини, иқтисодий ривожланишини сифатлаш учун кенгроқ фойдаланилади. Улар аниқлик киргазиб, янги билимлар манбаи сифатида кўринади. Ижтимоий-иқтисодий статистика материаллари мактаб дарсликларида ва кўргазма қўлланмаларда статистик маълумотлар, жадвал, диаграммаЮ график турида берилади. Диаграммалар ўрганилаетган ҳодисаларни, жараенларни вақт бўйича таққослашда ердам берди. У мураккаб жараенларни қисқача курсатиб беришга имкон туғдиради. Ўқув жараенида дарснинг мақсади ва диаграмма турига қараб диаграмма ва графиклар билан ишлаш усуллари танланади. Диаграммалар ҳар хил кўринишда бўлиши мумкин.. Тарих ўқитишда схематик суратлар ҳам кенг қўлланилади. Масалан: жанг схемалари, сиесий тузим, иқтисодий боғланишлар схемаси ва ҳ. Схематик суратлар ердамида тарихий ҳодисалар таҳлил қилинади. Масалан: Франкларда феодаллар синфи ва қарам деҳқонлар синфининг кимлардан иборат бўлганлигини схемада берамиз.

Дарс пайтида ҳоқлаган схематик суратлардан фойдаланиш мумкин. Айниқса ўқитувчининг доскада иш олиб бориши мақсадга мувофиқ. Услубчи В.С.Мурдеев (Рисунки на классный доске в перподавании истории.М., 1960 c.9). унинг аҳамияти ҳақида езган эди. Масалан, ўқитувчи доскада ҳодисаларни изчил тарзда, ҳоқлаган жойида тухтаб, схема ердамида очиб бера олади. Бундай қирол герезоглар ва графлар баронлар рыцарлар Деҳқонлар -феодал босқичга кирмайди 44 изчил олиб бориш, ўқувчиларга осон бўлади. Тайер турдаги схемаларни дарсни мустақкамлашда, ўзлаштирилган матриални текширишда фойдаланиш тавсия қилинади. Схематик кўрсатма қуролларига карта, карта-схема, жой планлари ва ҳоказолар киради. Улар асосан маълум бир жойга хос (локаль) тасаввурларни шакллантириш учун қўлланилади. Лекин унинг яна бир функцияси бор, яъни улар орқали тарихий воқеалар, ҳодисалар орасидаги боғланиш лар, улрнинг динамикаси, маданиятини ҳам очиб бериши мумкин.

Адабиетлар : 1. Саъдиев А. Ўзбекистн халлари тарихини ўқитиш.Т., 1993 2. Тустиев И. Темур ва Темурийлар сулоласининг тангалари.Т.,1992 3. Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш.Т.,1993 4. Роҳимов Ж. Ўзбекистон тарихини ўрганишда архив манбаларидан фойдаланиш.Т.,1995 5. Гора П.В.Методические приемы и средства наглядного обучения истории в средней школе.М.,1971 6. Никифоров Д.И. Наглядность в преподовании истории.М.,1964 7. Ўзбекистон тарихи давлат музейи.Т., 1994 8. Рахматуллаев Т, Ўзбекистон халқлари тарихини ўрганишда археология материалларидан фойдаланиш.Т.,1994

Похожие

Тарих ўқитишнинг оғзаки услуби

Фанлар аро ва курслар аро алока боглаш

Ўқитишнинг ташкилий шакллари

Биология ўқитишнинг фаол методлари

Ўқитишнинг айрим замонавий шакллари