Тарбиявий ишлар тизимида синф рахбари фаолиятининг тутган урни ва уни ташкил этиш - Педагогиka - Рефераты

Тарбиявий ишлар тизимида синф рахбари фаолиятининг тутган урни ва уни ташкил этиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

172 KB

Тарбиявий ишлар тизимида синф рахбари фаолиятининг тутган урни ва уни ташкил этиш Режа: 1. Синф рахбарининг тарбиявий ишларни ташкиллаштириши. 2. Синф рахбарининг укувчи шахси ва жамоани урганишдаги махорати. 3. Синф ра х барининг асосий вазифалари ва сифатлари.

Ҳозирги даврда ўқув муассасалар ва улардаги ўқув, тарбия жамоа олдида жуда катта ижтимоий аҳамиятга молиқ вазифалар қўйилмоқда. Олий мактаб ёш авлоднинг дунёқарашини таркиб топтириш, ғоявий ва сиёсий жиҳатдан чиниқтириши юксак ахлоқий фазилатга эга қилиши меҳнатга ва онгли касб танлашга тайёрлаш лозим. Бу вазифаларни ҳал қилишда синф раҳбари муҳим роль уйнайди. Чунки у бир синф шароитида тарбиявий вазифаларни амалга оширишга қаратилган ишларни ташкил этади ва бошқаради. Синф раҳбарининг кўп қиррали вазифаси ва функциялари “Таълим тўғрисида” ги Қонун ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”да , “Мактаб ички низомлари”да баён қилинган бўлиб, унда ўқитувчиларга, ота- оналарга ва синф раҳбарларига тавсиялар берилган; ақлий, ахлоқий, меҳнат, эстетик ва жисмоний тарбиянинг вазифаси ва мазмуни синфларга нисбатан мослаштирилган. Ана шунга кўра синф раҳбари қуйидаги вазифаларни бажаради: 1. Ўзига юклатилган синфда тарбиявий ишларни амалга оширади. Бу вазифани бажаришда у ёлғиз эмас. Шу синфда дарс бераётган турли фан ўқитувчилари билан яқин ҳамкорликда ва уларга суянган ҳолда ўқувчиларда дунёқараш асосларини шакллантиради, ахлоқ тарбиясини амалга оширади. “Камолот” ташкилоти хамкорлигида, мунтазам суратда уларга таяниб ва кундалик ишда ёрдам уюштириб ўқувчилар билан дарсдан ташқаридаги хилма-хил ишларни ташкил этади ва синф жамоасини мустаҳкамлайди. 2. Ўқувчиларнинг бирлигига бўлган қизиқишини ва қобилиятини ўстириш, ҳар бир ўқувчининг индивидуал-руҳий хусусиятини ҳисобга олган ҳолда касбга уюналтириш ва ҳаётий мақсадларни шакллантириш – синф раҳбарининг алоҳида вазифасидир. Айни пайтда у ҳар бир ўқувчининг соғлигини мустаҳкамлашга ҳам эътибор беради. 3. Синф раҳбарининг диққат марказида ўқувчиларнинг юқори даражада ўзлаштиришини таъминлаш масаласи туради. Бунинг учун у ҳар бир ўқувчининг кундалик ўзлаштиришидан воқиф бўлиб туради, орқада қолаётганларга ўз вақтида кечиктирмай ёрдам уюштиради. 4. Синфдаги ўқувчиларнинг ўз-ўзини бошқариш ишларини йўналтиради, улар иштирокида синф жамоасининг ижтимоий фойдали ишлардаги иштирокини таъмин этади, мактаб миқёсида уюштирилаётган муҳим тадбирларда ўз синфининг фаол қатнашишини таъминлайди. 5. Синф ўқувчиларининг ота-оналари, корхоналар ва муассасалардаги, турар жойлардаги оила ва мактабга ёрдам берувчи ҳомий маҳаллалар билан яқин алоқа ўрнатади. 6. Синф раҳбари шу синфда дарс бераётган барча фан ўқитувчилари ўртасида, мактаб билан оила ўртасида ўқувчиларга нисбатан ягона талаблар

ўрнатилишига эришади, ота-оналарга педагогик билимлар тарқатиб, оила билан мактаб ўртасидаги алоқани мустаҳкамлайди. 7. Синф раҳбари ўз синфидаги турли ҳужжатларнинг : синф журнали, ўқувчиларнинг рейтинг дафтарчаси, шахсий ҳужжатлари, турли хил режа ва ҳисоботларни юритади. Кўриниб турибдики, вазифва кенг ва мураккаб, уларни муваффақиятли ҳал қилиш синф раҳбарининг шахсий сифатларига ҳам боғлиқдир. Синф раҳбарининг шахсий сифатларига қўйиладиган талаблар ўқитувчига қўуйиладиган фарқ қилмайди. Лекин синф раҳбари асосий тарбиячи, болалар маънавий жиҳатидан андоза оладиган шахс бўлганлиги учун ҳам бу талаблар унинг шахсий фазилатига айланиб кетиши билан тарбияда алоҳида ўрин эгаллайди. Тарбиявий ишларнинг сифат ва самарадорлиги, аввало тарбиячининг ғоявий ишончига ва сиёсий онгининг даражасига боғлиқ. Синф раҳбари ўзининг ғоявий-сиёсий онгини оширади. Бу синф раҳбарига болаларни онглилик руҳида тарбиялашга, улар орасига бегона идеология ва ёмон хулқнинг кириб боришига қарши кураша олиш имкониятини бера олади. Синф раҳбарининг ахлоқий обрўси ҳоят даражада юқори бўлиши ҳам бу ўринда муҳимдир. Синф раҳбари ана шундагина тарбиявий таъсир кучига эга бўлади. Тарбиячининг шахсий фазилатлари, маънавий қиёфаси ўқувчилар онгининг ва хулқининг шаклланишида катта таъсир кўрсатади. Синф раҳбари учун касбий малака ва кўникмаларга эга бўлишнинг ўзи етарли эмас. Ўз тарбиявий фаолиятида юксак даражадаги фуқаролик фазилатлари, интизоми ва одамийлиги, ахлоқий сифатлари билан ҳам таъсир ўтказади. Чунки тарбиячилик таланти жуда кўп сифатларни чуқур билиш, кенг фикр доираси, ишга жон дилдан кўнгил қўйиш болаларга бўлган чексиз мухаббат, муомалада назокатлилик, қалб ёшлиги, серзавқ, темперамент, ақл ва одоблилик намунаси, алоқада назокат ва сиполик, вазминлик ва камтарлик каби фазилатларнинг бўлишини тақозо қилади. Бунда яна тарбиячилик техникаси қўшилса ишда муваффақият таъминланиши табиийдир. Тарбиячилик техникаси синф раҳбарининг асосий қуролидир. Синф раҳбаридан маданият даражасининг кенглиги, педагогик одоб талабларига риоя қилиш, ҳар бир ўқувчи шахсини инсон сифатидаҳурмат қилиш билан унга нисбатан талабчанликни унутмаслик, ташкилотчилик малакаларига эга бўлиш, ўз малакасини тинимсиз ошириб бориш билан ишга ижодий ёндошиш талаб қилинади. Муҳими шундаки, синф раҳбарининг ўзи болаларда тарбияламоқчи бўлган ғоявий-ахлоқий ғояга мос бўлиши керак. Тарбиядаги хатоларнинг кўплигига асосий сабаб ўқувчиларнинг олдига

қўйилаётган талаблар тарбиячи ҳарактерда ҳамиша ҳам намоён бўлавермаслигидадир. Синф раҳбарининг махсус касбий ва ижтимоий вазифаларига одилона баҳо берувчи холис ҳакам – тарбияланувчилар. Аввало, синф раҳбарининг амалий фаолияти фақат ярими тарбия технологияга асосланганлигини назарда тутиш керак. Унинг иккинчи ярими бу санъат. Шу туфайли синф раҳбарига қўйиладиган дастлабки талаб – унда педагогик қобилият мавжуд бўлиши керак. Синф раҳбарининг қобилияти – бу ўқувчилар билан ишлашга иштиёқ, болаларга нисбатан муҳаббат, улар билан бўлган муносабатдан мамнун бўлиш билан ифода бўладиган шахснинг сифатлари. Қобилият фаолият жараёнида пайдо бўлади ва ривожланади. Қобилият уддабуронликдан фарқ қилади. Малака ва уддабуронлик машқ, ўқиш натижаси ҳисобланса. Қобилиятнинг ривожланиши учун эса яна истеъдод, лаёқат ва зеҳн, яъни инсон асаб тизимида анатомо-физиологик хусусият бўлиши ҳам зарур. Тарбиявий фаолиятнинг самарали бўлиши учун синф раҳбарида қобилиятнинг қуйидаги турлари мавжуд бўлмоғи ва тарбиялаб етиштирилмоғи лозим: - ташкилий – синф раҳбарининг ўқувчиларни жипслаштириш, уларни банд қилиш, вазифалар бўлиб бериш, ишни режалаштириш, қилинган ишларни жамлаш маҳоратига намоён бўлади; - дидактига оид – ўрганишга бўлган қизиқиш ҳамда маънавий, хиссий истакларни рағбатлантириш, ўқув билимини орттириш, фаоллаштириш маҳоратида намоён бўлади; - перцептив – тарбияланувчиларнинг маънавий дунёсига сингиб, уларнинг эмоционал ҳолатини баҳолаш, руҳий хусусиятларини аниқлаш маҳоратида намоён бўлади; - суггестив – ўқувчиларга эмоционал таъсир кўрсатишда намоён бўлади; - келажакни кўра билиш - ўз ҳаракатларнинг оқибатини кўра билишда, ўқувчиларда қандай фазилатларни рўёбга чиқариш лозимлигини олдиндан айта олиш маҳоратида намоён бўлади; - тадқиқий - педагогик вазиятлар ва жараёнларни ўрганиш ва обхектив баҳолаш маҳоратида намоён бўлади. Синф раҳбарининг фаол жамоатчи сифатида ҳамиша намуна кўрсатиши муҳим аҳамиятга эга. Айни вақтда у коммуникатив (катталар билан ҳам, кичиклар билан ҳам тез алоқа ўрната олиш) қобилиятга эга бўлиши, рўй бераётган факт ва ҳодисаларни фақат педагогик қоидаларга боғлаб баҳолашгина эмас, балки рўй бериш сабабига қараб ҳукм ҳам

чиқариши педагогик оптимизмга, ижод қилиш қобилиятига эга бўлиш керак. Синф раҳбарининг энг муҳим фазилати – одамлар билан тезда тил топа олиши, кўпчиликка ўшила билиш, улфатжонлик, дилкашлик бўлиб, бу ундаги муомала маданиятининг юксаклигини ифодалайди. Чунки унга ҳамиша одамлар билан алоқа қилишга, улар билан ишлашга тўғри келади. Ҳозирги шароитдан келиб чиққан ҳолда ўқув-тарбия жараёнида қулай муносабатлар яратиш учун касбий жиҳатдан аҳамиятли асослар бўлувчи синф раҳбарининг инсоний хислатлари муҳим аҳамиятга эга бўлмоқда. Синф раҳбари учун жуда муҳим хислат – инсонпарварлик, яъни ўсаётган инсонга олий қадрият каби муносабат қилиш лозим. Инсоний муносабатлар ўқувчига нисбатан хайрихоҳлик, унга ёрдам бериш, уларнинг фикрига қулоқ солмоқ, унинг ўқувчилик фаолиятига юксак талабчанликдан иборат. Синф раҳбари доимо фаол, ижодкор шахсдир. У ўқувчиларнинг кундалик ҳаётини уюштирувчи ҳамдир. Ўқувчиларда қизиқиш уйғотиш, уларни ўзи билан етаклаш фақат юксак иродали инсоннинг қўлидан келади. Аудитория, ўқувчилар жамоаси каби мураккаб организмларга педагогик раҳбарлик қилиши синф раҳбаридан топқир, зеҳни ўткир, ҳар қандай вазиятни мустақил ечишга доим тайёр бўлишлигини талаб қилади. Унга касбий жиҳатдан керакли хислатлардан бири – сабр-тоқат ва дадилликдир. Ўқитувчининг бирдан саросимага тушгани, ўз ночорлигини ўқувчилар сезмаслиги лозим. Шуни ҳамиша эсда тутиш керакки, синф раҳбари ўз ҳаракати ва ахлоқини назорат қилиш, ҳеч қачон арзимаган нарсаларга асабийлашмаслиги керак. Муваффақиятли фаолият юритишнинг биринчи шарти - бу синф раҳбарининг талабчанлиги. Дастлаб талабни у ўзига қўйиши керак, чунки ўзингда бўлмаганни ўзгадан талаб қила олмайсан. Талабчанлиги билан бирга оқилона тарбиячи ҳам бўлиши лозим. Педагогик жараёнларда юз бериб турадиган кескинликларни бартараф этиш учун тарбиячига ҳазил-мутойиба туйғуси ёрдам беради. Унинг кўламида тайёр ҳазил, мақол, яхши, дўстона пичинг – ижобий эмоционал ҳолат яратишга имкон бериб, ўқувчиларни ўзига жалб қилдиради. Шахс ахлоқини ҳарактерлайдиган белгилардан бири – маъсулиятдир. Синф раҳбарининг маъсулияти - тарбиячининг фаолияти ва таълим-тарбия жараёнининг аниқ вазифаларини ҳам ўз ичига олади. Тарбиячи зиммасига боланинг шахс сифатида ҳар томонлама камол топтириш маъсулияти юкланади. У ўқувчига чуқур назарий билим бериши, уни ҳаётга, меҳнатга тайёрлаши лозим. Шу билан бирга у ўқувчидаги мавжуд лаёқат ва

қобилиятни ўз вақтида пайқаб, индивидуал муносабатда бўлиши, унда мавжуд бўлган ижобий ахлоқий сифатларни авайлаб ўстириши даркор. Синф раҳбари мактабдаги энг универсал педагогик ҳисобланиб у бажарадиган меҳнатнинг ўлчови, чегараси йўқ. Унинг билмаган иши уддасидан чиқа олмайдиган соҳаси бўлмайди. Шу билан бир қаторда, у беғараз, холис ва таъмасиз шахс бўлиб, жамоачилик асосида ишлайди. Синф раҳбари педагоглар, ота-оналар ва ўқувчиларни ўзаро боғловчи шахс сифатида барча томонларнинг нуқтаи назарини ҳисобга олиши, ҳаракатларни бир марказга бирлаштириши, ўзаро алоқаларнинг тўғри бўлишига таъсир ўтказиши ва айни вақтда ўзининг позициясини аниқ таъминлай олиши керак. Бу эса доноликдир. Шундай қилиб, педагогик одобга эга бўлган синф раҳбари ўқувчилар орасида обрў қозонади. Устоз қанчалик обрў қозонса, таълим ва тарбия моҳиятан шунчалик муваффақиятли бўлади ва аксинча, тарбиячининг шахни қанчалик паст бўлса, унинг таъсири шунча бўш ва ўқувчиларни вояга етказиш жараёни ҳам шунча заиф бўлади. Юқори айтиб утилган фазилатлар синф раҳбарининг тарбиявий ишлари самарасини оширишда ва унинг муваффақиятини таъминлашга гаров бўлади. Синф раҳбари ниҳоятда маъсулиятли ва мураккаб вазифани бажаради. У синфдаги тарбиявий ишлар ташкилотчиси, ўқувчиларнинг мураббийси, синфни ташкил этади ҳамда камолот ташкилотчилари, ўқитувчилар, оила, кенг жамоатчилик аҳли билан бирга иш олиб боради. Сўнгги йилларда синф раҳбарининг фаолияти турли шакл ва методлар билан бойитилди. Тарбиявий ишларни ташкил этиш ва ўтказишда мактаб жамоат ташкилотларининг роли тобора оширилди. Идеологик муассасалар сифатида мактаб олдида муҳим тарбиявий вазифалар қўйилган, бу эса айни вақтда ҳар бир синф раҳбарининг асосий вазифалари ҳисобланади, шундай қилиб, алоҳида синф бирлашиб мактабни ташкил этадилар. Алоҳида синф жамоалари қўлга киритган таълим ва тарбия борасидаги муваффақиятлар бутун мактаб жамоасининг муваффақиятини минлайди. Шу нуқтаи назардан синф раҳбарининг маъсулияти жамият олдида раҳбарлик маъсулиятидан кам эмас. Шунниг учун мактаб директорлари синф раҳбари вазифасига тажрибали, ташкилотчи, меҳнатсевар, маҳоратли, ёш авлодни севадиган ўқитувчиларни тайинлаб, улар билан мунтазам иш олиб борадилар. Синф раҳбарининг муҳим вазифаларидан бири – бу ўқувчининг ўқишга бўлган ҳаваси, эътиқоди ва билим, қобилиятини ривожлантириш, каб- ҳунарга бўлган лаёқатини, ёш ва руҳий хусусиятлар асосида ривожлантириш, ҳар бир ўқувчининг бўлғуси ҳаёти режаларини амалга ошириш, ўқувчиларнинг саломатлигини муҳофаза қилишдан иборат. Фаолларга

ишониш, уларнинг синф жамоаси орасида обрўсини кўтариш, з вақтида уларга тегишли ёрдам кўрсатиш синф раҳбарининг бевосита асосий вазифасидир. Синф жамоасини ташкил этиш ва тарбиялаш жараёнида синф раҳбарининг ташкилотчилик функцияси жуда катта аҳамиятга эгадир. “Ташкилотчилик” тушунчасининг ўзи кенг махнога эга. Махсус бир мақсадни кўзлаб у ёки бу ишни, тадбирий чораларни ташкил этиш синф раҳбаридан катта малака ва махсус маҳоратни талаб қилади. Ташкилотчилик функцияси бир нечта элементларга боғлиқдир. А. Ўтган ишларни таҳлил қилиш, унинг муваффақияти ёки муваффақиятсизлиги сабабларини белгилаб олиш. Б. Синфда ўтказиладиган барча ишлар тарбиявий ҳарактерга эга бўлиб, маълум мақсадни кўзлаб ўтказилиши ва синф раҳбари турли тарбиявий ишларни ўтказишда олдин шу ишнинг моделини туза билиш лозим. В. Синф раҳбари олдига қўйилган мақсадга эришиш учун ўз олдига аниқ вазифа қўя билиш лозим. Г. Синф раҳбари ҳар бир тарбиявий чораларни амалга оширишда ўқитувчи ва ўқувчиларнинг қобилиятларига қараб, вазифаларни тақсимлаш, маълум режа асосида тарбиявий тадбирларнинг ўтказиш ўрни, вақти, соати, жавобгар шахслар ва тизимлилигини аниқлаш лозим. Д. Маълум тарбиявий иш бажаришда бажарувчи кишиларни иш участкаларидаги жой-жойига қўйиш, вазифаларни тўғри тақсимлаш, ишга бошқа ўқитувчиларни, ота-оналар, ўқувчилар, оталик ташкилотлари ва иш обхектини аниқлаш лозим. Синф раҳбарининг жамоани ташкил қилиш бўйича асосий фаолияти. 1. Ҳар бир ўқувчини шахс сифатида ўрганиш. 2. Ўқувчиларни синфда тарбиялашни ташкил этиш. 3. Ўқувчиларнинг билим-тарбиясини ошириш ва уларнинг тартиб интизомини мустаҳкамлаш. 4. Синфда дарсдан ташқари ишларни ташкил этиш ва ўтказиш. 5. Фан ўқитувчиларининг тарбиявий ишларини бирлаштириш (координациялаш). 6. Ўқувчиларнинг ота-оналари билан ишлаш. Синф раҳбари фан ўқитув ишларига нисбатан тарбиянинг кўп қиррали муҳим вазифаларини бажаради. Шунинг учун унинг олдига жуда катта педагогик ва психологик талаблар кўйилган, бу талаблар тарбиявий ишларни юкори даражага кўтаришда муҳим роль ўйнайди. Синф раҳбарига нисбатан кўйиладиган талаблар : юқори ғоявийлик ва онглилик; синф раҳбари катта обрўга, эҳтиромга ва ҳурматга эга бўлиши;

педагогик маҳорат; маданий қобилиятининг мавжудлиги; педагогик одобга эга бўлиш; ёш авлодга нисбатан ҳурмат ва эҳтиромли бўлиш; ташкилотчилик малакаси ва маҳоратига эга бўлиш; тарбиявий ишларга нисбатан ижодий муносабатда бўлиш; синф раҳбари касбини юқори кўтариш ва мустақил билим олиш қобилиятига эга бўлиш. Расмий ҳужжатларга синф раҳбарининг вазифалари қисман баён қилинган бўлса ҳам биз куйида синф раҳбарининг жамоани бирлаштириш бўйича вазифаларни аниқ тарзда кўрсатишни зарур деб билдик. Синф раҳбариниг вазифалари: 1. Ўқувчиларнинг анатомик, физиологик ва психологик хусусиятларини ўрганиш; 2. Ўқувчиларнинг кундалик давомати, одоб хулқи ва жамоат ишларига қатнашишини текшириб бориш; 3. Ўқувчиларнинг режига риоя қилишлари ва уйга берилган вазифаларни тайёрлаб боришларини кузатиш; 4. Синфда ишлайдиган фан ўқитувчилари билан мажлислар ўтказиш; 5. Дарсда ўқувчилар давоматини таъминлаш, синфдаги ва юқув юртида навбатчиликни ташкил этиш, хонани жиҳозлаш, ҳонадаги ўқув асбобларини сақлашга ўргатиш, ўқувчилар билан суҳбатлар ўтказиш; 6. Синф мажлисларини тизимли ўтказиш; 7. “Камолот” ташкилоти билан иш режаларига мувофиқ дарсдан ташқари ишларни ташкил этиш; 8. Ўқувчилар билан дарсдан ташқари ўқишлари ва анжуманларини ўтказиш; 9. Синф ўқувчилари билан спорт , ҳарбий ватанпарварлик тарбияси борасида тадбирий чоралар кўриш, ўқувчилар соғлигини мунтазам назорат қилиш, жисмоний тарбия ўқитувчилари, ҳарбий таълим ўқитувчилари билан доимий алоқада бўлиш; 10. Ўқувчиларни рағбатлантириш ва зарур вактларда уларга нисбатан чора кўриш; 11. Ўқувчиларнинг ота-оналари билан тарбия борасида доимий алоқада бўлиш ва улар билан индивидуал суҳбатлар ўтказиш; 12. Ўқувчиларнинг шахсий ва синф раҳбарига оид ҳужжатларини тартибли олиб бориш. Синфда тарбиявий ишларга доир масалаларни ҳар томонлама ҳал қилиш мақсадида синф раҳбари ўқувчиларининг таълим олишлари, синфни уюштиришининг таъминий режасини тузадики, бу режа ўқувчилар билан тизимли иш олиб боришга катта имкониятлар яратиб беради.

Хозирги даврда мактаб , академик лицей, коллеж ва ундаги укув- тарбия жараёни жамоа олдига жуда катта ижтимоий ахамиятга молик вазифалар куймокда. Мактаб ёш авлоднинг дунёкарашини таркиб топтириши, гоявий ва сиёсий жихатдан чиниктириши, юксак ахлокий фазилатга эга килиши , мехнатга ва онгли касб танлашга тайёрлаши лозим. Бу вазифаларни хал килишда синф раҳбари муҳим рол уйнайди. Чунки у бир синф шароитида тарбиявий вазифаларни амалга оширишга каратилган ишларни ташкил этади ва бошқаради. Синф раҳбарнинг кўп киррали вазифаси «Таълим тугрисида» ги Конун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий Дастури»да. «Мактаб ички низомлари» да баён килинган булиб, унда академик лицей, коллеж директорига, тарбиявий ишларнинг ташкилотчиларига, укитувчиларга, ота-оналарга ва синф раҳбарларига тавсиялар берилган; аклий, ахлокий, мехнат, эстетик ва жисмоний тарбиянинг вазифаси ва мазмуни синфларга нисбатан мослаштирилган. Ана шунга кура синф раҳбари куйидаги вазифаларни бажаради: Ўзига юклатилган синфда тарбиявий ишларни амалга оширади. Бу вазифан бажаришда у ёлғиз эмас. Шу синфда дарс дарс бераётган турли фан укитувчилари билан якин хамкорликда ва уларга суянган холда укувчиларда дунёкараш асосларини шакллантиради, ахлок тарбиясини амалга оширади. Камолот ташкилоти хамкорлигида, мунтазам суратда уларга таяниб ва кундалик ишда ёрда м уюштириб ўқувчилар билан дарсдан ташкаридаги хилма-хил ишларни ташкил этади ва синф жамоасини мустаъкамлайди. Укувчиларнинг би лимга булган кизикишини ва кобилиятини устириш, ҳар бир укувчининг индивидуал –рухий хусусиятини хисобга олган холда касбга йуналтириш – синф раҳбарининг алохида вазифасидир. Айни пайтда у ҳар бир укувчининг соглигини мустаҳкамлашга хам эътибор беради. Синф раҳбарининг диккат марказида ўқувчиларнинг юкори даражада узлаштиришини таъминлаш масаласи туради. Бунинг учун у ҳар бир ўқувчининг кундалик узлаштиришидан вокиф булиб туради, оркада колаётганларга уз вактида кечиктирмай ёрдам уюштиради. Синфдаги ўқувчиларнинг уз-узини бошкариш ишларини йуналтиради, улар иштирокида синф жамоасининг ижтимоий фойдали ишлардаги иштирокини таъмин этади, мактаб микёсида уюштирилаётган муҳим тадбирларда уз синфининг фаол катнашишини таъминлайди. Синф ўқувчиларининг ота-оналари, корхоналар ва муассасалардаги, турар жойлардаги оила ва мактабга ёрдам берувчи хомий маҳаллалар билан якин алока урнатади.

Синф раҳбари шу синфда дарс бераётган барча фан укитувчилари уртасида, мактаб билан оила уртасида ўқувчиларга нисбатан ягона талаблар ўрнатилишига эришади, ота-оналарга педагогик билимлар таркатиб, оила билан мактаб уртасидаги алокани мустаъкамлайди. Синф раҳбари ўз синфидаги турли ҳужжатларни: синф журнали, шахсий ҳужжатлари, турли хил режа ва ҳисоботларни юритади. Кўриниб турибдики, вазифа кенг ва мураккаб, уларни муваффакиятли хал килиш синф раҳбарининг шахсий сифатларига хам богликдир. Синф раҳбарларининг шахсий сифатларига қўйиладиган талаблар ўқитувчига қўйиладиган талаблардан фарқ қилмайди. Лекин синф раҳбари асосий тарбиячи, болалар маънавий жиҳатидан андоза оладиган шахс булганлиги учун хам бу талаблар унинг шахсий фазилатига айланиб кетиши билан тарбияда алохида урин эгаллайди. Тарбиявийш ишларнинг сифат ва самарадорлиги, аввало тарбиячининг гоявий ишончига ва сиёсий онгининг даражасига боглиқ. Синф раҳбари ўзининг ғоявий-сиёсий онгини оширади. Бу синф раҳбарига болаларни онглилик руҳида тарбиялашга, улар орасига ёт идеалогия ва ёмон хулкнинг кириб боришига карши кураша олиш имкониятини бера олади. Синф раҳбарининг ахлокий обруси гоят даражада юкори булиши хам бу уринда муҳимдир. Синф раҳбари ана шундагина тарбиявий таъсир кучига эга булади. Тарбиячинингн шахсий фазилатлари, маънавий киёфаси укувчилар онгининг ва хулкининг шаклланишига катта таъсир курсатади. Синф раҳбари учун касбий малака ва куникмаларга эга булишнинг узи етарли эмас. У ўз тарбиявий фаолиятида юксак даражадаги фукаролик фазилатлари, интизоми ва одамийлиги, ахлокий сифатлари билан хам таъсир ўтказади. Чунки тарбиячилик таланти жуда куп сифатларни чукур билиш, кенг фикр доираси, ишга жон дилдан кунги қўйиш, болаларга бўлган чексиз муҳаббат, муомалада назокатлилик, қалб ёшлиги, серзавқ, темперамент, акл ва одоблилик намунаси, алокада назокат ва сиполик, вазминлик ва камтарлик каби фазилатларнинг бўлишини такозо килади. Бунга яна тарбиячилик техникаси кушилса ишда муваффакият таъминланиши табиийдир. Тарбиячилик техникаси синф раҳбарининг асосий куролидир. Синф раҳбаридан маданият даражасининг кенглиги, педагогик одоб талабларига риоя килиш, ҳар бир ўқувчи шахсини инсон сифатида хурмат килиш билан унга нисбатан талабчанликни унутмаслик, ташкилотчилик малакаларига эга булиш, уз малакасини тинимсиз ошириб бориш билан ишга ижодий ёндошиш талаб килинади. Муҳими шундаки, синф раҳбарининг уз болаларда тарбияламокчи булган гоявий-ахлокий гояга мос

булиши керак. Тарбиядаги олдига куйилаётган талаблар тарбиячи ҳарактерда хамиша хам намоён булавермаслигидадир. Синф раҳбарининг фаол жамоатчи сифатида хамиша намуна курсатиши муҳим ахамиятга эга. Айни вактда у коммуникатив (катталар билан хам, кичиклар билан хам тез алока урата олиш обилиятига эга булиши, руй бераётган ходисаларни факат педвгогик коидаларга боглаб бахолашгина эмас, балки руй бериш сабабига караб хукм хам чикариши педагогик оптимизмга, ижод килиш кобилиятига эга булиши керак. Синф раҳбари нинг таълим муассасасининг бажарадиган мехнатнинг у л чови, чегараси йук. Унинг билмаган иши , уддасидан чика олмайдиган сохаси булмайди. Шу билан бир каторда у бегараз, холис ва таъмасиз шахс булиб, жамоатчилик асосида ишлайди. Синф раҳбари педагоглар , ота-оналар ва укувчиларни узаро боглови шахс сифатида барча томонларнинг нукаи назарини хисобга олиши, ҳаракатларни бир марказга бирлаштириши, узаро алокаларнинг тугри булишига таъсир утказиши ва айни вактда узининг позициясини аник таъминлай олиши керак. Бу эса доноликдир. Мана шу фазилатлар синф раҳбарининг тарбиявий ишлари самарасини оширишга ва унинг муваффакиятини таъминлашга гаров булади. Синф раҳбарининг фаолияти кўп қиррали ва сермазмундир.У ўзи раҳбарлик қилаётган синф ўқувчиларини тарбиялаш билан бир қаторда ўқув йили давомида нималар қилиш кераклиги,ўқувчилар ҳаётининг нима билан банд қилиш ва танланган иш турини амалга ош9ироишини бехато аниқлаш каби анча мураккаб муаммони уечади.Бу борада синф раҳбарига турли хил манбалар ёрдам беради.Синф раҳбарининг иш столида «Ўқувчиларни тарбиялаш ишининг мазмуни» бўлиши керак.Чунончи, -дунёқараш асосларини таркиб топтириш; -сиёсий онглиликни тарбиялаш ва ижтимоий фаолиятни ривожлантириш, -ахлоқли, онгли интизомни ва хулқ маданиятини тарбиялаш; -ўқишга онгли муносабатни тарбиялаш,билиш фаоллигини ва ақлий меҳнат маданиятини ривожлантириш -меҳнатга ва ижтимоий мулкка муносабатни тарбиялаш, политехника билим доирасини кенгайтириш, касбни онгли танлашга тайёрлаш; -ўз ҳуқуқини англаб етишга ўргатиш,фуқаролик масъулиятини тарбиялаш; -эстетик маданият асосларини тарбиялаш ва бадиий қобилиятни ривожлантириш; -жисмоний баркамоллик,саломатликни,мустаҳкамлаш ва санитария-гигиёна маданияти каби муҳим масалалар алоҳида қайд этилади.

Синф раҳбарининг педагогик фаолияти ва ма ҳорати ўқув фаолиятида ҳам, ўқишдан ташқари фаолиятда ҳам зарур бўлган умумий педгогик малакалар мажмуидан ташкил топади. Хўш, тарбиячи нинг педагогик маҳорати,техникаси қандай малакаларни ўз ичига олади? Уларнинг педагогик таъсир кўрсатишдаги роли қандай? Аввало, педагогик техниканинг таркибий қисми сифатида педагогнинг нутқ малакаларини, яъни саводли гапириш, ўз фикр ва ҳис туйғуларини сўзда аниқ ифодалаш малакаларини айтиб ўтиш мумкин. Педагогик техниканинг бошқа таркибий қисми синф раҳбарининг мимик ва пантомимик ифодалилигидир. Аниқ имо – ишора, махноли қараш, рағбатлантирувчи ёки истеҳзоли табассум педгогик таъсир кўрсатишда кўп сўзли тушунтириш ёки эътироз билдиришга қараганда анча самарали муомала воситалари бўлади. Педагогик ўзаро таъсир кўрсатишда синф раҳбарининг ўз ҳиссий ҳолатини бошқариш, ўзида энг қулай ҳиссий жиддийлик даражасини ва умидбахшлик, хайрихоҳлик кайфиятини сақлаш, ўзининг ҳиссий дам олишини ташкил этиш маҳорати муҳим роль ўйнайди. Бу маҳорат педагогнинг касбий жиҳатдан ўз – ўзини назорат қилишни таъминлайди. Кўп йиллар давомида соғлом асаб системасини сақлаб қолиш, асабий бузилишлардан, ҳиссий ва ақлий зўриқишдан ўзини тийишга ёрдам беради. Самарали ўзаро таъсир кўрсатишни ташкил тиш учун педагог актёрлик ва режиссёрлик маҳорати таркибий қисмларини эгаллаши зарур, улар педагогга тарбияланувчилар билан муомала қилишда тарбияланувчиларнинг ақл – идоркигагина эмас, балки уларнинг ҳис туйғуларига ҳам таъсир кўрсатишга ёрдамлашади. Шундай қилиб, синф раҳбарининг педагогик техникаси – бу шундай бир малакалар йиғиндисидирки, у синф раҳбарига тарбияланувчилар кўриб ва эшитиб турган нарсалар орқали улага ўз фикрлари ва қалбини етказиш имконини беради. А.С.Макаренко шуларни назарда тутиб, «Тарабиячи ташкил этишни, юришни, ҳазиллашишни, қувноқ, жаҳлдор бўлишни билиши лозим, у ўзини шундай тутиши керакки, унинг ҳар бири ҳаракати тарбияласин”, деб ёзган эди. Педагогик техникани эгаллашнинг асосий йўллари педагог раҳбарлигидаги машғулотлар (педагогик техникани ўрганиш) ва мустақил ишлаш (касбий жиҳатдан ўз – ўзини тарбиялаш) дир. Педагогик техника малакаларининг индивидуал – шахсий тусда эканлигини ҳисобга олиб, педагогик техникани эгаллашда ва уни такомиллаштиришда касбий жиҳатдан ўз – ўзини тарбиялаш, яъни ўқитувчининг ўзида моҳир педагоглик шахсий фазилатларини ва касбий

малакаларини шакллантиришга қаратилган фаолият етакчи роль ўйнайди деб айтиш мумкин. Синф шахснинг ўз – ўзини билиш ва ўз – ўзини тарбиялаш лабараторияси, педагогик вазифаларни ҳал қилишнинг Янги усуллари текшириб кўриладиган, назарий масалалар муҳокама қилинадиган тажриба майдони бўлиб қолиши мумкин. 1 Шу нарса муҳимки, синф қатнашчилари, бўлажак педагоглар касбий жиҳатдан бирга ишлаш малакаларини ишлаш малакаларни эгаллашга фаол интилишлари, ўз – ўзини билиш ва касбий жиҳатдан ўз –ўзини тарбиялаш бўйича чуқур иш олиб боришга психологик жиҳатдан тайёр бўлишлари керак. Барча ҳолларда ҳам индивидуал, ҳам синфий машғулотлар бошланишидан олдин педагогик техникани эгаллашнинг индивидуал дастури тузиб чиқилиши лозим. Бундай дастурни тузиш учун аввало педагогик техника малакалри шаклланишининг бошланғич даражасини аниқлаб олиш зарур. Бироқ тажрибанинг кўрсатишича, одатда, мазкур босқичда фақат малакалар ҳақидагина эмас, шу Билан бирга дастлаб автоматлаштирлган (таълимни бошлаш вақтига келиб) кўникмалар ҳақида ҳам бориши мумкин экан. Булар масалан, нафас олиш ва овознинг табиий йўлга қўйилиши, тўғри талаффуз, бундан олдинги тарбиянинг натижаси бўлган саводли, ифодали нутқ, мимик ва пантомимик аниқлик ва бошқалар бўлиши мумкин. Бундай кўникмаларнинг мавжудлиги педагогик техника малакларини шакллантиришни анча осонлаштиради. Олий ўқув юртларидаги касбий тайёргарлик жараёнида педагогик техникани эгаллаш синф раҳбарига ўзининг касб йўналишининг бошланишидаёқ кўпгина хатолардан ҳоли бўлишда, ўқувчиларга таълим тарбия беришнинг юксак самарадорлигига эришишда ёрдам беради. Синф раҳбари вазиятларнинг ҳаддан ташқари хилма – хиллиги педагогдан ижодий хулқ – атворни талаб қилади. Педагогик техника педагог малакаларининг энг яхши ижодий хулқ атворига, бошқача қилиб айтганда, ҳар қандай педагогик вазиятда тарбияланувчиларга самарали таъсир кўрсатишга ёрдам беради. Педагогик техника малакалари тарбиячининг индивидуал – шахсий хусусиятлари билан чамбарчас боғлиқлиги фақат бу малакаларнинг индивидуал тусда бўлиши эмас, балки уларнинг шаклланиши ва ривожланиши педагог шахсига таъсир кўрсатишда ҳам номоён бўлади. 2 1 Маҳкамов М. «Бўлажак тарбиячиларнинг педагогик мулоқат маданиятини шакллантириш” номзодлик диссертацияси. Т., 2005. 2 Маҳкамов М. «Бўлажак тарбиячиларнинг педагогик мулоқат маданиятини шакллантириш” номзодлик диссертацияси. Т., 2005.

Педагогик техниканинг яна муҳим хусусиятларидан бири педагогнинг маънавий ва эстетик нуқтаи назарлари тарбияланувчиларга янада тўлароқ очиб берилади. Агар педагогнинг нутқи қашшоқ ва тартибсиз бўлса, агар у бўлар бўлмас сабаблар билан ўз ҳиссиётларига эрк берса, диди паст, эстетик жиҳатдан оми бўлса, у ҳолда “энг тўғри” сўзлар ҳам, энг “керакли” тадбирлар ҳам тарбияланувчиларнинг на ақл – идрокига, на ҳиссиётига таъсир қилади. Педагогик техника тўғрисида айтилганларнинг ҳаммаси ҳар бир синф раҳбари учун бу техникани ташкил этувчи малакаларни эгаллаш ниҳоятда зарурлигини очиқ – ойдин кўрсатиб турибди ва бу педагогик вазият ҳамда санъат билан боғлиқ. Чунки инсон ўзининг ҳар бир қадамини олдиндан кўриши, режалаштириши амалда мумкин бўлмайди. Синф раҳбари нинг меҳнати – бу беҳад изланиш ва азоб – уқубатли кечинмалар, илҳом ва бетакрор нурланиш они, кўпдан кўп кундалик ишлар, ҳафсаласи пир бўлиш ва шахслар биргаликда бошдан кечирилган қувончдан қаноат ҳосил қилишдир. Педагогк санъат – бу қандайдир қул билан тутиб бўлмайдиган, фаҳм – фаросат билан амалга ошириладиган маҳорат маҳсулиди. Хўш , педагогик ма ҳ орат нима ва у нималардан ташкил топади ? Педагогик маҳорат фаҳм – фаросат ва билимларнинг, чинакам илмий, тарбиядаги қийинчиликларни ёнгишга қодир бўлган нуфузли раҳбарликнинг, шахслар қалбининг қандайлигини ҳис қилиш маҳорати, ички дунёси нозик ва заиф бўлган шахс шахсига моҳирлик билан авайлаб ёндошиши, донолик ва ижодий даллилик, илмий таҳлил, хаёл ва фантазияга бўлган қобилият мажмуасидир. Педагогик маҳоратга педагогик билимлар, фаҳм – фаросат билан бир қаторда педагогик техника соҳасидаги малакалр ҳам кирадики, улар тарбияга озроқ куч сарфлаб, кўпроқ натижаларга эришиш имконини беради. Педагогик маҳорат назарияси ва методикасининг ишлаб чиқилмаганлиги шунга олиб келадики, педагогларнинг ҳар бири ўзича, пайпслаб ижодий изланиш олиб боади, Айни бир хил саволларни: шахслар билан, педагоглар жамоаи билан қандай қилиб тил топиш мумкин? Қандай қилиб қисқа муддат ичида тарбияланувчилар ўртасидаги муносабатларнинг ҳаққоний манзарасига эришмоқ керак? Тарбияланувчиларни педагогик талабларни бажаришга қандай қилиб мажбур этиш мумкин? Қандай қилиб яхши педагогик руҳиятни сақлаб қолиш ва ўз куч – қўвватини оқилона сарфлаш мумкин? Деган саволларни муттасил такрорлайди ва ҳакоза. Бу каби саволларга жавоб бериш учун педагогдан одатдан ташқари куч – ғайратни, қатъиятни, тиришқоқликни, тадқиқотлар олиб боиришга интилишни, янги вазиятга, янги жамоага кириш қобилиятини, самимиятни, тўғрилик ва ҳалолликни, ўткир ақл идрокни, ўз топилмаларининг қимматини

аниқлаш қобилиятини талаб қилади. Педагогика фани билан тарбия санъатининг ўзвий алоқадорлиги зарурки, у юксак касб маҳоратини таъминлайди. Педагогика фикрлашга ўргатади, мураккаб педагогик муаммоларни ҳал қилиш учун тўғри йўл йўриқ ва илмий асосланган йўлларни кўрсатади, педагогнинг педагогик таъсир кўрсатиш методикаси ва техникаси билан қуроллантиради. Бироқ техниканинг таркибий қисмлари билан маҳорат ўртасидаги нисбатнинг диалектик муаммоларини тўғри ҳал қилиш учун тайёр андазалар, мутлоқо аниқ тавсиялар қаерда бўлиши мумкин, қаерда бўлиши мумкин эмас, деган саволга жавоб бериши мумкин. Тарбиянинг мақсадлари, воситалари ва натижалари ўртасида, шунингдек, тарбияланувчи ва тарбиячи тафаккури, мотивлари ўртасида ғоят мураккаб боғлиқлик бор. Катталарнинг мақсади, одатда, ёшларнинг мақсадлари (ҳатто стратегик мақсадлари) бор. Ўқувчининг ривожланиш мантиқи, унинг тафаккури, ҳаракатлари битта нуқтаи назарда, тарбиячининг мантиқи бошқа нуқтаи назарда туриши мумкин. Бундай вариантда ҳеч қандай тарбиявий таъсир кўрсатиш бўлмайди. Педагогик фаолиятда воситалар, мақсадлар ва натижаларнинг нисбатини доимо таҳлил қилиб бориш зарур. Улар узвий бирликни ташкил этади, бир – бирига боғлиқ бўлади ва алоҳида тарзди амалга оширилмайди. Мақсадни амлга ошириш усули – бўлажак натижадир. Натижа янги воситаларни танлаш, янги мақсадларни қўйиш учун амалий асос ҳисобланади. Тажрибада маълум даражада қўлланилган ҳар қандай восита натижа беради, ҳатто бирор сабабга кўра мақсад аниқ ифодаланмаган бўлса ҳам натижа бервермайди. Тажрибада мавжуд бўлган педагогик воситаларнинг иккитасини кўриб чиқамиз. Биринчиси: ҳар қандай педагогик восита ҳамиша бир қатор бошқа воситалар, усуллар, шартлар Билан боғлиқ бўлади, улар педагогик жараёнинг муайян босқичида таъсир кўрсатиш натижасини белгилаб беради. Масалан рағбатлантириш бир хил жараёнларни тезлаштириш ва бошқаришга тўсиқнлик қилиш, турли салбий ва ижобий ҳиссиётларнинг турли – туман кўиринишларини вужудга келтириши мумкин. Иккинчи: айрим воситаларни қўлланиш педагогнинг улар таъсирини, мумкин бўлган ўзгаришини англаш қобилиятларига бутунлай боғлиқ бўлади. жамоа муомала шароитида воситаларни қўллаш минут сайин ўзгариб турадиган вазиятни ҳисобга олиш зарурлигини тақазо қилади. Ҳозирча биз кўпроқ мавҳум категориялардан фойдаланамиз. Амалий фаолиятда эса воситалар, мақсадлар ва натижалар диалектикаси овозлар

шовқини, ғоят турли – туман эҳтиёжлар ва дахволарнинг авж олиши билан тўла бўладики, бу барча жонли манзара доимо бир кишининг – педагог тарбиячининг диққат марказида бўлиши лозим. Агар педагогик санъат ҳақида гапирганда, чамаси, унинг асосий кўринишлари – ўқувчиларга умидбахш фараз билан ёндошиш, талаб ва ишончнинг бирлиги, унинг шахсга авайла муносабатда бўлиш, уни ҳурмат қилишдан иборат бўлиши мумкин. Педагогик умидбахшлик ҳатто энг қаровсиз ўқувчи ҳам ўзида кўпгина ижобий нарсаларга эгадир, деган ишончга асосланган. Педагогик маҳорат ўзига ўқувчилар ҳақидаги, уларнинг психологияси тўғрисидаги, таълим муассасаси ҳақидаги, таълим – тарбия жараёнини ташкил этиш ва унинг мазмуни, методлари ҳақидаги кенг билимларни қамраб олади. Бу билимлар умумий педагогик маданияни ташкил этади, педагог, тарбиячи бу маданиятни эгалламаса, ҳеч вақт ўз ишининг чинакам устаси бўла олмайди, эски усулдан, бир қолипдаги тайёр андазаларни ишлатишдан нарига ўтмайди. Бироқ замонавий синф раҳбарига биргина умумий маданиятнинг ўзи кифоя қилмайди – махсус билимлар ва малакалар: ўқувчиларни кузатиш, уларнинг ўсишидаги муҳим нарсаларни аниқлай олиш, бу муҳим нарсаларни жамиятда вужудга келган асосий ижтимоий ғоялар билан таққослаш, уларни ривожлантириш йўллари ва усулларини аниқлаш, турли воситалар, тарбиявий таъсир кўрсатиш усулларининг ўзаро бир – бирига ўтиш диалектикасини чуқур таҳлил қилиш, педагогик изланишлар ва ютуқларни илмий жиҳатдан бир системага солиш малакалари зарур бўлади. Синф раҳбари янги тажрибаларни ўрганар экан, ўзининг ҳаётий билмини, ҳис этган ва англаган нарсаларини, ўз тажрибасини асло камситмаслиги керак. Синф раҳбарни кенг ва дадил тажрибачилик ишларига йўллаш зарур. Синф раҳбари нохоятда махсулятли ва мураккаб вазифани бажаради. У синфдаги тарбиявий ишлар ташкилотчиси, ўқувчиларнинг мураббийси, синфни ташкил этади хамда камолот ташкилотчилари, ўқитувчилар, оила, кенг жамоатчилик аҳли билан бирга иш олиб боради. Сўнгги йилларда синф раҳбарининг фаолияти турли шакл ва методлар билан бойитилди. Тарбиявий ишларни ташкил этиш ва ўтказишда ўқув юрти жамоат ташкилотларининг роли тобора оширилди. Ушбу ишни тайёрлашдан мақсад ўқув юртининг синф раҳбарига хозирги вақтда мамлакатда узлуксиз таълимнинг ягона тизимини яратиш борасидаги иш услубларини ҳар томонлама кенг

жорий қилиш ва методик ёрдам кўрсатишдан иборатдир. Идеологик муассасалар сифатида ўқув юрти олдига муҳим тарбиявий вазифалар кўйилган, бу эса айни вақтда ҳар бир синф раҳбарининг асосий вазифаларни хисобланади, шундай қилиб. Алоҳида синф бирлашиб ўқув юртини ташкил этадилар. Алохида синф жамоалари кўлга киритган таълим ва тарбия борасидаги муваффақиятлар бутун ўқув юрти жамоасининг муваффақиятини таъминлайди. Шу нуқтаи назардан синф раҳбарининг маъсулияти жамият олдида раҳбарлик маъсулиятидан кам эмас. Шунинг учун мактаб директорлари синф раҳбари вазифасига тажрибали, ташкилотчи, мехнатсевар, махоратли, ёш авлодни севадиган ўқитувчиларни тайинлаб, улар билан мунтазам иш олиб борадилар. Синф раҳбарининг муҳим вазифаларидан бири-бу ўқувчининг ўқишга бўлган ҳаваси, эътиқоди ва билим, қобилятини ривожлантириш, касб-хунарга бўлган лаёқатини, ёш ва рухий хусусиятлар асосида ривожлантириш, ҳар бир ўқувчининг бўлғуси хаёти режаларини амалга ошириш, ўқувчиларнинг саломатлигини мухофаза қилишдан иборат. Фаолларга ишониш, уларнинг синф жамоаси орасида обрўсини кўтариш, ўз вақтида уларга тегишли ёрдам кўрсатиш синф раҳбарининг бевосита асосий вазифасидир. Шунингдек,синф раҳбарининг ташкилотчилик функсияси тарбия жараёнида муҳим восита саналади.Чунки, т ашкилотчилик тушунчасининг ўзи кенг махнога эга. Махсус бир мақсадни кўзлаб у ёки бу ишни тадбирий чораларниташкил этиш синф раҳбаридан катта малака ва махсус маҳоратни талаб қилади. Ташкилотчилик функцияси бир неча элементларга боғлиқдир: А. Ўтган ишларни ташкил қилиш, унинг муваффақияти ёки муваффақиятсизлиги сабабларини белгилаб олиш. Б. Синфда ўтказиладиган барча ишлар тарбиявий хаактерга эга бўлиб, маълум мақсадни кўзлаб ўтказилиши ва синф раҳбари турли тарбий ишларни ўтказишда олдин шу ишнинг моделини туза билиш лозим. Д. Синф раҳбари олдига қўйилган мақсадга етишиш учун ўз олдига аниқ вазифа қўя билиш лозим. Е. Синф раҳбари ҳар бир тарбирий чораларни амалга оширишда ўқитувчи ва ўқувчиларнинг қобиилиятларига қараб, вазифаларни тақсимлаш, маълум режа асосида тарбиявий тадбирларнинг ўтазиш ўрни, вақти, соати, жавобгар шахслар ва тизимлигини аниқлаш лозим. Ф. Маълумки тарбиявий иш бажаришда бажарувчи кишиларни тўғри тақсимлаш, ишга бошқа ўқитувчиларни, ота-оналар, ўқувчилар, оталик ташкилотлари ва иш обектини аниқлаш лозим.

Синф раҳбарининг асосий фаолияти эса қуйидагиларни билишни талаб этади . 1. ҳар бир ўқувчини шахс сифатида ўрганиш. 2. Ўқувчиларнинг синфда тарбиялашни ташкил этиш. 3. Талабларнинг билим-тарбиясини ошириш ва уларнинг тартиб интизомини мустаҳкамлаш. 4. Синфда дарсдан ташқари ишларни ташкил этиш ва ўтказиш. 5. Фан ўқитувчилар и нинг тарбиявий ишлар и ни ( координа ц иялаш) б ирлаштириш. 6. Ўқувчиларнинг о т а-оналари билан ишлаш. 7. Синф раҳбари фан ўқитув ишларига нисбатан тарбиянинг кўп қиррали муҳим вазифаларини бажаради. Шунинг учун унинг олдига жуда катта педагогик ва психологик талаблар қўйган, бу талаблар тарбиявий ишларни юқори даражага кўтаришда муҳим рол ўйнайди. 8. Демак юқоридагиларга таянган ҳолда синф раҳбарининг фаолиятига нисбатан қўйилган талаблар қуйидагилардан иборат .. 1.Юқори ғояфийлик ва онглилик. 2 Синф раҳбари катта обрўга эҳтиромга ва ҳурматга эга бўлиши 3 Педагогик маҳорат 4 Маданий қобилиятнинг мавдудлиги 5 Педагоги к од о бга эга бўлиш 6 Ёш авлодга нисбатан ҳурмат ва эҳтиром да бўлиш 7 Ташкилотчилик малакаси ва маҳоратига эга б у лиш 8 Тарбия ишларига нисбатан ижодий муносабатда бўлиш 9 Синф раҳбари касбини юқорига кўтариш ва мустақил билим олиш қобилиятига эга бўлиш. Расмий ҳужжатларга синф раҳбарининг вазифалари қисман баён қилинган бўлса ҳам биз қуйида синф раҳбарининг вазифаларини аниқ тарзда кўрсатишни зарур деб билдик. Синф раҳбарининг вазифалари: 1. Анатомик, физиологик ва психологик хусусвиятларини ўрганиш. 2. Ўқувчиларнинг кундалик давомати одоб, хулқи ва жамоат ишларига қатнашишини текшириб бориш. 3. Ўқувчиларнинг режимга риоя қилишлари ва уйга берилган вазифаларни тайёрлаб боришларини кузатиш. 4. Синфда ишлайдиган фан ўқитувчилари билан мажлис ўтказиш 5. Дарсда ўқувчиларнинг давоматини таъминлаш, синфда ва мактабда навбатчиликни ташкил этиш , хонани жиҳозлаш, хонадаги ўқув асбобларини сақлашга ўртгатиш, ўқувчиларнинг қийинчиликларини назорат қилиб улар билан суҳбат ўтказиш 6. Синф мажличларини тизимли ва тартибли ўтказиш

7. «Камолот» ташкилоти билан иш режаларига мувофиқ дарсдан ташқвари ишларини ташкил этиш. 8. Ўқувчирларнинг дарсдан ашқари ўкишлари ва анжуманларини ўиказиш 9. Синф ўқувчилари билан спорт, ҳарбий ватанпарлик тарбияси борасида тадбирий чоралар кўриш, ўқувчилар соғлиғини мунтазам назорат қилиш, жисмоний тарбия ўқитувчилари, ҳарбий таълим ўқитувчилари билан доимий алоқада бўлиш 10. Ўқувчиларни рағбатлантириш ва зарур вақтларда уларга нисбатан чора кўриш. 11. Ўқувчиларнинг ота-оналари билан тарбия борасида доимий алоқада бўлиш ва улар билан индивидуал суҳбатда бўлиш. 12. Ўқувчиларнинг шахсий ва синфга оид ҳужжвтларни тартибли олиб бориш. Синфда тарбиявий ишларга доир масалаларни ҳар томонлама ҳал қилиш мақсадида синф раҳбари талабларнинг таълим олишлари синфнинг уюштиришнинг таҳминий режасини тузадики бу режа ўқувчилар билан тизимли иш олиб боришга катта имкониятлар яратиб беради. 2.Ўқувчининг ўрганишнинг таҳминий дастури 1. ўқувчилари тўғрисида умумий маълумот. 1. Ўқувчи қаерда яшайди? 2. Ота-онасининг касби ва иш жойи. 3. Оила ахзоларининг ва уларнинг моддий таъминланганлиги 4. Оилада ота-ананинг ўзаро муносабатлари 5. Оилада ўқувчинри тарбиялаш ҳарактери 6. Ўқувчининг режими 7. Оиланинг хўжалик ишларида ўқувчининг иштироки 8. Ўқувчининг ҳаётида энг муҳим воқеалар 9. Ўқувчининг соғлиги тўғрисида маълумот II. Ёшлар тараққиётининг умумий ҳолати 1. умумий тараққиёт ( нунқ маданияти дунёқараши ҳарактери кино , театр,музей, спорт мажмуаларига бориш) 2. ўқувчининг ўқишга бўлган муносабати 3. Ўқувчининг давомати 4. Ўқувчининг жисмоний меҳнага муносабати 5. Ўқувчининг интизоми , хулқи тиришқоқлиги 6. Ўқувчининг қизиқиши (ўқишга, спортга) III . Ўқувчининг жамоат ишларида иштироки 1. Синфнинг жамоат ишларида иштирок этиш 2. Жамоат ишларини бажариши 3. Ўқувчининг синфдаги обрўйи ва мавқеи IV . Ўқувчи шахсининг асосий хусусиятлари 1. Жамоатчилик дунё қараши

2. Ўқувчининг маънавий сифатлари, ватанни севиш, дўстлик, инсонийлик, байналминаллик. 3. Иродалилик ҳарактери ва хусусиятлари. (мақсадли бўлиш, фаоллик, ботирлик ташкилотчилик мустақиллик интизомлик, бандлик, камтарлик ва ҳоказо) 4. Ўқувчи мижозининг хусусиятлари ва унинг руҳий жараёни (нутқ, диққат , хотира хаёл руҳий ҳолатлар) V . Ўқувчини ўрганиш асосида синф раҳбари қуйидаги чора- тадбирларни тузади. 1. Ўқувчининг қайси сифатларини тарбиялаб ривожлантириш лозим. 2. Ўқувчи ахлоқдаги камчиликларни бартараф қилиш учун нималар қилиш керак? Б. Синфни ўрганишнинг дастури. I . Синф хаёти. 1. Синфдаги ўқувчиларнинг ёши, рухий, физиологик ва гигиёник холатлари. 2. Ўқувчиларнинг шахсий тараққиёти, Маърифатчилик жихатлари. 3. Синфдаги жамоатчилик ишлари. II . Синфнинг хамжихатлиги ва уюшқоқлиги 1. Ўқувчиларнинг ўзаро муносабати. 2. Ўқувчиларнинг биргаликда мехнат қилишлари ва унинг вақти . 3. Қизлар ва ўғил болаларнинг дўстлиги хамда хамфикрлиги . 4. Жамоа аъзоларини химоя қилиш. Синфда дўстлик алоқаларини ҳарактери 1. ўқувчиларнинг мактаб ва ундан ташқарида ўзаро дўстлик муносабатлари қандай? 2. Ўқувчиларнинг бир - бирига нисбатан сезгирлик , кузатувчанлик хусусиятларига эгами ? 3. Ўртоқларига нисбатан талабчанлиги 4. Ўртоқларнинг камчиликларини кўра биладими, йўқми? 5. Синфнинг аълочилар, зукко, ишбилармон ўқувчиларнинг дарсдан кетиб қолгадиган, ўзлаштирмовчи ўқувчиларга муносабатари қандай? 6. Жисмоний жиҳатдан заиф бўлган болаларга қандай ёрдамлар берилади? Синф фаоллари. 1. Фаоллар ҳайати 2. Уларнинг синфдаги обрўлари. 3. Фаолларнинг ўртоқларига нисбатан муносабатлари.

4. Фаоллар синфдан ажралиб турадиларми, синфдагилар уларни хурмат қиладиларми ёки йўқми? Синфнинг мактаб билан алоқаси Мактабда ходисалардан, бошқа синфлардан синфнинг хабари борми? Мактаб ишининг яхши йўлга қўйилиши учун синф ўқувчилари таклифлар киритиб турадиларми ёки йўқми? Синфнинг бошқа синф ўқувчилари билан қандай алоқаси бор? Мактаб тадбирий чораларни режалаштиришда синф ўқувчилари қандай иштирок этадилар? Ўқувчилар жамоасининг юқори кўрсатилган усуллар билан ҳолатини ўрганиш ўқтувчига кўа имкониятлар беради. Тажрибали ўқитувчилар ҳамма вақт бирор синфнинг раҳбарлигини олишдан аввал олдин синфни батафсил ўрганадилар, бу эса қийинчилик синф раҳбарига вақти тежашда, аниқ иш режаларини тузишда ва ўз фаолиятини ўқув йили давомида белгиланган тарзда амалга оширишга ёрдам беради. Педагогларда биз албатта олийжаноблик ҳиссини тарбиялашимиз шарт . Олийжаноблик қалбнинг ўзига ҳос ҳолатидир. Бу ҳолат инсонда сокинлик, ҳурмат, меҳр, ғурур ҳисларининг қўшилишидан ҳосил бўлади. Олийжаноблик ҳисси ҳар бир инсонда ёшлигидан тарбияланиб ўзига тўғри баҳо беришга ёрдам беради. Бу ҳислат ҳар бир инсон учун лозим, аммо педагог учун бу заруратдир. Чунки фақат олийжаноб одамгина талабларда бу ҳислатни уйғотиши ва ривожлантириши мумкин. Қандай қилиб ўзини ҳурмат қилмаган инсон бошқаларга ўзини ҳурмат қилишни ўргатиш мумкин. Фақат ички уйғокликка эга бўлган инсонгина бошқалар ҳаётга ҳам уйғунлак киритиши мумкин. Олийжаноб инсон бошқаларнинг мувафақиятидан ҳурсанд бўлади ва мағлубитидан азият чекади. Педагог эса ўқувчиларнинг ютуқларида ҳурсанд бўлиб қолмасдан балки лаззат ҳам олади. Чунки бу ютуғда педагогнинг ҳам кичкина улуши бор. Мағлубият бу педагогнинг ҳам мағлубиятидир. Педагогга қўйиладиган биринчи аҳлоқий талаб, бу ўқувчига ҳурмат билан, меҳр билан қараш. Маънавий шаклланиш ўқувчидан кўп куч вакўп вақт талаб этади. Ички қрама – қаршиликлар ўқувчини ҳулқида салбий кўринишлар вужудга келиши мумкин. Бундай ҳолларда мураббий этекет чегараси доирасида иш олиб бориши меҳр ва тоқат Билан иш юритиши шарт. Мураббий ҳар бир шахсни баҳолашда унинг жамоадаги ўрнига, ўқишдаги мувафақиятларига, ота – онасининг насл насабига қараб эмас, балки шу ўқувчининг ички дунёсини шаклланиши даражасига, одамийлигига қараб баҳо бериши лозим. Бу камситмаслик уларнинг тарбияси устида иш олиб

бораётган даврда нуқсонларни йўқотишга ҳаракат қилиш ва ҳурмат Билан қараши зарур. Педагогнинг ўқувчиларга бўлган нисбатан бўлган муносабати меҳр, ҳайри ҳо ҳлик ва ёрдамида иборат бўлиши керак. Маълумки ривожланиш учун ёрдам бериш мураккаб жараён бўлиб, ўқувчилар олидаг қўйиб ўзи четда қараб туриши ва фақат шу талаблар қандай бажарилаётганлигини кузатиб бориши етарли деган ҳулосага келган педагоглар катта ҳатога йўл қўядилар. Талабни қўйиш қийин эмас, лекин уни бажарарилишига эришиш қийин шунинг учун талабларига тўлиқ жавоб олган педагоггина ўз касбининг устасидир деб тан олиш керак. Яхши педагог ҳар бир талабга индивидуал ёндошиб, унинг талабларига жавоб беришида қандай қийинчиликлар вужудга келаётганини, уни нима қийнаётганини синчиклаб ўрганиши лозим. Ўқувчига бу жараёнда ҳайри ҳо ҳлик билан ёрдам қўлини чўзиши керак. 3 Педагогнинг ишида муомаланинг турли босқичларида унинг эмоционал кайфияти: фаолиятга ҳозирлик кўриш жараёнида, уни амалга ошириш даврида, муносабат амалга ошгандан кейинги ҳис қиланадиган сезгиларда ва кечинмаларда муҳим роль ўйнайди. Шу тариқа биз касбий педагогик муносабатни амалга ошириш учун жуда муҳим бўлган педагогнинг пси ҳик ҳолатлари ва уларни фаолияти ҳамда муносабати жараёнида бошқариш муоммасига яқинлашиб келаяпмиз. Касбий педагогик муносабат жараёнида ижобий кайфиятни бошқариш муаммолари ниҳоятда муҳимдир. Дарсага бўлган пси ҳологик рағбат, синф билан бўладиган муносабатга рағбат, ўзаро фикр алмашиш илҳоми деган илҳомнинг вужудга келиши ва амалга оиширилиши мураккаб жараёндир. Дастлаб педагогнинг мустақил пси ҳологик йўл тутиши асосида, унинг педагогик ишга муносабати уни жалб қиладиган бўлажак фаолияти материалига муносабати натижасида, ўқувчилар билан бўладиган муносабатидан қониқишини олдиндан ҳис қилиш асосида вужудга келадиган илҳом синф Билан бевосита ўзаро ҳамкорлик қилиш пайтида ҳудди ана шу бевосита алоқага муҳтож бўлади, бевосита муомала асосида ривожланади ва мустаҳкамланади. Педагогнинг ўқувчилар билан муносабати ижодий кайфияти педагогнинг ижодий индивидуаллигининг ўзига ҳослиги, ўқувчилар жамоасининг ҳусусиятлари, фаолият шароитлари ва шу кабилар билан боғлиқ бўлган кўп қиррали жараёндир. Педагогнинг муносабатидаги кайфияти педагогик таъсир кўрастишнинг обхектлари – субхектлари бўлган ўқувчиларнинг ижодий кайфияти билан кўп жиҳатдан боғлиқдир. Бунинг 3 Маҳкамов М. «Бўлажак тарбиячиларнинг педагогик мулоқат маданиятини шакллантириш” номзодлик диссертацияси. Т., 2005.

устига педагогчининг мустақил пси ҳологик йўл тутиши асосида вужудга келадиган ижодий кайфият унинг синф Билан ўзвий ҳамкорлиги пайтида айнан ўқувчилар билан бўладиган муносабатга боғлиқдир. Ўқувчилар билан бўладиган муносабат олдидан педагогнинг ижодий кайфиятини ҳосил қилишда унинг ўқув материалига ўз ҳиссий муносабатини ифодалашнинг ташқи шаклларини олдиндан топишга интилиши муҳим роль ўйнайди: булар тегишли имо – ишоралар, юз ҳаракатлари, гапириш оҳангидир. Ўқув материалига ўз муносабатини ифодалашнинг ташқи шаклларини ўйлаб олиш, табиийки, дарсга, тадбирга шундай пси ҳологик тайёргарлик кўришга таянадики, унинг таркибий қисимлари санаб ўтилган. Дарсда тадбирларда ўз фикрлари, ҳис – туйғуларини қандай қилиб я ҳшироқ ва ёрқинроқ гавдалантириш устида мулоҳаза юритар экан, педагог бўлажак фаолият вазиятга кириб боради, унга чоғланади, унинг шаклларини ҳис қилади, фаолиятга бўлган ўзининг ҳиссий муносабатини етказиш воситаларини излайди. Тарбияланувчилар билан муомалада киши ўзини бошқара билиши ниҳоятда зарурдир. Педагогнинг дарсдаги ёмон, ноижодий кайфияти дарҳол умуман синфнинг ижодий кайфиятига таъсир қилади, бирагаликдаги фаолиятининг самарадорлигини пасайтиради. Ижодий кайфиятини бошқаришининг таклиф этилган тизими индивидуал ўзлаштиришни, ўз устида мунтазам ўйналтирлган иш олиб боришни талаб қилади. Тарбияланувчилар билан муомала жараёнида ва бевосита ундан олдин ижодий кайфиятни бошқариш – педагог меҳнатининг энг муҳим касбкорлик талаби бўлиб, у педагогнинг синфда, тарбияланувчилар Билан муомалада ва шу кабиларда эркин бўлишни, хулқ – атворнинг самарли бўлишни таъминлайди. Педагогик ижодкорликнинг асосий босқичларига нисбатан педагогнинг ижодий кайфиятига муомала таъсирининг қўйдаги жихатларини ажратиб кўрсатиш мумкин: педагогнинг синфдаги муомаласини олдиндан пайқаши унинг ижодий кайфиятини сафарбар қилувчи омил эканлиги; синф билан дастлабки алоқа бевосита муомала пайтида педагог ижодий кайфиятининг рағбатлантирувчи омили сифатида; педагогнинг синф билан муомаласи тизими: у фаолият жараёнида педагогнинг ижодий кайфиятини ривожлантиришни қўллаб – қувватлайди ва рағбатлантиради; муомаладан қаноат ҳосил қилиш шундан кейинги фаолиятда педагогнинг ижодий кайфиятини рағбатлантирувчи омил сифатида. Педагог муомала жараёни ўзида кечадиган бир қанча шарт –шароитлар билан мураккаблашад. Муомала шарт – шароитлари муомала ҳарактерига

анча таъсир қилади, аслида улар муомаланинг касбий йўналишини кўп жиҳатидан белгилаб беради. Муомаланинг ошкоралик вазият кўпгина қийинчиликлар трўғдиради. Тадқиқотчилар қайд этиб ўтганларидек, кишилар олдида, катта аудитория олдида муомала қилиш аудиториянинг гапирувчига диққат қилишга мулжалланганбўлиб бошловчилар учун ниҳоятда мураккбдир ва махсустайёргарлик кўрмасдан ўтказилиши мумкин эмас. Фақат ўзаро фикр алмашиш малака ва усулларини эгаллашгина муомала жараёнида педагогнинг ҳиссий кайфиятини таъминлайди. 4 Педагогнинг ижодий кайфиятини бошқаришнинг алоҳида муҳим муомаласи бундай кайфиятни бевосита фаолият олдидан чиқариш ва сафарбар қилиш ноижодий кайфиятни ёнгиш ҳисобланади ва ҳакозо. Педагогнинг ижодгорлигида «жисмоний ҳаракатлар” усулини рўёбга чиқаришнинг ўзига хослиги шундан иборатки, у педагогга фақат бевосита ижодкорлик бошланишидан олдин ўзининг ижодий табияатини сафарбар қилишнинг воситаси сифатидагина зарурдир, кейин эса «борди – ю” ҳолатидаги “жисмоний ҳаракатлар” мантиқни ижодкорлик вазияти билан чинаккамига маънавий мойилликка секин – аста ўсиб ўтади, энди “борди – ю” ҳолатида эмас, балки синф билан ҳақиқий муомалада бўлади. Муомалад а ижодий кайфиятни шакллантириш мураккаб жараёндир. Бу ерда кўпинча педагог зўриқиш туйғусини бошидан кечиради, буни педагог ижодкорлигининг омма ўртасидаги фаолият, ўзгариб борувчи ижодкорлик ҳолати, ўзининг психик ҳолатларини оператив равишда бошқариш зарурлиги, меҳнатнинг ўзаро фикр алмашиш жиҳатдан бойлиги каби хусусиятлари тақозо қилади. Педагог ўқувчилр билан ҳамкорликда яшар экан ўқитувчининг этекетига қатъий риоя қилиши керак. Унга ишониб айтилган ўқувчининг (секеретини) сирини ҳеч кимга айтмаслиги, унинг устидан кулмаслиги ва албатта у билан самимий бўлиши шарт. Ҳулоса. Педагогларда биз албатта олийжаноблик ҳиссини тарбиялашимиш шарт . Олийжаноблик қалбнинг ўзига ҳос ҳолатидир. Бу ҳолат инсонда сокинлик, ҳурмат, меҳр, ғурур ҳисларининг қўшилишидан ҳосил бўлади. Педагогнинг ўқувчиларга бўлган нисбатан бўлган муносабати меҳр, ҳайри ҳо ҳлик ва ёрдамида иборат бўлиши керак. Маълумки ривожланиш учун ёрдам бериш мураккаб жараён бўлиб, ўқувчилар олидаг қўйиб ўзи четда қараб туриши ва фақат шу талаблар қандай бажарилаётганлигини кузатиб бориши етарли деган ҳулосага келган педагоглар катта ҳатога йўл қўядилар. 4 А.Алиева «Бўлажак педагогда муомала маданиятини шакллантиришнинг ўзига хос хусусиятлари» Т., 2001, магистирлик диссертацияси

Таянч иборалар. Педагогик олийжаноблик, олийжаноблик ҳиссини шакллантириш, касбга нисбатан муносабати, ўқувчининг муносабати, нуқсонларни йўқотишга ёрдам бериш, ўқувчилрнинг ютуқларидан ҳурсанд бўлиш.

Адабиётлар: 1.И.А.Каримов. “Юксак маънавият - енгилмас куч” .Т.Маънавият- 2008. 2. О.Хасанбоева: Тарбиявий ишлар методикаси.Т.2001. 3. З.Исмаилова.Тарбиявий ишларни ташкил этиш методикаси.Т.2006. 4. Ғайбуллаев Н. ва бош қ алар. Педагогика. Т., 2000. 5. Зиёмухаммедов Б., Абдуллаева Ш. «Педагогика». Т., 2000. 8.О.Хасанбоева: Тарбиявий ишлар методикаси.Т.2001. 9.З.Исмаилова.Тарбиявий ишларни ташкил этиш методикаси.Т.2006.

Похожие

Мактабдаги тарбиявий ишлар тизимида синф раҳбарининг фаолияти, ташкил этиш методикаси

Синф рахбари фаолиятида ғоявий- сиёсий ва маънавий - ахлоқий тарбиянинг тутган урни

Синф жамоасини ташкил этиш ва уни тарбиялаш методикаси

Синф раҳбарининг тарбиявий ишларини ташкил этиш методикаси курси предмети, мақсади ва вазифалари

Педагогик амалиёт даврида психологиядан бериладиган топшириклар