Тарбиянинг ижтимоий ҳодиса ва педагогик жараён эканлиги - Педагогиka - Рефераты

Тарбиянинг ижтимоий ҳодиса ва педагогик жараён эканлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Тарбиянинг ижтимоий ҳодиса ва педагогик жараён эканлиги Режа: 1. Тарбиянинг тарихий ва миллий асослари. 2. Шахс камолотига таъсир этувчи омиллар. 3. Болаларнинг ҳар томонлама ривожланишида фаолиятнинг роли.

1. Ривожланиш кишидаги жисмоний, руҳий ва ижтимоий жараён булиб, у барча туғма ва эгаллаган миқдор ва сифат узгаришларини уз ичига олади. Жисмоний ривожланиш буйининг усиши, вазн ва мускул кучининг ортиши, сезги аъзоларининг мукаммаллашиши, ҳаракатларни туғри бошқара билиш ва шунга ухшашлар билан боғлиқдир. Руҳий ривожланишда эса киши шахсидаги психик сифат ва белгиларнинг шаклланиши, эмоционал иродавий, билиш жараёнида муҳим узгаришлар юз беради. Боланинг ижтимоий ривожланиши у ижтимоий ҳаётда қатнаша бошлаганда, унинг хулқида, теварак-атрофга булган муносабатида, айниқса жамоа ишларида қатнашишида намоён булади. Кишининг ривожланиши бу миқдор узгаришларигина булиб қолмай, бу аввало киши организми ва руҳиятида теварак-атрофдаги ҳаёт таъсирида юзага келувчи сифат узгаришларидир. Ташқи таъсир ички дараён билан қарама-қаршиликни юзага келтиради, масалан, боланинг янги талаби билан имконияти уртасида юзага келган қарама-қаршилик ёки номутаносиблик унинг ривожланишини ҳаракатга келтирувчи куч ҳисобланади. Боладаги мана шундай жисмоний ва руҳий узгаришларнинг юз беришида, боланинг ривожланиши, яни шахснинг шаклланишида биологик ва ижтимоий омил етакчи рол уйнайди. Маълумки, ҳар бир киши фаолиятнинг бирор турига бошқа турларга нисбатан купроқ қобилиятли булади. Инсон қобилият ва қизиқишларини амалга ошириш учун теварак- атрофдаги табиат ва кишилдар билан узаро таъсир этишга киришади. Унинг теварак-атрофдаги борлиққа нисбатан фаол муносабати унинг буюмлар билан буладиган фаолияти орқали амалга оширилади. Киши узининг талабини қондириш учун теварак-атрофдаги ҳаёт ва кишилар билан узаро фаол таъсирга киришади. Кишининг дунёга фаол муносабати унинг буюмлар билан буладиган фаолиятида намоён булади.

Ишлаб чиқариш усули, ишлаб чиқариш муносабатлари ва улар асосида юзага келувчи ижтимоий муҳит, кишининг фаол маънавий ҳаёти унинг шахси мазмунини белгилайди. Педагогика шахс тарихий жараёнининг обекти ва субекти сифатида ривожланади деб уқтиради. Фаолият ва тарбия таъсирида, жамият томонидан яратилган ғоялар, қоида ва нормаларни узлаштириш натижасида кишининг шахсга хос булган хусусият ва сифатлари шаклланади, меҳнатга, меҳнат маҳсулотига,одамларга, узига нисбатан муносаьбати системаси шаклланади. Киши шахси унинг жамиятда тутган урнига, мақсадига, ҳаётдаги ролига, нимага асосланиб ҳаракат қилишига қараб белгиланади. 2. Шахс деганда кишининг ижтимоий моҳияти тушинилади. Шахс тушунчаси уз ичига ҳар хил таъсирлар ва ижтимоий муҳит таъсирида шаклланган хусусиятлар, сифатлар йиғиндисини олади. Муҳитнинг таъсири туғрисида гап кетганда, аввало ижтимоий муҳит этиборга олинади, чунки ижтимоий муҳит тушунчасига шахс яшаётган жамиятдаги моддий шароит, унинг иқтисодиёти, ижтимоий ва давлат тузуми, ишлаб чиқариш муносабатлари системаси ва кишиларнинг шулар билан белгиланган турмуш тарзи киради. Киши шахсининг шаклланишига таъсир этувчи асосий ижтимоий омилларга халқ маорифининг барча буғинларини уз ичига олувчи ҳамма уқув-тарбия муассасалар, ижтимоий ташкилотлар, ахборотни тарқатиш оммавий воситалари ва оила киради. Инсон ижтимоий муҳитнинг маҳсулидир. Бу муҳит узгариши билан инсонда ҳам узгаришлар юз беради. Инсон шахсида унинг узи яшаб турган ижтимоий муҳит, яни унинг ҳаёт шароити, қайси синфга мансублиги ва ҳоказолар акс этади. Ижтимоий шароит тубдан узгарса, кишининг маънавий қиёфаси ҳам бутунлай узгаради. Инсоннинг ижтимоийлашиши, жамиятга кириб келиши оиладан бошланади. Киши шахсининг шаклланишида оиланинг роли каттадир. Оила

кишида дастлабки ижтимоий ва ахлоқий тасаввурларнинг, характернинг шаклланиши учун шарт-шароит яратади, ҳиссий соҳанинг ривожланишига таъсир этади. Боланинг оилада тутган урни шу оилада нечта бола тарбияланишига ҳам боғлиқ. Болани қуршаб турган катталар унинг ҳаётини сақлаш, соғлиғини мустаҳкамлаш, уни нохуш таъсирлардан ҳимоя қилиш, теварак-атрофдагилари билан муносабатда булиши ҳақида ғамҳурлик қиладилар. Бола мактабга бориши билан унинг ижтимоий алоқаси анча тезлашади. Мактабда бола синфдаги уртоқлари, болалар ва ёшлар ташкилотлари, уқитувчилар жамоаси ва тарбиячилар билан муомалага киришади. Шу билан бир вақтда боланинг мактабдан ташқари муносабатлари доираси ҳамкенгаяди. Бу вақтда энди театр, музей, кинотеатр, кутубхоналар каби маданият учоқлари боланинг маънавий дунёси шаклланишида ижобий таъсир кўрсатади ва унинг шахсий қизиқишларини уйғотади. Бола мактабдошлари, ота-оналари билан жумҳуриятимизнинг турли жойларида ёки бошқа давлатларда булади, булар болада катта таасурот қолдиради. Бола мактабга боргандан кейин ҳам оиланинг таъсири бола шахсининг шаклланишида оиладаги умумий ахлоқий муҳит -ота-оналарнинг ғоявий этиқоди, ижтимоий фаоллиги, меҳнатга муносабати катта таъсир курсатади. Агар оилада носоғлом ахлоқий муҳит ҳукм сурса, мактабда берилган таълим билан оилавий таъсир уртасида, боланинг дунёқарашида қарама-қаршилик юзага келади. Бу вақтда мактаб оилага, боланинг онгига таъсир этишда етакчи рол уйнаши, унинг ҳаёт йулини танлаб олишида унга ёрдам бериши лозим. Киши шахси унинг бутун ҳаёти давомида шаклланиб боради, аммо мустақил меҳнат фаолиятига утган вақтда унинг характеридаги асосий хусусиятлар таркиб топган булади. Меҳнат жамоасида бир неча йил ишлагандан кейин у ишлаб чиқаришда ёш кадрларга мураббийлик қилиши мумкин, оилавий турмуш қургандан кейин дунёқарашида ҳам узгаришлар юз

беради. Энди у тупланган ва идрок этилган ҳаётий тажрибани ёш авлодга ургата бошлайди. Демак, инсон шахс сифатида табиат ином этган ҳамда тарбия ва ижтимоий шаклланиш шароитларига қараб муайян тарзда ривожланган истедодлар ҳамда унинг бутун ҳаёти давомида атрофдаги воқелик билан узаро алоқаси воситасида ҳосил булган хусусият ва хислатларнинг мураккаб мажмуидан иборатдир. Натижада ҳар бир кишининг шахсиятида унга муайян жамиятнинг вакилига, унинг ижтимоий гуруҳига хос ижтимоий- типиклаштирилган хусусиятлар ҳамда шахс сифатида унга мансуб булган узига хос психологик хусусиятлар булиши мумкин. Бу хусусиятлар эса барча ташқи омилларнинг шахсга таъсири натижасида юзага келади ва унинг узига хос хулқ-атворида намоён булади. Шахснинг шаклланиши кишилик жамияти томонидан яратилагн ижтимоий-тарихий тажрибани узлаштириш, таълим-тарбия бериш орқали амалга оширилади. Бу ҳар хил фаолиятларда юзага келади. Таълим-тарбия натижасида бола узи яшаб турган жамиятдаги ижтимоий система билан алоқага киришади ёки муносабатда була бошлайди. Болалар эгаллашлари лозим булган мазмунни танлаш, унинг эгаллаб олинишига раҳбарлик қилиш катталар томонидан таълим-тарбия жараёнида амалга оширилади. Бунда боланинг руҳий-физиологик хусусиятлари ва ривожланиш динамикаси этиборга олинади. Шунинг учун тарбия ватаълимнинг мазмуни, шакли узгариб, мураккаблашиб боради, унга таъсир этиш усуллари ҳам узгариб туради. Киши шахси шаклланиш даврида бир қанча босқичларни босиб утади. Ҳар бир янги босқич олдинги босқич асосида юзага келиб, юқорироқ босқичга чиқишга интилади. Илк ёшда бошланган ривожланиш ҳар доим одам учун муҳим аҳамиятга эга. Таълим-тарбия беришдаги мазмун, метод, уни ташкил этиш шакллари уртасида узвийликнинг мавжудлиги тарбия беришдаги муҳим хусусиятлардандир.

Ҳар томонлама ривожланиш имкониятларидан маҳрум булган болара шахсини шакллантиришда ижтимоий тарбия муассасаларида тарбиянинг ҳал килувчи роли яққол намоён булади. Бундай болалар учун ишлаб чиқилган тарбиявий таъсир курсатиш системаси уларни ҳаётга, меҳнат фаолиятига тайёрлайди. Аммо тарбияни боланинг имкониятига қараб кучайтириш, зурайтириш ман этилади. Шунингучун мактабгача тарбия педагогикасида мактабгача тарбия ёшидаги болалар шахсини ҳар томонлама уйғун ривожлантиришнинг мақсади унинг тараққиётини бойитишдан иборат эканлиги олдинга сурилади. Бола шахсининг шаклланишида тарбия ва таълим, бу ишни амалга оширувчи педагог етакчи рол уйнайди. Бу эса ҳар бир бола шахсининг шаклланишида уларнинг жавобгарлигини оширади. 3. Ижтимоий-тарихий тажрибани узлаштириш фаол иш жараёнида юз беради. Фаоллик болага хос хусусиятдир. Тарбия жараёнидаги фаоллик асосида фаолиятнинг ҳар хил турлари шаклланади. Улардан асосийлари, муносабатда булиш фаолияти, билиш, буюмлар билан буладиган фаолият, уйин, оддий меҳнат ва уқув фаолиятларидир. Фаолият турларининг узи ижтимоий-тарихий тажрибанинг булагидир. У ёки бу фаолиятни узлаштираётиб бола фаоллик курсатади, шу билан бир вақтда шу фаолият билан боғлиқ булган билим, малака, куникмаларни эгаллаб олади. Бунинг асосида болада ҳар хил шахсий қобилият ва хусусиятлар шаклланиб боради. Боланинг фаолиятда фаол йул тутиши уни тарбиянинг обекти ёки субектига айлантиради. Боланинг ривожланишида фаолиятнинг етакчи рол уйнаши ана шу билан белгиланади. Бола ривожланишининг ҳар хил даврларида фаолиятнинг ҳар хил турлари амалга оширилади, аммо боланинг ривожланиши ва тарбиясида фаолиятларнинг роли бир хил булмайди, ривожланишнинг ҳар бир босқичида етакчи фаолият булади, ривожланишда эришилагн асосий курсаткичлар шу орқали аниқланади.

Таълим ва тарбия орқали амалга ошириладиган фаолиятларни болалар бирданига узлаштириб олмайдилар, уларни болалар тарбиячи раҳбарлигида секин-аста эгаллаб борадилар. Болаларнинг ҳар хил фаолиятларни муваффақиятли эгаллаб олишлари асосан оилада, болалар боғчасида таълим-тарбия ишининг қай даражада ташкил этилишига боғлиқдир. Киши ҳаётининг биринчи йилиданоқ фаолиятнинг энг оддий турлари ундаги шахсий қобилиятлар, хусусиятлар, теварак-атрофга маълум бир муносабатнинг шаклланишида асос булиб хизмат қилади. Масалан, катталарнинг бола билан буладиган ҳиссий, ҳиссий-предметли муносабатларидаёқ болада дастлабки ижтимоий талабни вужудга келтиради, дастлабки ҳаракат ва тасаввурлар, таассуротлар шакллана бошлайди. Ҳаракат усулларни эгаллаб бориш орқали болада фаоллик ривожланади. Аммо фаолликнинг қай даражада ривожланиб бориши ирсиятга ҳамда тақлидчанлик қобилиятига боғлиқ. Бола ҳаётининг дастлабки йилларида катталар билан буладиган муносабати ва нарса-буюмлар билан бажарган ҳаракати асосий фаолият тури ҳисобланади. Бола билан муомала қилиш орқали катталар уларни секин-аста буюмлар оламига олиб кирадилар. Мана шу йул билан бола буюмлар билан буладиган фаолиятнинг узига хос томонларини эгаллаб боради. Бу вақтда муносабатнинг узи нарса ва буюмлар билан буладиган фаолиятга айланиб қолади. Боланинг нарса ва буюмлар билан буладиган фаолиятини ташкил этиш болага дастлабки ёшидан бошлаб оилада ва мактабгача тарбия муассасаларида тарбия ва таълим беришнинг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Бундай фаолиятларда болалар тарбиячи раҳбарлигида нарса ва буюмларнинг хусусиятлари туғрисидаги дастлабки билимларни, улар билан буладиган ҳаракатлар , таҳлил, синтез,умумлаштириш, абстракциялаш каби энг оддий жараёнларни эгаллаб оладилар.

2,5 ёшдан кейин буюмлар билан буладиган фаолиятда болалар анча юқори курсаткичларга эришадилар ва уларнинг уйинҳамда тасвирий фаолиятга утишлариучун асос яратилади. Катталар томонидан ташкил этилган муомала муносабатларида, фаолиятларда уз-узини англаб олишнинг дастлабки шакллари шаклланади. Бола жамоада узини шахс сифатида англай бошлайди. Бола тараққиётининг мана шу босқичда улар катталарнинг курсатмасисиз, мустақил ҳаракат қилишини хоҳлайдилар. Болада хулқ-атвор сабабининг пайдо булиши ва уни уз хоҳишига буйсундира олиши унда онгнинг шаклланганлигидан далолат беради. Агар боладаги фаоллик ва мустақиллик катталар таъсирида уйғотилган булса, у ҳолда 4-6 ёшли болалар анча мустақил булиб қоладилар ва ҳар хил фаолиятларга тезда киришиб кета оладилар. Бунда болалар онглилигининг роли ортади, у баъзан ҳатто ижодий хусусият касб этади. Уйинда болалар тарбиячининг раҳбарлигида ҳар хил ҳаракат усулларини, нарса ва буюмлар туғрисидаги билимларни, уларнинг сифат ва хусусиятларини билиб оладилар. Болалар, шунингдек фазовий, вақт мносабатларини, ухшашлик, тенглик каби тушунчаларни ҳам эгаллаб борадилар. Биргаликдаги бажариладиган ҳаракатли уйинлар орқали болалар кишилар ҳаётидаги, улар уртасидаги муносабатларни, келишиб ҳаракат қилишни билиб оладилар, уларнинг теварак-атроф туғрисидаги тасаввурлари кенгаяди. Катта гуруҳ болаларнинг уйин фаолиятлари хилма-хил булиб қолади ва ҳар томонлама ривожланиш имкониятлари ҳам кенгаяди. Уйин болаларнинг хаёлини ҳам ривожлантиради, теварак-атрофдаги борлиқ, кишилар меҳнати туғрисидаги билимларини кенгайтиради, шахсда жамоатчилик сифатларини шакллантиради. Бу ёшдаги болаларда уйин фаолияти билан бир қаторда фаолиятнинг амалий шакллари ҳам ривожлана бошлайди расм ёпиштириш, нарсалар ясаш

ва ҳ.қ. Булар болаларда хаёлни, амалий тафаккурни, бадиий қобилиятини, ижодкорликни ривожлантиришда манба булиб хизмат қилади. Мунтазам равишда бериб бориладиган меҳнат топшириқлари болалар фаолиятини ижтимоий манфаатларга буйсундиришга, ижтимоий фойдали фаолият билан шуғулланишига, меҳнатдан келган умумий натижадан қувониш каби сифатларни тарбиялашга олиб келади. Машғулотлардаги уқув фаолияти орқали болалар теварак-атрофдаги табиат туғрисидаги, ижтимоий ҳаёт, кишилар туғрисидаги билиимларни узлаштириб оладилар, шунингдек уларнинг ақлий ва амалий билимлари кенгайиб боради. Агар таълим жараёнида 3-4 ёшли болалар диққати табиат, кишилар туғрисидаги конкрет фактларга қаратилса, 5-6 ёшли болаларга таълим беришда асосий этибор муҳим боғлиқликлар ва муносабатларга, уларни умумлаштиришга, улардаги оддий тушунчаларни шакллантиришга қаратилади ва булар орқали болаларда тушунчали тафаккур ривожлантирилади. Болалар эгаллаган билимларидан, ақлий қобилиятларидан узларининг турли-туман фаолиятларида фойдаланиладилар. Буларнинг ҳаммаси бола шахсининг шаклланишига таъсир этади, уларда янги мазмундаги фаолиятга қизиқиш уйғотади. Мактабгача тарбия ёши даврида бола шахсини шакллантиришга қаратилган тарбиявий таъсирлар шундай даражага кутариладики, бу унинг мактаб таълимига утишини таъминлайди. Кичик мактаб ёшида болалар учун уқиш асосий фаолият булиб қолади ва бу фаолиятни болалар ижтимоий аҳамиятли фаолият деб англай бошлайдилар. Бола узининг мактаб уқувчиси эканлигини тушуна бошлайди. Катталарнинг бола хулқига, фаолиятига қуядиган ва тобора мураккаблашиб борадиган талабларини фаоллик билан ижодий бажара бошлайдилар. Усмирлик даврида бола ҳаётида уқув фаолияти билан бир қаторда меҳнат ва ижтимоий фаолият муҳимроқ уринни эгаллай бошлайди. Бундай

фаолиятни муваффақиятли бажариш натижасида болалар секин-аста катталар ва тенгдошлари билан муомала қоидаларини эгаллаб борадилар, шунингдек уларда ахлоқий ва маънавий қадриятларга нисбатан онгли муносабатда булиш шакллана бошлайди, булар боланинг талабида, хулқида, теварак- атрофга булган муносабатида акс эта бошлайди. Ижтимоий-тарихий тараққиёт натижасида юзага келагн фаолиятнинг ҳар хил турлари билимда, ишлаб чиқариш қуролларида, санатда, ахлоқда ва бошқаларда акс этган кишилар меҳнатининг маҳсули катталар томонидан биргаликдаги фаолият, муносабатда булищ, таълим ва тарбия орқали ёш авлодга бериб борилади. Киши шахсининг ижтимоий табиати мана шундай йуллар билан шаклланиб боради. Демак, болани тарбиялашда, унингривожланишида фаолият етакчи рол уйнайди. Шунинг учун таълим-тарбия муассасаларида ва оилада боланинг ҳаётини у турли-туман фаолиятлар билан шуғуллана оладиган қилиб ташкил этиш керак. Бунга, албатта, болалар фаолиятининг мазмунини бойитиб бориш, янги билим, малакаларни сингдириш, мустақилликни ривожлантириш ва шу кабилар билан эришилади. Таянч сузлар. Тарбия, ривожланиш, муҳит, насиллик, уйин, меҳнат, уқиш, дастур, болалар боғчаси, жисмоний ривожланиш, руҳий ривожланиш, ижтимоий ривожланиш.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси Т.Узбекистон 2003 й. 2. Каримов И.А. Тинчлик ва хавфсизлик уз куч-қудратимиз, хамжихатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлик. 1-2 жилд .Т. Узбекистон 2004. 3. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т. 2005 . 4 . Таълим туғрисидаги Қонун. Т.- 1997 .u 5. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури Т.- 1997. 6.И.Каримов. Баркамол авлод орзуси.-Т. 1998. 7. П.Юсупова Мактабгача тарбия педагогикаси.- Т. 1993. 8. Уқувчи маънавиятини шакллантириш Т. 1999. 9. С.А.Козлова,Т.А.Куликова Дошколная педагогика -М. 2000.

10. Б.Зиямухаммедов ва бошқ Педагогика .- Т. 2000. 11, www.ziyonet.uz 12. www.nur.uz

Похожие

Ижтимоий – педагогик жараён

Ягона педагогик жараён

Педагогик жараён ва мутахассислик. Педагогик илмий-тадкикот методлари

Дидактик жараён – педагогик технологиянинг асоси

Оила ижтимоий жамиятнинг бир бўлаги эканлиги