Ижтимоий – педагогик жараён - Педагогиka - Рефераты

Ижтимоий – педагогик жараён

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105.5 KB

Ижтимоий – педагогик жараён Режа: 1. Марказий Осиё халқларининг ижтимоий-педагогик анъаналари. 2. Оилага ижтимоий-педагогик ёрдам шакллари. 3. Асраб олинган оила билан ижгимоий-педагогик фаолият.

Оиланинт тип о логиялари мавжуд бўлади: псих о логик, педагогик с оцио логик. Ижтимоий педаго г нинг фаолияти вазифаларига комплекс тип о логияси жавоб беради, у жами я тда ижтимоий мослашуви даражаси б ў йича фар қ қ уйиладиган оиланинг т ў рт кат е гориядаги типларини ажратишни кўзда тутади: 1. Юқори даражаси-мустаҳкам оилалар. 2. Ўртача даражаси-хавфи бор оилалар гуруҳи. 3. Паст даражаси-нотинч (бахтсиз) оила. 4. Жуда паст даражаси-ас с оционал оилалар. 1.Тинч бахтли оилалар ўз вазифаларини бажара оладилар. Ижтимоий педагок ёрдамига деярли муҳтож эмас. Бундай оилалар мослашиш қобилиятлари ҳисобига, яни моддий, психологик ва бошқа ички имкониятларга асосланган қобилияти ҳисобига ўз боласининг талаб- эҳтиёжларига тезликда мослашиб олади ва уни тарбиялаш, ривожлантириш масалаларини муваффақиятли ҳал этади. Маънолар пайдо бўлган ҳолларда уларга ижтимоий педагогнинг бир марталик ёрдами (маслаҳати) етарли бўлади. 2. Хавфи бор гуруҳи оилалар қоидаларидан бир қанча четланиши билан ифодаланади (тўда бўлмаган оила, кам таъминланган оила ва шу кабилар). Булар оиланинг мослашиш қобилиятини пасайтиради. Улар болаларни тарбиялаш вазифаларини ўзларининг кўп кучларини ишлатиб бажарадилар, шунинг учун ижтимоий педагог оила ҳолатини кузатиб бориши керак ва керак бўлганда ўз вақтида ёрдамини таклиф этиши зарур. 3. Нотинч оилалар. Бу ҳаёт фаолияти бирор бир соҳасида ёки бир вақтда бир нечтасидан паст ижтимоий мавқега эга бўлган оилалар масалан оила даромади паст даражада ёмон психологик муҳит, маданият даражаси паст. Бундай оилалар

уларга юклатилган вазифаларни бажара олмайдилар, уларнинг мослашиш қобилиятлари паст, оилани тарбиялаш жараёни катта қийинчиликлар билан ўтади, натижаси кам бўлади. Бундай турлари оила учун ижтимоий педагог томонидан фаол давомий ёрдам керак бўлади. 4. Ассоционал оилалар. Ота-оналар хулқи ёмон, қонунга ҳилоф равишда ҳаёт кечираётган оилалар ва бу оилаларда яшаш-турмуш шароитларн энг оддий санитар гигиеник талабларга жавоб бермайди. Бундай оилаларда одатда болалар тарбияси билан ҳеч ким шуғулланмайди, болалар қаровсиз қоладилар, ярим оч бўлиб ривожланишда ортда қоладилар, ота-оналар, бошқалар томонидан ҳам жабрланадилар, ижтимоий педагогларнинг бундай оилалар билан ишлашлари, ҳуқуқни ҳимоя қилиш органлари билан биргаликда ҳамда васийлик қилиш органлари билан ҳамкорликда олиб борилиши керак. Оилага ижтимоий-педагогик ёрдам шакллари. Чет э л амалиётида му ҳ тожларига уз о қ вақтли ва ҳорижи й вак и л ишлар шакллардан фойдаланиб ижтимоий педагогик ёрдам к ў рсатиш бой тажрибалар т ў планган. Қисқа вақтли шакллари орасида олимлар кризисинтервент ва муаммоли-йўналтирилган моделни ўзаро алоқаларини кўрсатадилар. Кризисинтервент модели оила билан ишлашда бевосита кризисли ва зи дди ятларда ёрдам к ў рсатишни кўзда тутади. Бунда вазиятлар оиланинг кундалик ҳ аёти давомида юзага келиши мумкин ёки тасодифий зарар етказувчи ҳ олат б ў лиши мумкин. Бундай но қ улай даврлар боланинг ёши кризиси билан боғлиқ. Бунда оилада психол о гик-педагогик муаммолар кучаяди. Уч ёшли давр кризиси шахснинг асосий индивидуал-психологик с и фатлари шак л ланиши жараёни билан ва ижтимоий ма ъ навий си ф атларининг ривожланиш учун шарт-шароитлари яратиш билан боғлиқ бўлади. 7-8 ёшли давр кризиси мактаб ўқ увчиси я ъ ни ижтимоий мав қей ига мосли ги ни, ҳ аётнинг я нги режимини ўзлаштирилиши, ўқ итувчи билан, болалар жамоаси билан муносабатлар ў рнатилиши билан боғлиқдир. Резюме ( қ ис қ а хулоса): Категориялар:

Ижтимоий педагогик фаолият - боланинг ижтимоийлашуви жараёнида унга ёрдам кўрсатишга ва унинг ўзини жамиятда амалга ошириши учун шароитлар яратишга қаратилган профессионал фаолият. Ижтимоий ўқитиш- болаларда жисмоний маҳорат ва кўникмалар шакллантириш ва ижтимоий билимлар бериш учун мақсадга мувофиқ жараён ва натижа. Ижтимоий тарбия-боланинг муваффақиятли ижтимоийлашиши учун зарур бўлган унда шахсий сифатларни шакллантириш учун мақсадга мувофиқ жараён. Принциплар: Природо собразност (табиийлик, табиийликка завқладик) болани тарбиялаш, ўқитиш ва ижтимоийлаштириш боланинг жисмоний психик ривожланиши қонуниятлари асосида содир бўлиши ва ташкил этилиши керак. Кулътура собразност-болани тарбиялаш ижтимоийлаштириш жараёни ушбу жамиятнинг ва табиатнинг маънавий ва моддий маданияти асосида амалга ошириши керак. Инсонпарварлик-болани шахс сифатида хизмат тан олувчи, унинг қадри ва эркинлигини ҳимоя этиш билан ифодаланган, инсоннинг бахтини ижтимоий институтлар ижтимоий баҳоси асосий мезонлари деб ҳисобловчи, тенглик ва адолатлиликни эса инсонлар ўртасидаги муносабатлар киради деб ҳисобловчи дунё қарашлар системаси. «Сен етим эмассан» бадиий фильмининг асосий қахрамонлари қилиб олинганлар. Тошкент кўчаларидан бири Шомаҳмудовлар номи билан аталади, Халқлар дўстлиги майдонида «Дўстлик» манументи муносабат билан ўрнатилган. Улардан ташқари яна минглаб ўзбек оилалари уриш йилларила эвакуация қилинган болаларни асраб, фарзандликка олганлар. Халқ шоири Ғ. Ғулом «Сен етим эмассан» шеърида ўз ота-оналарини ва уйларини йўқотган болаларга қарата қалб сўзларини ёзган. Етимликнинг ҳамма сабабларини айтиб ўтинг қийин, чунки бу турли хил фан соҳалари олимлари (медиклар, психологлар, социологлар, педагоглар ва бошқалар) шуғулланадиган кўп қиррали муаммо ва у ҳали охиригача ўрганиб

чиқилмаган. Аммо ҳеч бўлмаганда етимликнинг учта сабабларини айтиш мумкин: 1. Ота-оналар (кўпинча оналар) ўзининг балоғатга етмаган боласидан ўз ихтиёри билан воз кечади, шу билан бирга бу кўпинча чақалоқли даврида кузатилади: туғилган чақалоқдан воз кечиш, ташлаб кетилган чақалоқлар. 2. Боланинг қизиқишларини ҳимоя қилиш мақсадида ота-оналик хуқуқддан маҳрум этилганда болани оиладан мажбурлаб тортиб олиш. У ҳолат асосан ичкиликбозга берилган, жамоатчилик, жамият қоидаиарига зид равишда ҳаёт кечираётган, носоғлом ота-оналари бўлган, нотинч оилаларда юз беради. 3. Ота-оналари вафот этганда бунга аҳолини шошилинч кўчишга мажбур этувчи қандайдир табиий ёки ижтимоий катализмалар (уруш, ер қимирлашлар, табиий офат ва бошқалар) оқибатида юқолиб қолган болаларни ҳам киритиш мумкин. Хар қандай жамиятнинг ва давлатнинг асосий вазифаси ва боланинг оилада тарбияланиш хуқуқини амалга оширишдир. Боланинг бу хуқуқлари халқаро ҳужжатларда қайд этилиши каби (БМТнинг боланинг хуқуқи хақидаги конвенцияси ва бошқалар). Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларида ҳам қайд этилган. Масалан Ўзбекистон Республикаси оилавий кодексида энг устун ва мустақил сифатида қуйидаги боланинг хуқуқлари кўрсатилади: оилада яшаш ва тарбияланиш хуқуқи, ота-налари ва бошқа қариндошлари билан алоқа қилиш хуқуқи, ўзини ҳимоя қилиш хуқуқи, исми фамилияси, отасининг номига ўтиш хуқуқи. Давлат биринчи навбатда болани оилада сақлаб қолишга ва уни давлат муассасаларига тарбиялашга беришни олдини олишга бор кучи билан интилади. Агарда боланинг оилада сақлаб қолиш мумкин бўлмаса унинг учун янги оила излаш аввал деб ҳисоблайди. Ўзбекистонда ота-оналарисиз қолган етим болаларга ёрдам кўрсатиш учун «Сен ёлғиз эмассан» Республика ижтимоий фонди ташкил этилган. Ҳар бир мамлакатларда бола тарбияси ва ривожланишига тегишли ижтимоий-алтернатив масалалар ечими

яратилмокда, ривожлантирилмокда ва мустаҳкамланмоқда. Уларга қуйидаги бўлган усулларини киритиш мумкин: - оилага қайтариш, мамлакат ичида асраб қолиш, тарбиялаш учун оилага бериш, махсус тарбия муассаларига бериш. Етим болаларга васийлик қилиш икки йўл билан амалга ошириш мумкин: асраб олиниши ёки давлат қарамоғига олиниши билан. Асраб олиш қуйидаги йўллар билан амалга оширилади: асраб олинган оила васийлик қилувчи оила болаликка олган оила. Бола қилиб олиш-бу болани ҳимоя қилиш махсус нормаси, бунда бола хақикий ота-онаси бўлмаган одам ёки эр-хотин ўртасида қариндошлик юридик ўрнатилади. Боланинг тарбияланиши ва ривожланиши учун болани фарзанд қилиб олинганда у айнан оилага эга бўлиши, унга бирор бир ўрин босувчи эмас оилага эга бўлиш муҳим ҳисобланади. Бизнинг давримизда кўплаб ҳамюртларимиз меҳрибонлик кўрсатиб ота-онасиз қолган болаларни оилаларига оладилар масалан: Эшмат Самедов, Равшан Жураевич-етим қолган корейс болани асраб олди (2003). Уларнинг 4 та фарзанди бор. Давлат васийлиги-асраб олинган болага унинг тарбияси ва ривожланиши учун зарур шароитлар яратиб уни бу мақсадида махсус ташкил этилган ташкилотга жойташтириш йўли билан амалга оширилади. Бола болалар уйига вақтинчалик асраб олинадиган оилага, меҳрибонлик уйига, мактаб интернатга жойлаштириш мумкин. Асраб олинган оила билан ижгимоий-педагогик фаолият. Асраб олинган бола хар хил турдаги қабул қилувчи оилага тушиши мумкин: бу васийлик қиладиган оила ёки бола қилиб олган оила бўлиши мумкин. Булар орасидаги фарқ биринчи ҳолатда бола учун унга қариндош бўлган одамлар топилади. Иккинчи ҳолатда-бола билан кариндошлик алоқаси бўлмаган одамлар оила вазифасидаги бажаришларидан иборат бўлади. Васийлик вазифаси болани тарбияси ва ривожлантириш, унинг хуқуқларини ҳимоя қилиш ҳисобланади. Васий вояга етмаган болада мавжуд бўлган мол-мулки ва кўчмас мулкни сақлаш ва фойдаланишини назорат қилишини амалга оширади, лекин ўзи бу мулкдан фойдаланиш хуқуқига эга

эмас. Бола қилиб олган оила умуман олганда боланинг яъни юридик ва хаққоний оиласи ҳисобланади, бу ерда у ўз боласи хуқуқга эга бўлади. Бола уни оиласига олган ота-оналарининг фамилиясини олиши мумкин ва ҳатто янги исм ҳам бола қилиб олган боланинг ҳамма хуқуқ ва мажбуриятлари хақикий ўз фарзандлари хуқуқ ва мажбуриятларига тенглаштирилади. Асраб олувчи яна бир тури-вақтинчалик асраб олиш оиласи. Вақтинчалик асраб оладиган оила болаликни ҳимоя қилиш усули сифатида бир қатор ривожланган мамлакатларда жуда ҳам кенг тарқалган ҳисобланади. Бу Ўзбекистонда ҳозирча қўлланган эмас. Вақтинчалик асраб олиш оиласини васийлик оиласи ёки бола сақлаб олувчи оиладан биринчи навбатда профессионал мутахассислар оиласи бўлади. Агарда чет эл тажрибаларига мурожаат этсак унда вақтинчалик асраб олувчи оиланинг бир неча белгиларини кўрсатиб бериш мумкин: 1. Ота-оналар маълум профиссонал малакалари бўлиши керак. 2. Оила керакли профессионал-педагогик тайёргарликка эга бўлиши керак. 3. Бундай оиланинг хизматларига хизмат хақига тўланади. 4. Боланинг оилада бўлишлари асраб олинган ота-оналарнинг иш стажлари сифатида ҳисобга олинади. 5. Асраб олган ата-оналарнинт иш вақтлари ўз шахсий уйларида ўтади. Вақтинчалик асраб олиш оиласининг фаолияти боланинг кейинги такдири хал этилгунга қадар боланинг оилада бўлишини кўзда тутади ўз оиласига қайтиши, болалар уйига жойлашиши интернат ёки бошқа муассасаларга юборилиши. Асраб олган оила билан ижтимоий педагогик фаолият. Ижтимоий-педагогик фаолият босқичлари. Ижтимоий-педагогиинг фаолият вазифалари. Ижтимоий-педагогик фаолият методлари.

1. Асраб оладиган оилани излаш Ахборот-маълумотлари Анкета тузиш, суҳбат, интерьвю, маълумотларни ўрганиш. 2. Бўлажак асраб оладиган ота-оналарни ўрганиш. Диагностик (бошланғич диагностика). Анкета тузиш, суҳбат. 3. Бола жойлаштирилган муассасалар ва оилаларни бориб кўриш (кризис оила, болалар уйи ва бошқалар). Воситачилик, кузатиш суҳбат. 4. Бўлажак оиланн ва унинг яқинларини ўрганиш. Диагностик (чуқур диагностика). Анкета тузиш, тест синовлари, суҳбат, ишонтириш, ҳужжатларни ўрганиб чиқиш 5. Кириш, ўқитиш, лекция, ҳикоя, суҳбат, видео-филмлар, ўқитиш. (6ошланғич дастлабки ўқитиш). Лекция, суҳбат, кузатиш, ишонтириш, машқ. 6. Болани асраб олувчи оилага жойлаштириш: асраб олувчи ота-оналарни чуқур ўқитиш курси. Патронаж қилувчи Патронат (лотинча натронатус-ҳомийлик қилиш) ота- оналарсиз қолган болаларни давлат органлари ва патронот қилувчи болани қабул қилиб олувчи шахслар ўртасидаги шартнома бўйича болани тарбиялашга бериш. Жамиятда оиланинг роли ўзининг кучи бўйича бошқа ҳ еч бир ижтимоий институтлар билан тенглаштириб бўлмайди. Айнан оилада инсоннинг шахси шаклланади ва ривожланади, бола жамиятда қийинчиликсиз мослашиб кетиши учун у ижтимоий вазифаларни эгаллайди. Оила биринчи тарбиявий институт сифатида иштирок этади, у билан боқлиқликни инсон ўзининг бутун ҳаёти давомида ҳис этади. Оилада инсоннинг маънавийлигига асос солинади, ҳулқий қоидалари юзага келтирилади, шахснинг ички дунёси ва индивидуал сифатлари очиб берилади. Статистика кўрсатишича хўжалик юритиш бозор сиёсатига ўтиш ижтимоий институт сифатида оила ҳолатига анча салбий таъсир кўрсатди. Домографлар туғилиш камайганини қайд этадилар. Социологлар а с оцциал

оилалар сонини ўсиб боришини қайд этадилар ва турмуш даражасининг пасайишини тахмин қиладилар. Ҳамма даврларда ҳам оила ўзининг болаларни тарбиялашда ёрдам олишга талабни ҳис этган. Тарихнинг кўрсатишича одамлар катта оилалар билан яшаганларида оилавий ҳаётнинг зарур бўлган билим ва кўникмалари авлоддан авлодга табиий равишда ва оддий кундалик ўтиб кетган. Замонавий ривожланган жамиятда авлодлар ўртасидаги оилавий алоқалар бузилмоқда. Шунинг учун жамият оила ташкил этиш ва болаларни тарбиялаш ҳақидаги зарур билимларни етказиш бўйича ишларни ўз зиммасига олади. ҳозирги пайтда ота оналарга мутахассис психологлар, ижтимоий ишлар ходимлари, ижтимоий педагоглар ва болаларни тарбиялаш бўйича бошқа мутахассисларнинг ёрдамлари зарур. Ана шу мутахассисларнинг ёрдамига фақат нотинч, ёмон шароитдаги оилалар эмас, бугунги кунда тинч, яхши оилалар ҳам муҳтожлар. Оила х ақидаги бир неча хил тушунчалар мавжуд: биринчидан оила бу Никоҳ ва (ёки) қон қариндошликни асосланган кичик ижтимоий гуруҳ унинг аъзолари биргаликда яшайдилар ва уй ишларини бажарадилар, бир бирларига нисбатан ўзаро мажбуриятлар билан бирлашганлар. Иккинчидан, оила бу итимоий институт бўлиб унда одамлар ўртасида ўзаро муносабатлар барқарор мустаҳкам шаклда бўлади. Ана шу ўзаро муносабатлар доирасида одамларнинг кундалик ҳаёти асосий қисми амалга оширилади: интим муносабатлари, фарзанд кўриш ва болаларнинг бошланғич ижтимоийлашиши, тарбиялаш, тиббий хизмат кўрсатиш ва бошқалар. Оила Никоҳ муносабатлари инсониятга қадим даврлардан маълум. Неолит давридаёқ (15-20 минг йил илгари) онгли Никоҳ пайдо бўлганда, одамлар жамоаси пайдо бўлганидаёқ уларнинг биргаликда хўжалик юритишдаги ва биргаликдаги бола тарбялашдаги вазифалари табиий жинсийлиги, ёшига қараб (эркак, аёл) ажратишига асосланган. Тарихда қайд этилган оилавий муносабатларда фарқлар бўлишига қарамай ҳамма оилаларни бирлаштирадиган қандайдир умумийлик бор. Бу оилавий тарзда

ҳаёт кечиришдир, бунда инсоният яшашнинг ягона имкониятини топган. Олимлар оиланинг турли вазифаларини кўрсатадилар. Биз биринчи навбатда болани тарбиялаш ва ривожлантиришга тааллуқлиларигагина тўхталиб ўтамиз. Оила нинг р епродуктив вазифаси (продуcтио лотинча сўз - қайта ишлаб чиқариш, кўпайиш). Оиланинг муҳим бўлган вазифаларидан репродуктив (жамиятнинг биологик узлуксизлигини таъминлаш, болаларни дунёга келтириш) функциясидир. Репродуктив вазифани инсон зотини давом эттириш зарурияти сабабини асослайди. ҳозирги кунда 2-3 та одамдан ташкил топган оилалар сони ортиб бормоқда. Бундай одамларнинг айтишларича болалар ота-оналарнинг эркинликларини чеклайдилар: таълим олишда, ишда, малакасини оширишда, ўзининг қобилиятини амалга оширишда. Афсуски, болага эга бўлмаслик фақат мавжуд бўлмай, баъзилари фарзанд кўришга лаёқатли бўлганларда, фарзанд орттирмай шундай ўтадиганлар сони Европа мамлакатлари оилаларида ортиб бормоқда. Бунинг сабабларини қуйидагича изоҳлаш мумкин: туғилишнинг камайиши, ёш оилаларнинг ота-оналаридан алоҳида яшашлари, ажралишлари ўсиб бориши сабабли бир ота ёки оналик оилалар сони ортиб бормоқда, аҳолининг соғлиғи сифати ва мамлакатда соғлиқни сақлаш ривожланиши даражаси. Экспертларнинг баҳолашлари бўйича ёмон, ноқулай экологик шароит, ахлоқсиз ҳаёт кечириш, ёмон овқатланиш, касаллиги ва бошқа ва бошқа турли хил сабабли ёши катта аҳолининг 10-15% соғлиғи ҳолати сабабли болага эга бўлиши мумкин эмас. Иқтисодий ва хўжалик турмуш вазифалари қадимдан оила ҳар доим жамиятнинг бошланғич хўжалик ташкилоти бўлиб келган. Ов қилиш ва дон етиштириш, ҳунармандчилик ва савдо оилада ҳар доим вазифалари тақсимланган бўлгани учун мавжуд бўла олган. Қадимдан аёллар бутун уй ишлари билан машғул бўлганлар, эркаклар касб-ҳунар билан шуғулланганлар.

Илмий техник револуция асрига келиб одамлар ҳаёти юмушларининг кўплари (овқат тайёрлаш, кир ювиш, уй тозалаш, кийим тикиш ва бошқалар) қисман маиший хизмат соҳасига юклатилди. Иқтисодий вазифаси оила аъзолари учун бойлик тўплаш билан боқлиқ бўлган: келин учун совғалар, куёв учун қалин, авлодларга қолдириладиган буюмлар, тўйга, вояга етиш ёшига суғурта қилиш, пул маблағлари тўплаш. Бизнинг жамиятимизда содир бўлаётган ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар оиланинг мол-мулк тўплаш, хусусий мулкка эга бўлиш, турар жойини хусусийлаштириш, мерос қилиб қолдириш ва шу кабилар масалаларидаги иқтисодий вазифаси янада фаоллашиб бормоқда. Бошла нғ ич ижтимоийлаштириш вазифаси. Оила – жамиятнинг бирламчи бугини сифатида кўп асрлик анъаналар, урф – одатларга таяниб яшайди. Оила халқнинг таянчи, маънавий ва ахлоқий мерос маконидир.Оила тажрибасини анъана, урф – одатлар, маросимлар замирида ижтимоий ҳаёт тушунчаси ва қоидаларини авлоддан – авлодга ўтказиб келади. Миллий истиқлол ғоясининг куртаклари, энг аввало, оилада ўниб-ўсади. Бу жараёнга ота – оналар ва болаларнинг хамкорлиги, қариндошларнинг ўзаро ёрдами, катталарга иззат – икром кўрсатиш, болалар хақида ғамхўрлик қилиш каби инсоний мехр – оқибат ришталари таъсир кўрсатади. Оиладаги соғлом муҳит – юксак маънавий – ахлоқий ҳислатларни шакллантириш кафолатидир. Оила, мактаб ва вояга етмаганлар билан ишлаш инспекциясининг ижтимоий – педагогик имкониятлари, уларнинг қонунга бўйсунувчи фуқароларни тарбиялаш юзасидан биргаликда олиб борган ишлари вояга етмаганлар ўртасида хуқуқбўзарликнинг олдини олишни таъминлайди. Оила бола шахсининг шаклланишига фаол таъсир кўрсатадиган биринчи ва асосий ижтимоий гуруҳдир. Оила ижтимоий микро муҳитдир ва ижтимоий таъсир кўрсатадиган омилларидан биридир. У боланинг жисмоний, психик ва ижтимоий ривожланишига таъсир кўрсатади. Оиланинг вазифаси болани у дунёга келган мамлакат маданиятига ва бола табиатига

мос равишда ривожланиб бориши учун уни аста секин жамиятга кириб боришидан иборатдир. Инсоният тўплаган ижтимоий тажрибаларига, у туғилиб ўсаётган мамлакат маданиятига, унинг маънавий аҳлоқий қоидаларига, халқ анъаналарига болани ўргатиш ота-оналарининг мажбурий вазифасидир. Тарбиявий вазифаси. Бошланғич ижтимоийлаштириш жараёнида болани оилада тарбиялаш муҳим аҳамиятга эга бўлади. Ота-оналар боланинг биринчи тарбиячилари бўлганлар ва шундай бўлиб қоладилар. Болани оилада тарбиялаш мураккаб ижтимоий педагогик жараёндир. Оиладаги шароит ва муҳит бола шахси шаклланишига таъсир кўрсатади. Ота ва она ўз боласини ардоқлайди, эркалайди, ташвишини қилади, ҳаёт ташвиш ва қийинчиликларидан асрайди. Ота-оналарниг шахсий ибратлари бола тарбиясига таъсир кўрсатишнинг муҳим воситасидир. Унинг тарбиявий аҳамияти боланинг тақлид этишга қизиқиши, ҳавас қилишга асосланган. Билим ва тажрибаларга эга бўлмай бола катталарнинг қилганларини такрорлайди, уларнинг ҳаракатларига тақлид қиладилар. Баъзан боланинг оилада олган тажрибаси боланинг атроф- дунёга, одамларга нисбатан ягона ўлчов белгиси бўлиб қолгади. Тўғри, баъзан оилаларда ота-оналари бемор бўлганида, бузуқ ҳаёт кечирганларида, педагогик маданиятга эга бўлмаганларида ва шу кабиларда тарбия бузилиши мумкин. Албатта бола шахси тарбиясига шунчаки ўзининг борлиги билан таъсир кўрсатмайди, балки қулай маънавий-психологик муҳити, унинг аъзолари ўртасидаги соғлом муносабатлар билан таъсир кўрсатади. Рекреатив ва психотерепевтик вазифаси. Рекреатив функцияси-ўзаро жисмоний, моддий, маънавий ва психологик ёрдам кўрсатиш, бир-бирининг саломатлигини мустаҳкамлаш оила аъзолариниг дам олишини ташкил этишдир. Бунинг мазмуни оилада инсон ўзини тўла ҳимояланган деб ҳис этадики, тўла қабул қилинган унинг мавқеи, ташқи кўриниши, ҳаётдаги муваффақиятларидан, моддий аҳволидан қатъий назар, оила уни қабул қиладиган бошпана бўлишидан иборат.

«Менинг уйим-менинг қасрим» ибораси соғлом, тинч оила-дунёдаги ҳамма нотинчликлардан вақтинчалик бўлса ҳам яширинишга, дам олиб ўз кучларни тўплаб олишга энг ишончли ва энг яхши бошпана деган маънони яхши ифода этиб беради. Хотини ўз уйида ўзининг хокимининг ҳамма камситишлар ва таъқирликга индамай чидаб келган анъанавий модел энди ўтмишда қолиб кетмоқда. Кўпчилик аёллар ҳам энди ишга борадилар ва уйга чарчаб, толиқиб қайтадилар. Оилавий шароити яқинлари билан муносабатларда, болалари билан бўлганда кучлари анча анча яхши тикланади. Оиланинг ижтимоий мақоми ва унинг турлари. Оила яхлит системали ташкилотдир. Ҳозирги замонда оила олдида турган муаммолардан бири – бу оиланинг жамиятда мослашишидир (адапто- мослашиш) яъни оиланинг замонавий муҳитда (жамиятда) ҳаёт шароитларига мослашиши ҳисобланади. Мослашиш жараёнининг асосий характеристикаси бўлиб ижтимоий мақоми иштирок этади, яъни оиланинг жамиятда мослашиш жараёнидаги ҳолати. Оиланинг ижтимоий мақомини аниқлаш учун унинг бир қатор тузилиши функционал характеристикаларини ҳамда оила аъзоларининг индивидуал хусусиятларини билиш керак. Оиланинг тузилиши характеристикалари. Никоҳли шерикларнинг мавжудлиги (тўла, расман тўла, тўла эмас) Оиланинг ҳаётий сикли босқичи (ёш, етук, қари) Никоҳ тузиш тартиби (биринчи, такрорий.....) Оиладаги авлодлар сони (битта ёки бир неча авлодлар) Болалар сони (кўп болали ва кам болали...) Оила аъзоларининг индивидуал хусусиятлари. Буларга ижтимоий – демографик, физиологик, психологик, оила катта аъзоларининг патологик одатлари киради, ҳамда боланинг ҳарактеристикалари киради: ёши, бола ёшига муносиб нутқи ривожлнганлиги, жисмоний психологик ривожланиш даражаси; унинг қизиқишлари ва қобилиятлари; у борадиган таълим ташкилотлари, муносабат

ва ўқитиш муваффақиятлари: ўзини тутишидаги четлашишлар, патологик одатлари, нутқий ва психик бузилишлар мавжудлиги. Оила аъзоларининг индивидуал хусусиятлари, унинг тузилиши ва функционал кўрсаткичлари билан биргаликда комплекс характеристикаларини ташкил этади-оила статуси (лотинчадан статус - ҳолати ва вазияти). Оиланинг ижтимоий мослашиши бирлиги ташкил этувчиси-оиланинг моддий аҳволи. Оиланинг моддий фаровонлиги, унинг таъминланганлиги бир неча миқдорли ва сифатли кўрсаткичлар билан баҳоланади. Булар оиланинг даромад даражаси, унинг ҳаётий шароитлари, буюмлари мавжудлиги (яъни оила эга бўлган буюмлар) ҳамда унинг аъзоларининг ижтимоий-демографик хусусиятларидан иборат, бу оиланинг ижтимоий-иқтисодий мавқеини ташкил этади. Оиланинг даромадлари даражаси, ҳамда турар жойи шароитлари белгиланган нормадан паст бўлса (тирикчилик минимуми ва бошқалар) бунинг оқибатида оила энг керакли ҳисобланган егулик, кийим, турар жойи учун ҳақ тўлаш талабларини қондира олмайди бунда оила камбағал ҳисобланади ва унинг ижтимоий-иқтисодий статуси (мақоми) паст ҳисобланади. Агар оиланинг моддий таъминланиши ижтимоий нормалар минимумига мос келса, яъни агарда онгли ҳаёт кечириш учун асосий тартибларни қондира олса лекин моддий маблағи дам олиш, таълим ва бошқа талабларни қондиришга етмаса унда бундай оила кам таъминланган ҳисобланади. Даромади даражаси ва яшаш юқори бўлиб (ижтимоий нормадан икки баробар кўп ва ундан ортиқ) фақатгина яшаш асосий талабларини қондириб қолмай яна турли хил хизматларидан фойдаланиш имконияти бўлса бу оила моддий таъминланган ҳисобланади, юқори ижтимоий-иқтисодий мавқега эга бўлади. Оиланинг ижтимоий мослашиши иккинчи ташкил этувчиси унинг психологик муҳити-оила- аъзолари кайфияти уларнинг ҳаётий кечинмалари, бир–бирига муносабати, бошқа одамларга ишга, атрофдаги ходимларга қарашлари натижаси сифатида юзага келадиган барқарор, мустаҳкам эмоционал кайфиятдир. Оиланинг психологик кайфияти ҳолатини баҳолаш учун эр-хотинлар ўртасидаги,

болалар ва ота-оналар ва яқин қариндошлари ўртасидаги ўзаро муносабатларни ҳисобга олиш керак бўлади. Оиланинг психологик кайфияти ҳолати кўрсаткичлари қуйидагилар ҳисобланади: эмоционал эркинлиги даражаси, хавотирланиш даражаси, бир- бирини тушуниш, ҳурмат қилиш. Хозирги кунда кундалик нутқда ва назарий тадқиқотларда икки тушунчадан кенг қўлланилади. Етим (ҳеч кими йўқлик) ва ижтимоий етим (ижтимоий ҳеч кими йўқлик). Етим болалар – бу 18 ёшгача бўлган ота- оналари ёки биронтаси вафот этган шахслардир. Ижтимоий етим-бу биологик ота-оналари бор бола, лекин улар қандайдир сабабга кўра бола тарбияси билан шуғулланмайдилар ва унга ғамқўрлик кўрсатмайдилар. Бундай ҳолларда бу болаларга ғамқўрлик қилиш вазифасини жамият ва давлат ўз зиммасига олади. Шундай қилиб ота-оналари қаровисиз қолган болалар категорияларига қуйидагилар кирадилар: Ота-оналари вафот этган; Ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум этилган; Ота-оналик ҳуқуқлари чегараланган; Номаълум, дараксиз йўқ ҳисобланган; Ишга (меҳнатга ) яроқсиз (носоғлом, иш қобилияти чекланган); Жазони ижро этиш колонияларида жазо олаётган; Жиноят қилганликда айбланиш ва қамоққа олинган; Болаларни тарбиялашдан бош тортган; Бола вақтинча жойлаштирилган даволаш ижтимоий ташкилотларидан болани олиб кетишдан бош тортганлар. Васийлик ва қарамоғига олиш-етим болаларни ва ота-оналари қаровисиз қолган болаларни боқиш, тарбиялаш, таълим бериш ва уларнинг хуқуқ ва қизиқишларини ҳимоя қилиш учун жойлаштириш шаклидир. Васийлик 14 ёшга етмаган болалар устидан ўрнатилади, қарамоғига олиш 14 ёшдан 18 ёшгача болалар устидан ўрнатилади.

Етимлик -жамият олдида турган жуда жиддий муаммоларидан биридир. Ота-онасини йўқотган бола-бу алоҳида, жуда ҳам фожиали дунёдир, ота ва оналик бўлиш эҳтиёжи боланинг энг кучли талабларидан биридир. Ижтимоий етимлик бугунги кунда кўплаб ривожланган ва ривожланаётган давлатлар учун хосдир. Масалан: Америкалик тадқиқодчилар бутун дунё бўйича касалхоналар, туғруқхоналар, ижтимоий муассасалар ташлаб кетилган чақалоқлар билан тўлиб кетганлигини айтадилар. Уларни турлича “Воз кечилган болалар”, “Давлат болалари”, “Ташлаб кетиш учун туғилганлар” ҳам деб атайдилар. БМТ халқаро экспертларининг маълумотлари бўйича ғарбий ва шарқий Европа мамлакатларида ташлаб кетилган болалар сони кескин ошгани кўрсатилади. Ривожланаётган мамлакатларда ҳам бундай болалар сони ортиб бормоқда. Болаларга муҳаббат уларга эътиборли бўлиш Ўзбекистон халқига қадимдан одатий бўлиб келган. Ўзбекистон Республикаси президенти И.А.Каримов бу хусусида шундай дейди: “Инсонпарварлик-бу ўзбек халқининг миллий руҳи, ажралмас белгисидир. Бағритошлик ва зулм унга ётдир... Бугунги кунда ҳам ўзбек оиласи-эзгулик ва ҳаёли болаларга муҳаббат, катталарни ҳурмат қилиш, яқинларига нисбатан ва бировларнинг дардига ҳам-ташвишига ғамхўр, меҳрибонлик тимсолидир”. Ўзбек халқи энг яхши шарқона анъналарига амал қилиб ҳар доим меҳмондўст ва дўстона муносабатда бўлган, уруш қурбонларини асраб бошпана берганлар ва уларга ғамқўрлик қилганлар, фарзандларини ўзларининг тарбиясига олганлар(1941- 1945 йил) 15 та етим қолган болани асраб олган Шомахмудовлар оиласини эслаш кифоя. Уруш бошланганига Шомахмудов Шоахмад ва унинг рафиқаси Бахри Акромова артелда теримчи бўлиб ишлаганлар. 1966 йили зилзила оқибатида бошпанасиз қолганларни болаларни ҳам ўз оиласига қабул қилдилар. Ш омахмудов “ ҳ урмат белгиси ”ордени, Бахри Акромова “қа ҳ рамон она ордени билан мукофотланганлар”. Улар Ра ҳ мат Файзининг “Улуғ инсон” романида айтиб ўтилганлар.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати : 1.Узбекистон Республикаси Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Т.1997й. 2.И.Каримов. Баркамол авлод Узбекистон тараккиётининг пойдевори. Т.1997й. 3.И.Каримов. Узбекистон буюк келажак сари. Т.1998й. 4.Энтони Гидденс. Социология. Т.2002й. 5.Гуниар Скирбекк,Нилс Гильс. Фалсафа тарихи. Т.2002 й. 6.В.Б.Миронов. Век образования. М.1990г. 7.Б.Саймон. Общество и образование. М.1992г

Похожие

Тарбиянинг ижтимоий ҳодиса ва педагогик жараён эканлиги

Ягона педагогик жараён

Дидактик жараён – педагогик технологиянинг асоси

Педагогик жараён ва мутахассислик. Педагогик илмий-тадкикот методлари

Мактаб таьлимининг ижтимоий педагогик бошкаруви