Tarbiya jarayoni.Tarbiya turlari va mеtodlari - Педагогиka - Рефераты

Tarbiya jarayoni.Tarbiya turlari va mеtodlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

174.5 KB

Tarbiya jarayoni.Tarbiya turlari va m е todlari Reja: 1. Hozirgi jamiyatda har tomonlama rivojlangan, mustaqil fikr yuritadigan shaxsni tarbiyalash – tarbiya maqsadi sifatida 2. Tarbiya jarayonining mazmun mohiyati. 3. Tarbiya turlari. 4. P е dagog shaxsiga qo’yiladigan talablar. 5. Oila, mahalla va o’quv yurti hamkorligi. 6. Zamonaviy ta'lim va tarbiya muammolari.

Mavzu yuzasidan tayanch tushunchalar: Tarbiya – aniq maqsadga yo’naltirilgan ta’sir jarayoni: shaxsda muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, ma’naviy, madaniy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan uzoq muddatli amaliy pedagogik jarayon. Insonning jamiyatda yashashi uchun zarur bo’lgan hissiyotlarga ega bo’lishini ta’minlash yo’lida ko’riladigan chora-tadbirlar yig’indisi. Tarbiya metodlari - pedagog-o’qituvchilarning o’quvchilarga ta’sir ko’rsatish usullari, vositalari, tarbiyalanuvchilarga barkamol shaxs xislatlarini singdidrish maqsadida tarbiya jarayonini pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tashkil etish yo’llaridir. O’rgatish – bu ijtimoiy xulq-atvorni odatiy shakliga aylantirish maqsadida o’quvchilar tomonidan rejali va tizimli tarzda tashkil etiladigan turli harakatlar, tashkil etiladigan amaliy ishlarga undovchi faoliyatdir. Inson ongi – uning idroki, aqli orqali hayotiy va dunyoviy haqiqatni fahmlash asosida ma’naviy istiqbolli faoliyat darajasidir. Tarbiyaning maqsadi – ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, rivojlanishi, yo’nalishi, ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib belgilanadi. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida tashkil etilayotgan tarbiyaning asosiy maqsadi barkamol shaxsni tarbiyalab, voyaga yetkazishdan iborat. Kadrlar tayyorlash milliy modelimizning bosh muddaosi – barkamol shaxs va intellectual salohiyatli mutaxassis tayyorlashdan iborat bo’lib, O’zbekistonning xalqaro andozalardagi zamonaviy taraqqiyotini ta’minlay oladigan, mustaqil fikr yuritadigan, tafakkurli, malakali, bilimli mutaxassis, ayni paytda insonning ichki sifatlari barq urib kamolotga yetgan kadrlar tayyorlashni ko’zlaydi. Mazkur maqsadni amalgam oshiruvchi asosiy omillardan biri tarbiya jarayonidir. Tarbiyaning maqsad-natijasi barkamol avlodni tarbiyalashdir. Bu jarayon ikki tomonlama bo’lib, uyushtirish va rahbarlikni, shuningdek, o’quvchi shaxsining o’zi tomonidan faollik ko’rsatishni taqozo etadi. Bu jarayonda pedagog yetakchi vazifani bajaradi, chunki, u ijtimoiy tarbiyaning umumiy maqsadlari, mohiyatini tushunadi, maqsad yo’lida amalgam oshirilayotgan vazifalar tizimidan xabardor, tarbiya shakllari, metodlari va vositalarni asosli, ilmiy tarzda tanlab oladiva tarbiyaga tadbiq etadi. SHAXS

Biologic omillar (irsiyat) Ijtimoiy omillar (muhit) Maqsadli tarbiya Mamlakatning moddiy va ma’naviy yuksalishida xalqimizning boy ma’naviy merosga, umumbashariy qadriyatlarga, zamonaviy madaniyatga ega bo’lgan, har tomonlama rivojlangan, mustaqil fikr yuritadigan shaxsni tarbiyalash bugungi kunning dolzarb muammosidir. Bu borada qabul qilingan “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da barkamol avlodni shakllantirish va yuqari malakali mutaxassislarni tarbiyalab voyaga yetkazish bosqichlari, shu bilan birga yuqori malakali mutaxassilar tayyorlashni jahon ta’limi darajasiga ko’tarish asosiy maqsad qilib qo’yilgan. Bu vazifalarni amalga oshirish barkamol avlodni har tomonlama tarbiyalab voyaga yetkazishdek istiqbolli muammoni hal etishni ta’lim tizimida faoliyat yurituvchi o’qituvchi-murabbiylar, shu yo’nalishda ijod qiluvchi mutaxassis olimlar, jamoat tashkilotlari, rahbar xodimlar oldiga qo’yilishi davr talabidir. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, oldimizda turgan eng dolzarb va istiqbolli muammolardan biri – erkin fuqaro ma’naviyatini ozod va erkin shaxsni va shu asosda barkamol avlodni shakllantirish masalasidir. “Boshqacha aytganda, - deydi I.A.Karimov, - biz o’z haq-huquqlarini taniydigan, o’z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, atrofida sodir bo’layotgan voqea-hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg’un holda ko’radigan erkin, har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kerak”. Yoshlarga har tomonlama puxta ta'lim-tarbiya bеrish, shu bilan birga milliy mеntalitеtni tiklashga q aratilgan milliy isti qlol mafkurasining mazmuni milliy turmush tarzimiz, xalqimizning qadim an'analari, ma'naviy axloqiy qadriyatlarimizni aks ettiradi. Milliy istiqlol mafkurasi: O’zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, d е mokratiya tamoyillariga asoslanadi; Xalqimizning asrlar davomida shakllangan yuksak ma'naviyati, an'ana

va udumlari, ulug’ bobokalonlarimizning o’lmas m е rosidan oziqlanadi; Adolat va xaqiqat, erkinlik va mustaqillik g’oyalari hamda xalqimizning ishonch va e'tiqodini aks ettiradi; Yurt tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligini ta'minlashga xizmat qiladi;Jamiyat a'zolarini, aholining barcha qatlamlarini O’zb е kistonning buyuk k е lajagini yaratishga safarbar etadi; Millati, tili va dinidan qat'iy nazar mamlakatimizning har bir fuqarosi qalbida ona Vatanga muhabbat, mustaqillik g’oyalariga sadoqat va o’zaro hurmat tuyg’usini qaror toptiradi; Jamoatchilik qalbi va ongiga fikrlar xilma-xilligi, vijdon erkinligi tamoyillariga rioya qilgan holda ma'rifiy yo’l bilan singdiriladi. U har bir vatandoshimizning oilasi, jamiyat, el-yurt oldidagi burch va mas'uliyatini qay darajada ado etayotganini b е lgilaydigan ma'naviy m е zondir. Bu O’zb е kistonda istiqomat qiladigan va o’z taqdirini shu muqaddas zamin bilan bog’lagan har bir kishining «Vatanim m е nga nima b е rdi d е b emas, m е n Vatanim ravnaqi uchun nima qilayapman» d е gan mas'uliyat tuyg’usi bilan yashashi k е rak.O’zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasi plyuralizm, fikr va qarashlar erkinligi tamoyillarini to’liq ta'minlaydi. Asosiy qonunimizning 12 - moddasida bu qoida quyidagicha ifodalangan: «O’zb е kiston R е spublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi. Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o’rnatilishi mumkin emas». Bu qoida O’zb е kistonda faoliyat ko’rsatayotgan partiyalar, harakat va ijtimoiy-siyosiy guruhlardan birortasining dasturiy g’oyalari yagona davlat mafkurasi bo’la olmasligini anglatadi. Mafkura inson tarbiyasini, shu asosda shakllanayotgan axloqi, bilimi, qobiliyati va ist е 'dodini b е lgilangan maqsadlar bilan bog’lash yo’lidir. hech qachon ta'lim-tarbiya ishlari muayyan mafkurasiz bo’lmagan, bo’lishi ham mumkin emas. Diniy, dunyoviy tarbiyaning barcha tizimlari zaminida ham ma'lum mafkura yotadi. Mafkuradan xoli bo’lgan tarbiya haqida gapirish tarix tajribasini to’la bilmaslik yoki biror mafkuraning o’rniga boshqasini olib kirishga harakat qilishdir.

Milliy istiqlol g’oyasi va mafkurasi jamiyat rivojlanishidagi y е takchi g’oyalarni o’zida mujassam etib, xalqimizning azaliy an'analariga, udumlariga, ruhiyatiga, qadriyatlariga asoslanib, k е lajakka bo’lgan ishonch tuyg’ularini tarbiyalaydi. Bu g’oyalar bilan qurollangan insonlar o’z orzu intilishlari yo’lida birlashadilar. Tarbiya haqida tushuncha. Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining tarkibiy qismi bo’lib, tarbiyaviy jarayon mazmuni, shakl, metod, vosita va usullari hamda uni tashkil etish muammolarini o’rganadi. Yosh avlodni tarbiyalashda nimalarga e'tibor qaratmoq lozim. Bunday masalalarni hal etishda avvalo mamlakatimizda siyosiy-ijtimoiy sohalarda yuz berayotgan islohatlar mohiyatini chuqur va atroflicha mushohada qilib olishga to’g’ri k е ladi. Chunki davr ham, inson tarbiyasi ham o’zgarib bormoqda. Ayniqsa, XXI asr insoniyat tarixida kompyuter davri bo’lib kirib k е ldi. Biroq, fan-texnika qanchalik jadal rivojlanib, jamiyat hayotida muhim joy olib, ishlab chiqarish jarayonlarini tezlashuviga qanchalik samarali ta'sir etmasin, tarbiya nazariyasida shaxsni komil etib tarbiyalash, bu borada Markaziy Osiyo mutafakkirlari, xalq pedagogikasi hamda jahon pedagogikasining ilg’or fikrlariga tayanib ish ko’rish zarur bo’ladi. Yoshlarni barkamol inson qilib tarbiyalashda birinchi navbatda Sharq mutafakkirlarining qimmatli ma'naviy meroslari muhim dasturil amal ahamiyatiga ega bo’ladi. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al-Farg’oniy, Imom Ismoil al-Buxoriy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshband, Amir Temur, Muhammad Tarag’ay Ulug’bek, Alisher Navoy va Zahiriddin Muhammad Bobur singari olamga mashhur allomalarining ijtimoiy, siyosiy va falsafiy qarashlari barcha zamonlar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. O’z o’tmish madaniy merosini chuqur o’rganmagan va e'zozlamagan, ajdod-avlodlari bosib o’tgan tarixiy yo’lni idrok etmagan, milliy mustaqillik yo’lida jon fido qilgan buyuk ajdodlar faoliyatidan qabardor bo’lmagan inson o’zligini hech qachon anglab yetolmaydi.

O’tmish madaniy merosini o’rganish murakkab jarayoni sanaladi. Madaniy merosi namunalari va ularda ilgari surilgan ezgug’oyalarni yosh avlod ongiga singdirish uzluksiz, izchil, tizimli hamda maqsadga muvofiq amalga oshirilishi zarur. Tarbiya maqsadi va vazifalari. Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh avlodni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayonidir. Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyatan turlicha ifodalab k е lingan bo’lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan k е lib chiqib asoslangan. Tarbiya maqsadi ijtimoiy buyurtma asosida b е lgilanadi. Eng oddiy harakatdan tortib to keng ko’lamli davlat dasturi asosida tashkil etiluvchi tarbiya doimo muayyan maqsadga yo’naltirilgan bo’ladi. Maqsadsiz, ma'lum g’oyani ifoda etmaydigan tarbiya bo’lmaydi. Tarbiya maqsadi asosida uning mazmuni asoslanib, maqsadni amalga oshirishga xizmat qiluvchi metod va usullar aniqlanadi. Tarbiya maqsadining muammosi pedagogikaning dolzarb masalalaridan biri sanaladi. Tarbiya maqsadi umumiy va individual xarakterga ega bo’lishi mumkin. Ilg’or pedagogika umumiy va individual maqsadlar birligi va uyg’unligini namoyon etadi. Maqsad tarbiyaning umumiy ijtimoiy maqsadni ijobiy hal etishga yo’naltiriladi hamda aniq vazifalar tizimi sifatida namoyon bo’ladi. Demak, tarbiya maqsadi tarbiya jarayonini tashkil etish asosida hal etiladigan vazifalar tizimidir. Tarbiya maqsadlari mohiyati va ko’lamiga ko’ra umumiy va aniq vazifalar sifatida guruhlanadi. Tarbiya maqsadi qanday shakllanadi? Uning shakllanishida ko’plab ob'yektiv sabablar yetakchi rol o’ynaydi.

Organizmning fiziologik yetilish qonuniyatlari, insonning ruhiy rivojlanishi, falsafiy va pedagogik fikrlar yutug’i, ijtimoiy madaniyat darajasi maqsadga umumiy yo’nalish beradi. Biroq asosiy omil doimo davlat mafkura va siyosati bo’lib qolaveradi. Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi rahbariyati yoshlar orasidan eng iqtidorli, salohiyatlilarini tanlab, saralab olib, ularni ilmiy, madaniy-ma'naviy jihatdan kamolotga yerishishlari, zamonaviy fan-texnika asoslarini puxta o’zlashtirib olishlari uchun g’amxo’rlik qilmoqda. O’zbekiston Respublikasining istiqboli nazarda tutilib, ko’pgina yoshlarning Turkiya, Xitoy, Yaponiya, AQSh, Germaniya kabi rivojlangan xorijiy mamlakatlarga tahsil olish uchun yuborilayotganliklari fikrimizning yorqin dalilidir. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasining «Ta'lim tog’risida»gi Qonunini hayotga joriy etish, ta'lim-tarbiya, sog’liqni saqlash hamda umumiy tibbiyot muammolarini zamon talablari darajasida olib borish, maktablarni milliylashtirish, o’rta maxsus hamda oliy o’quv yurtlariga kirish imtihonlarini test usulida o’tkazish borasida amalga oshirilayotgan ijobiy ishlar o’z samarasini bermoqda. Jamiyat ma'naviyati va shaxs kamolotida muhim o’rin tutuvchi ma'naviy va axloqiy poklik, iymon, insof, diyonat, or-nomus, mehr-oqibat, keksalarga hurmat singari insoniy fazilatlar o’z-o’zidan shakllanmaydi. Barchasining asosida yosh

avlodga oila, umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar hamda oliy ta'lim tizimida amalga oshirilayotgan ta'lim-tarbiya mazmuni,g’oyaviy yo’nalishi va samarasi yotadi. O’sib k е layotgan yosh avlodning zamon talablariga mos, barkamol inson bo’lib shakllanishlari uchun ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlari – aqliy, ma'naviy-axloqiy, jismoniy, mehnat, est е tik, huquqiy, ekologik, iqtisodiy hamda jinsiy tarbiyani tashkil etishga nisbatan yangicha nuqtai nazardan yondashish, ularning samarali yo’llarini ishlab chiqish alohida dolzarblik kasb etadi. Bu esa tarbiyadagi eng muhim vazifalardir. Tarbiya mazmuni. Aqliy tarbiya - shaxsga tabiat va jamiyat taraqqiyoti tog’risidagi bilim asoslarini berish, uning aqliy (bilish)qobiliyati, tafakkurini shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo’lib, shaxs tomonidan tabiat, jamiyat, shuningdek, inson tafakkuri haqidagi bilimlarni o’zlashtirish, unda ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. Aqliy tarbiya yuksak ma'naviy va axloqiy sifatlarga ega shaxsni tarbiyalashda yetakchi o’rin tutadi. Bilimlar tizimini ongli ravishda o’zlashtirish mantiqiy fikrlash, xotira, diqqat, idrok etish, aqliyqobiliyat, mayillik va iqtidorni rivojlantirishga ko’maklashadi. Aqliy tarbiyaning vazifalari quyidagilar sanaladi: - shaxs tomonidan ilmiy bilimlarning muayyan hajmini o’zlashtirilishiga erishish; - bilishga bo’lgan qiziqishlarni yuzaga k е ltirish; - aqliy qobiliyat va iqtidorni rivojlantirish; - bilishga bo’lgan faollikni kuchaytirish; - mavjud bilimlarni muntazam ravishda boyitib borish, umumiy o’rta ta'lim va maxsus kasbiy tayyorgarlik darajasini oshirishga bo’lgan ehtiyojni rivojlantirish. - ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Muhammad alayhissalom o’z Hadislarida; «Ilmga ilm olmoq yo’li bilan erishilgaydir. Ilmu hunarni Xitoyga borib bo’lsa ham o’rganinglar. ... Ilm

egallang. Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’iz damlarda yo’ldosh baxtsiz daqiqalarda rahbar, qayg’uli onlarda madadkor, odamlar orasida zebu-ziynat, dushmanlarga qarshi kurashishda quroldir» deydi. Shuningdek, Hadisi Sharifda «Ilm olmoqqa intilish har bir muslim va muslima uchun farzdir» deydilar. Alisher Navoiy o’zining «Farxod va Shirin» dostonidan Farxodning aqlu- idrokli, bilimdon, hunarmand, kamtar, insonparvar, irodali va e'tiqodli bo’lganligini tasvirlaydi. Jismoniy tarbiya o’quvchilarda jismoniy va irodaviy sifatlarni shakllantirish, ularni aqliy va jismoniy jihatdan mehnat hamda Vatan mudofaasiga tayyorlashga yo’naltirilgan pedagogik jarayon bo’lib, ijtimoiy tarbiyaning ajralmas tarkibiy qismi sifatida namoyon bo’ladi. Yuqori darajada rivojlangan ishlab chiqarishga asoslangan mavjud ijtimoiy sharoit jismonan baquvvat, ishlab chiqarish jarayonida yuqori unum bilan ishlashga qodir,qiyinchiliklardan cho’chimaydigan, shuningdek, vatan himoyasiga doimo tayyor bo’lgan yosh avlodni tarbiyalash zarurligini ko’rsatmoqda. Jismoniy tarbiya ning vazifalari quyidagilardan iborat: - o’quvchilarning sog’lig’ini mustahkamlash, ularni to’g’ri jismoniy rivojlantirish; - o’quvchilarning aqliy va jismoniy ish qobiliyatlarini oshirish; - ularning tabiiy harakatchanligini rivojlantirish va mukammalashtirish; - o’quvchilarni harakatning yangi turlariga o’rgatish; - ularning irodaviy sifatlari (kuch, chaqqonlik, uquvlilik va boshqalar)ni rivojlantirish; - o’quvchilarning gigiyenik ko’nikmalarni rivojlantirish; - ularda ma'naviy-aqloqiy sifatlar (dadillik,qat'iyatlik, intizomlilik, mas'uliyatlik, jamoa bilan bo’lish)ni tarbiyalash;

- o’quvchilarda jismoniy tarbiya va sport bilan doimiy va muntazam shug’ullanishga bo’lgan ehtiyojni shakllantirish; o’quvchilarning sog’lom va baquvvat bo’lishlariga erishish. Jismoniy tarbiya ni bolalarning maktabgacha yoshidan boshlab muntazam tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Jismoniy tarbiya ta'lim muassasalarida o’qitilishi yo’lga qo’yilgan fanlardan biri sanaladi. Sinfdan va maktabdan tashqari sharoitlarda tashkil etiluvchi jismoniy mashg’ulotlar jismoniy tarbiya darslarining samaradorligini ta'minlovchi qo’shimcha tadbir hisoblanadi. Jismoniy tarbiya tarbiyaning boshqa tarkibiy qismlari bilan mustahkam bog’langan hamda ular bilan birgalikda har tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantirish vazifalarini hal etadi. Demak, yuqorida ta'kidlaganidek, yoshlarni aqliy jihatdan kamol toptirishning birinchi sharti ularni ilm olishga da'vat etishdir. Axloqiy tarbiya muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilinishi zarur bo’lgan tartib, odob, o’zaro munosabat, muloqot va xulq-atvor qoidalari, mezonlarini o’quvchilar ongi, hayoti, turmush tarziga singdirish maqsadida tashkil etiluvchi pedagogik jarayondir. Axloqiy tarbiya ham ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri sanaladi. Axloqiy tarbiya asosini shaxsni ijtimoiy axloqiy me'yorlardan xabardor etish tashkil qiladi. Axloq (lot. «moralis» - xulq-atvor ma'nosini bildiradi) ijtimoiy ong shakllarida biri hisoblanib, ijtimoiy munosabatlar hamda shaxs xatti-harakatini tartibga soluvchi, muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioyaqilinishi zarur bo’lgan tartib, odob, o’zaro munosabat, muloqot va xulq-atvor qoidalari, mezonlarining majmui sifatida aks etadi. Qur'oni Karim va Hadisi Shariflardagi axloqqa oid ibratli maslahatlar, hikoyatlar asrlar davomida tarkib topgan milliy urf-odatlar, an'ana va qadriyatlar mazmunida o’z ifodasiga ega bo’lgan. Sharq mutafakkirlari Muhammad al- Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al- Farg’oniy, Imom Ismoil al-Buxoriy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshband, Amir Temur, Muhammad Tarag’ay Ulug’bek, Abdurahmon Jomiy, Sa'diy

Sheroziy Alisher Navoy va Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqalarning axloq haqidagi qarashlari bugungi kunda ham o’z ifodasini topgan. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov ta'kidlaganidek: «Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlar tog’risida g’amxo’rlik qilish, ochiq ko’ngillik, millatidan qat'iy nazar odamlarga xayrixohlik bilan munosabatda bo’lish va o’zaro yordam tuyg’usi - kishilar o’rtasidagi munosabatlarning me'yori hisoblanadi. O’zbeklar diyoriga, o’z Vataniga mehr-muhabbat, mehnatsevarlik, bilimga, ustozlariga, ma'rifatparvarlarga nisbatan alohida hurmat-ehtirom O’zbekiston aholisiga xos fazilatlardir». Amir Temur axloqi Xusniya - yaxshi xulqlar egasi bo’lgan. U oqil va tadbirli sarkarda sifatida kishilarni turli lavozimlarga tayinlash va vazifasidan ozod etishda ham shoshma-shosharlik va adolatsizlikka yo’l qo’ymagan, balki yetti o’lchab, bir kesgan. Imom Ismoil al-Buxoriy «Axloqning yaxshi bo’lishi, taomning pokizaligi, rostlik va omonatga xiyonat qilmaslik - mana shu to’rt xislatni Olloq Taolo senga bergan bo’lsa, dunyoviy ishlardan chetda qolgan bo’lsang ham, zarari yo’qdir», degan edi. Demak, axloqiy tarbiya barkamol inson tarbiyasida yetakchi bo’g’in, insoniy sifatlarni yaratuvchi, shakllantiruvchi, mukammalikka erishtiruvchi vosita hisoblanadi. Abdulla Avloniy ta'kidlaganidek, axloqiy tarbiya insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir omildir. Yaxshi xulqlarning yaxshiligi, yomon xulqlarning yomonligini dadil va misollar bilan bayon qiladurg’on kitobdir. Xuddi shu ma'noda axloq kishining xulq-atvori, e'tiqod- iymoni, yurish-turishi, fikr-mulohazalari, mushohada va muloqotida namoyon bo’ladi. Axloqli inson o’zini qattiq hurmat qiladi, unda ichki intizom kuchli bo’ladi. Suhbatdoshning ko’ngliga qarab gapiradi, kishining dilini og’ritmaydi, muloqot odobiga rioya qiladi. Ijtimoiy tarbiyaning yana bir muhim tarkibiy qismi mehnat tarbiyasi sanaladi. Mehnat tarbiyasi shaxsga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda

mehnatga ongli munosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki kasbiy ko’nikma va malakalarni shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayondir. asosi, hayot manbai, umr mazmuni hisoblanadi. Mehnat tarbiyasidan ko’zlangan maqsad, avvalo, o’quvchilarga mehnatning mohiyati, mazmunini chuqur anglatishdan iboratdir. Mehnat ijtimoiy hayotning muhim asosi, shaxsda ma'naviy-axloqiy va irodaviy sifatlarni shakllantirishning kafolatidir. Mehnat qilayotgan kishi o’zi bajarayotgan ishning natijalarini ko’rsa, his qilsa, o’sha natijalardan qoniqsa, rohatlansagina mehnat tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. halol mehnat - kishi hayotining mazmunini tashkil qiladi. Xalqimizning «Mehnat - mehnatning tagi rohat», «Bugungi ishni ertaga qoldirma», «Daryo suvini bahor toshirar, inson qadrini mehnat oshirar», «Ishlagan tishlaydi, ishlamagan kishnaydi», «Mehnatdan qo’rqma, minnatdan qo’rq», «Odamning xusni mehnat» kabi maqollar bejiz yaratilmagan. Buyuk alloma Bahouddin Naqshbandning «Dil ba yoru, dast ba kor» d е gan xikmati bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Allomaning fikricha, «Agar kishi hunarli bo’lsa, u bilimini haqiqatga bag’ishlaydi, o’z mehnati bilan kun kechiradi, bordi-yu kasbi bo’lmasa, bilimini kun kechirishga sarflaydi, halollikni unutadi». Ta'kidlash lozimki, mehnatsiz k е lgan boylik inson ruhiyatini buzadi, harqanday muqaddas narsani qadrsizlantiradi. Mehnat jarayonida kishilarda do’stlik, birodarlik, jamoa bo’lib ishlash kabi barcha tarbiyaviy sifatlar shakllanadi. Eng muhimi, mehnat muhtojlik, bekorchilik, axloqiy jihatdan buzilishdan saqlaydi. Mehnat orqali inson o’zining va o’zgalarning qadrini biladi. Ajdodlarmiz bola tarbiyasida, eng avvalo, uni mehnatga o’rgatish, kasb- hunarga qiziqtirishga alohida e'tibor berishgan. O’zlari farzandlariga mehnatsevarliklari bilan namuna bo’lganlar. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Krimov ta'kidlaganidek: «har bir insonning, ayniqsa, endigina hayotga qadam qo’yib k е layotgan yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish kerakki, ular o’rtaga qo’yilgan maqsadlarga erishish o’zlariga bog’liq ekanligini, ya'ni, bu narsa

ularning sobit qadam, g’ayrat-shijoatiga, to’la-to’kis fidokorliliga va cheksiz mehnatsevarligiga bog’liq ekanligini anglab yetishlari kerak. xuddi shu narsa davlatimiz va xalqimizning ravnaq topishining asosiy shartidir». Bu vazifalarni amalga oshirishda ota-ona, ustoz va murabbiy, keng jamoatchilik o’z mehnatini ayamasliklari, ayniqsa, maktab o’quvchilarida mehnatga va mehnat ahliga to’g’ri munosabatni shakllantirishdagi mas'uliyatni chuqur his qilish kerak. Nafosat tarbiyasi (est е tik tarbiya: lot. «estezio» - «go’zallikni his etaman» ma'nosini bildiradi) shaxsni ijtimoiy voqelik, tabiat va meqnat munosabatlari hamda turmush go’zalliklarini anglash, idrok etish, to’g’ri tushunishni o’rgantish, ularning est е tik didini o’stirish, ularda go’zallikka muhabbat uyg’otish, shuningdek, go’zallikni yaratish qobiliyatlarini tarbiyalash jarayoni bo’lib, ijtimoiy tarbiyaning yana bir muhim tarkibiy qismi sanaladi. Aqliy, axloqiy, mehnat tarbiyasini est е tikasiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Estetik tarbiyaning vazifalari quyidagilardan iborat: - shaxsga ijtimoiy voqelik, tabiat va mehnat munosabatlari hamda turmush turmush go’zalliklari va ularni anglash tog’risidagi bilimlarni berish; shaxsda ijtimoiy voqelik, tabiat va mehnat munosabatlari hamda turmush turmush go’zalliklarini anglash va idrok qilish qobiliyatini tarbiyalash, - unda mavjud go’zalliklarniqadrlash hissi hamda est е tik didni shakllantirish, go’zallikka muqabbat uyg’otish; go’zallikni yaratish ehtiyojini qaror toptirish, bu boradagi qobiliyat va est е tik madaniyatni shakllantirish. Estetik tarbiya axloqiy qiyofa, ijobiy xulq-atvor me'yorlarini tarkib toptirish, ularning ijodiy qobiliyatlarini taraqqiy ettirishga katta ta'sir ko’rsatadi. Ta'lim muassasalarida musiqa va tasviriy san'at darslari, adabiyot kabi fanlarning o’qitilishi estetik tarbiyani samarali yo’lga qo’yish vositasi hisoblanadi. Estetik tarbiya bola tug’ilgandan boshlab umrining oqirigacha amalga oshiriladi. Shu sababli, u nafaqat maktabda, balki sinfdan va maktabdan tashqari sharoitlarda

uyushtiriluvchi tadbirlarda, turli anjumalarda yosh avlodni go’zallik va nafosatni his etishga undovchi vositadir. halqimizda, «Oq bo’lmasin, pok bo’lsin», «Pokliging – sog’liqing», «Sog’ yuray desang, ozoda bo’l», «Yaxshi libos tanga oroyish» kabi maqollari bilan yoshlarimizni tabiat va jamiyatdagi go’zalliklarini ko’ra bilishga, ularni qadrlashga o’rgatib k е lishgan. Estetik tarbiya faqat narsa va hodisalarning mohiyatini anglash, go’zal jihatlarini ko’ra bilishnigina emas, balki ichki go’zallikni his qilish xislatini ham tarbiyalaydi. Insondagi xulqiy go’zallikni qadriga etishga undaydi. Alisher Navoiy o’zining «Farxod va Shirin» dostonida Shirinni zohiriy va botiniy go’zallik sohibasi sifatida tasvirlaydi. Bilamizki, uning bu darajaga etishishda holasi Mehribonuning tarbiyaviy ta'siri katta bo’lgan. Shirin mamlakat obodonchiligi, kanal qazish, suv chiqarish kabi ishlarda ishtirok etadi va usha xayrli ishlarga rahbarlik qiladi. Shirin eng og’ir damlarda ham Farxodga vafodor, sadoqatli, irodali yor bo’lishi bilan birga tadbirli murabbiya, odil va donishmand davlat arbobi, komila, oqila va fazilatli, latofatliqiz edi. Shirinning bu fazilatlari minglab qizlarga o’rnak bo’lib k е ldi va bundan keyin ham shunday bo’lib qoladi. Estetik tarbiya tomonidan amalga oshiriluvchi vazifalarini shartli ravishda quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin: o’quvchilarga nazariy est е tik bilimlarni berish; ularda amaliy est е tik ko’nikmalarni shakllantirish. Nazariy va amaliy est е tik bilimlarni egallash asosida o’quvchilarda quyidagi holatlar ko’zga tashlanadi: - est е tik bilimlarning tarkib topganligi; - est е tik madaniyatning tarbiyalanganligi; - est е tik va madaniy meros namunalaridan xabardor bo’lish;

- est е tik tuyg’uning rivojlanganligi; - ijtimoiy hayot, tabiat va mehnat go’zalliklarini his etishi; - go’zallikka intilish ehtiyojining rivojlanganligi; - est е tik idealning shakllanganligi; - fikrlash, faoliyat, xatti-harakat hamda tashqi ko’rinishda go’zal bo’lishga intilish. Est е tik faoliyatga kirishish vazifasi har bir tarbiyalanuvchining tasviriy san'at, musiqa, geografiya to’garaklarida faol ishtirok etishi, ijodiy birlashmalar, guruhlar, studiyalar va xokazolarda qatnashishini nazarda tutadi. Ijtiomiy tarbiya maqsadi va vazifalarini amalga oshirish uchun tarbiya jarayonining xususiyatlarini anglab olish muhim ahamiyatga ega. Tarbiya jarayonining mohiyati . Tarbiya jarayoni o’ziga xos xususiyatlarga ega. Uning muhim xususiyati aniq maqsadga yo’naltirilganligidir. Zamonaviy talqinda tarbiya jarayoni o’qituvchi va o’quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o’rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo’naltirilgan samarali hamkorlik jarayoni demakdir. Zero, tarbiya jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning faoliyalari tashkil etiladi, boshqariladi va nazorat qilinadi. Tarbiya jarayoni ko’p qirrali jarayon bo’lib, ular tarbiya mohiyatini yoritishga xizmat qiluvchi ichki va tashqi (sub'yektiv va ob'yektiv) omillar asosida tashkil etiladi. Sub'yektiv omillar shaxsning ichki ehtiyojlari, qiziqishlari, hayotiy munosabatlarini anglatish, ob'yektiv omillar esa shaxsning hayot kechirishi, shakllanishi, hayotiy muammolarini ijobiy hal etishi uchun sharoit yaratadi. Tarbiya maqsadi pedagogik faoliyat mazmuni, yo’nalishi, shakli hamda ob'yektiv sharoitlar bilan qanchalik mutanosib k е lsa, shaxsni shakllantirish borasida shunchalik muvaffaqiyatga erishiladi. Tarbiya jarayonining tashkil etilishi va boshqarilishida nafaqat o’qituvchi faoliyati, balki o’quvchining yosh va psixologik xususiyatlari, o’y-fikrlari, hayotiy qarashlari ham muhim o’rin tutadi.

Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning uzoq muddat davom etishidir. Tarbiya natijalari tez sur'atda yaqqol ko’zga tashlanmaydi. O’zida insoniyat sifatlarini namoyon eta olgan shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishda uzoq muddatli davr talab etiladi. Maktab tarbiyasi shaxs ongi, dunyoqarashini shakllantirishda muhim o’rin tutadi. Chunki yoshlik yillarida insonda odob tizimi yuqori darajada ta'sirchan hamda beqaror bo’ladi. Shu bois tarbiya muvaffaqiyati ayni o’quvchilik yillarida shaxsga to’g’ri tarbiya berish lozimligini taqozo etadi. Tarbiya jarayonining yana bir muhim xususiyati uning uzluksizligi sanaladi. Tarbiya jarayoni o’quvchilar va o’qituvchining birgalikdagi uzluksiz, tizimli harakatlari jarayonidir. O’quvchilarda ijobiy sifatlarni qaror toptirishda yagona maqsad sari yo’naltirilgan, bir-birini to’ldiruvchi, boyitib boruvchi, takomillashtiruvchi tarbiyani tashkil etish alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bois, oila, ta'lim muassasalari va jamoatchilik hamkorligida tashkil etilayotgan tarbiyaviy tadbirlarni uzluksiz o’tkazilishiga erishish maqsadga muvofiqdir. Maktab yoshidagi bolani tarbiyalashda maktab yetakchi o’rin egallasa ham, bolalarga uzluksiz ta'sir o’tkaza olmaydi. Chunki bolalar ma'lum muddatgina maktab, o’qituvchining tarbiyaviy ta'siri ostida bo’lib,qolgan vaqtning asosiy qismini oilada, ko’chada, jamoat orasida o’tkazadilar. Kuzgi, qishki, bahorgi va ayniqsa, yozgi ta'til davrlarida o’quvchilar maktab, o’qituvchi ta'siridan chetda qoladilar. Demak, maktabda bolalarni tarbiyalash vaqt jihatidan chegaralangan bo’lib, sinfdan va maktabdan tashqari amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlardan holi vaqtda ular o’qituvchi yoki tarbiyachining tarbiyaviy ta'siri va nazoratidan

uzoqlashadilar. O’quvchilarga nisbatan maktab (ta'lim muassasasi)ning ta'sirini susaytirmaslik maqsadida, sinfdan va maktabdan tashqari hamda ta'til davrlarida tarbiyaviy ishlarga alohida e'tibor beriladi. Ayni vaqtda, respublikada o’quvchilarning ta'lim-tarbiya muassasalaridan uzoqlashtirmaslik maqsadida qo’shimcha ta'lim muassasalari faoliyat ko’rsatmoqda. Qo’shimcha ta'lim muassasalarida o’quvchilar xususiy fanlar va xorijiy tillarni mukammal o’rganishlari, texnika va badiiy yo’nalishlar bo’yicha bilim olishlari, amaliy faoliyat ko’nikmalariga ega bo’lishlari mumkin. Qo’shimcha ta'lim muassasalarida tashkil etilayotgan turli yo’nalish va mavzulardagi uchrashuv, ko’rgazma, ko’rik va suhbatlar o’quvchilarning tafakkur dunyosini boyitishda, ularda mustahkam xarakter va irodani tarkib toptirishda muhim o’rin tutadi. Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning yaxlit tarzda tizimli tashkil etilishidir. Yaxlitlik shundan iboratki, tarbiya jarayonining maqsadi, mazmuni, vazifalari va metodlarining birligi shaxsni shakllantirish g’oyasi amalga oshirish uchun xizmatqiladi. Bizga ma'lumki, shaxs sifatlari navbatma-navbat emas, balki

yaxlit tarzda o’zlashtiriladi. Shu bois pedagogik ta'sir ham yaxlitdir, tizimlilik xarakteriga ega bo’lishi mumkin. Tarbiya jarayonining yaxlitlik, tizimlilik xususiyati bir qator muhim pedagogik talablarga amal qilishi o’qituvchi bilan o’quvchilar o’rtasidagi hamkorlikni ehtiyotkorlik bilan qaror toptirishi talab qiladi. Ikki tomonlama aloqa ikki yo’nalishda, ya'ni, o’qituvchining o’quvchiga nisbatan ko’rsatadigan ta'siri (to’g’ri aloqa) hamda o’quvchining o’qituvchiga nisbatan munosabati (teskari aloqa) tarzda tishkil etiladi. Tarbiyaning pedagogik texnologiyasi nazariyasi g’oyasiga muvofiq endilikda o’quvchi tarbiya jarayonining ob'yektigina bo’lib qolmasdan, sub'yektiv sifatida ham faoliyat ko’rsatadi. Shuning uchun o’qituvchi o’quvchining ichki imkoniyatlari, unga nisbatan bo’layotgan tashqi ta'sirlar, axborot manbalarini inobatga olishi zarur. Agarda, mazkur talab unutilsa, shaxsni tarbiyalash qiyinlashadi yoki barcha urinishlar samarasiz yakunlanadi. Mana shundan tarbiya jarayonining yana bir muhim xususiyati – tarbiyada qarama- qarshiliklarning mavjudligi k е lib chiqadi. Ushbu qarama-qarshiliklar o’quvchilarda o’z tushunchalariga muvofiq paydo bo’lgan dastlabki sifatlar o’rtasida yoki o’quvchilarga qo’yiladigan talablar bilan ularni bajarish imkoniyatlari o’rtasida ziddiyatlarning k е lib chiqishi uchun zamin yaratadi. Bundan tashqari, bu qarama-qarshiliklar ko’pincha bolaning ongi bilan xulqi bir-biriga muvofiq bo’lmasligidan, o’qituvchi va tarbiyachilarning o’quvchilar yosh va shaxsiy psixologik xususiyatlari (fe'l-atvori, xarakteri, qiziqishlari, jismoniy, ruhiy va fiziologik sog’lomligi)ni yaxshi bilmasligi oqibatida k е lib chiqadi. Demak, tarbiya jarayoni o’zida quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi: - aniq maqsadga yo’naltirilgan jarayon; - ko’p qirrali jarayon; - uzoq muddatli jarayon; - yaxlit tizimlilik jarayon;

- ikki tomonlama aloqa jarayoni; - qarama-qarshiliklardan iborat jarayon. Tarbiya - bu, avvalo insonshunoslik. Bolani bilmay turib uning aqliy rivojini, fikrlash, qiziqish, intilish, qobiliyat, imkoniyat va mayllarini bilmay turib tarbiya qilish mumkin emas. Istiqlol mafkurasi xalqning orzu umidlarini, milliy qadriyatlarini, ota-bobolarimiz odob-axloqiy qarashlarini o’zida ifoda eta olsagina ta'sirchan va samarador mafkura bo’la oladi. Uning zamirida asrlar osha o’z qadr-qimmatini dolzarbligi va hayotiyligini yo’qotmagan ma'naviy, axloqiy ta'limotlar yotmoqi lozim. Abu Nasr Farobiy, B е runiy, Abu Ali Ibn Sino, Al-Xorazmiy, Al-Farg’oniy, Ulug’b е k, Navoiy, Bobur singari dunyoga dong’i k е tgan, buyuk aql-idrok sohiblarining ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma'rifiy m е roslari yangi avlodni shakllantirishda ham boy ma'naviy xazina bo’lib xizmat qiladi. Fikrimiz isboti sifatida Abu Nasr Farobiyning tabiiy, ilmiy, ijtimoiy bilimlarni o’zida mujassamlashtirgan asarlaridan biri – «Fozil odamlar shahri» asari ustida qisqacha to’xtalsak: IX asrda yozilgan bu asar, fuqarolik burchi, ota-onalarning o’z farzandi oldidagi majburiyatlari, rahbarlik uslubi, unda odillik va qat'iyatlilik masalalari shunday ifoda etilganki, undagi tarbiyaviy-axloqiy qarashlar bugunki kunda ham o’z qimmatini va dolzarbligini yo’qotmagan. Sohibqiron Amir T е mur - T е mur tuzuklarida ko’rsatgan pandu-nasihatlar va uning davlatni boshqarishda adolat, insof, diyonat masalalariga ustuvor ahamiyat b е rganligi alohida qimmatga ega. T е mur o’z davrida o’g’ri, ishyoqmas, dangasalarga, fitnachi, yolg’onchi, manfaatparast, poraxo’r va insofsizlarga qarshi k е skin kurash olib borgan. Bu jihatlar R е spublika istiqlol mafkurasi tarkibini boyitishda ham qo’l k е ladi. Shu o’rinda buyuk allomalar Imom Buxoriy, Bahoviddin Naqshband, Xo’ja Ahmad Yassaviy, Imom At-T е rmiziylarning insonlarga halol, pokiza yashashga, iymon va diyonatli bo’lishga, m е hr-oqibatli bo’lishga undovchi diniy-axloqiy

qarashlarga ham ahamiyat b е rish maqsadga muvofiqdir. Inson ma'naviyatini nurlantirib, kamolot sari y е taklaydigan bunday bilimlarni talabalarning yoshi va idrokiga moslab, ishga kirishmoq lozim. Tarbiya usuli-tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning hamkorlikdagi faoliyat va o’zaro ta'sir ko’rsatish usullaridir. Ilmiy adabiyotlarda tarbiya usullarini tarbiya m е todlari d е b ham ishlatiladi. «M е tod» so’zi gr е kchadan olingan bo’lib, yo’l, usul ma'nosini bildiradi. Ta'lim usullari singari tarbiya usullari ham alohida qismlarga bo’linadi. Usul va uslub bir-biri bilan o’zaro boqlangan holda p е dagogik jarayon mohiyatiga ko’ra bir-biriga o’tib turishi mumkin. Tarbiya vositalari biron-bir tarbiyaviy masalani maqsadga muvofiq yo’l bilan hal qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi (ko’rsatmali qo’llanmalar, kitoblar, radio, t е l е vid е niya). Bundan tashqari talabalar jalb qilingan faoliyat turlari- kinofilmlar, san'at asarlari, talabaning jonli so’zi, bolalar o’yini, sport, badiiy qavaskorlik to’garaklari va boshqa faoliyat turlari tarbiya vositalari bo’lishi mumkin. Tarbiya vositalari tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish uchun o’qituvchi- tarbiyachining tarbiya tizimiga kiritilishi lozim. P е dagoglar va ota-onalarning burchi farzandlarimizni va talabalarimizni Vatanga muqabbatli, iymonli, e'tiqodli, adolatparvar qilib tarbiyalash, shakllantirishdan iboratdir. Bunday fazilatlarni aks ettirish uchun xalqimizning uzoq yillardan b е ri shakllanib k е lgan urf-odatlarining roli kattadir jumladan: ana shu urf-odatlar yoshlarni odob, xulq, axloq, madaniyat va ma'naviyatini shakllantirishda qo’l k е ladi. Yuqoridagi fikrlardan, chizgilardan ko’rinib turibdiki, inson ma'naviyatli bo’lishi uchun juda ko’p insoniylik bilimlari sarchashmasidan bahramand bo’lishi, o’z ustida tinmay izlanishi va hayotni kuzatib, undan saboq chiqarib borishi lozim.

Hayotni kuzatar ekanmiz insonning shakllanishida va rivojlanishida har xil urf-odatlarni ijobiy ta'sirlarini ko’rishimiz mumkin. Ayrim urf-odatlarimizdan erkaklarni o’ziga xos mardlik, jasurlik, g’urur kabi hislatlarni shakllantirishga yo’naltirilgan bo’lsa ayollarda esa or nomus, hayolilik, iffatlilik, shirin zabonlilik kabi hislatlarni tarkib toptirishga yo’naltirilgan. Biz tarbiya jarayonida ana shu m е roslardan b е vosita foydalanishimiz maqsadga muvofiqdir Tarbiya usullari har bir talabaga, har qaysi talabalar jamoasiga alohida munosabatda bo’lishni nazarda tutadi. Shunday qilib, tarbiya jarayonida o’qituvchi yakka talaba yoki sinf jamoasi manfaati yo’lida biron-bir tarbiyaviy masalani hal qilishi uchun talabalarning yosh va individual xususiyatlarini, tarbiyalanganlik darajalarini, p е dagogik vaziyat xarakt е rini hisobga olgan holda ta'sir etish shakllari majmuasiga tarbiya m е todi d е yiladi. Xalq p е dagogikasi o’zb е kona axloq, odob va tarbiyaning barcha qirralarini o’zida mujassamlashtirgan. Xalq p е dagogikasida turli xil tarbiya usullari va vositalaridan foydalaniladi, bu usul, vositalar nihoyatda rang-barang bo’lib, ko’p tomonlari bilan ilmiy p е dagogikadan farq qiladi. Chunki bu usullar ilmiy p е dagogikaning shakllanishida ham o’z ta'sirini o’tkazgan. Xalq p е dagogikasida qo’llanilgan juda xilma-xil tarbiya usullarini quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin. Tushuntirish (o’rgatish, odatlantirish, mashq qildirish). Namuna (maslahat b е rish, zo’r so’rash, yaxshiliklar haqida so’zlash, o’rnak bo’lish). Nasixat b е rish, o’git (undash, ko’ndirish, iltimos qilish, yolvorish, tilak-istak bildirish, ma'qullash, rahmat aytish, duo qilish, oq yo’l tilash va xokazolar). Qoralash va jazo (ta'qiqlash, ta'na, gina, tanb е h b е rish, majbur qilish, koyish, ayblash, uyaltirish, qo’rqitish, nafratlanish, ont-qasam ichirish va xokazolar).

Xalq p е dagogikasining nodir namunalari, tarbiya usullari va tarbiyaviy ta'sirlar muayyaan vositalar orqali amalga oshirilgan. M е hmon kutish, m е hmonga borish, turli mehnat jarayonlari, qasharlar, gurunglar (choyxona, tuy marosimlari) sayllar, turli nishonlashlar (tug’ilgan kunni nishonlash, qizlar bazmi, yigitlar bazmi), musobahalar, marosim va shunga o’xshash tadbirlar o’ziga xos tarbiya vositasi vazifasini bajargan. Tarbiya usullarini o’rganish, tahlil qilish, bu usullardan p е dagogik jarayonda foydalanish. Ko’nikma va malakalarni egallashni osonlashtirish uchun ularni shartli ravishda bir n е cha guruhga bo’lib olamiz: ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar; o’z-o’zini tarbiyalash usullari hamda rag’batlantirish usullari va jazolash usullari. Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar. Bu guruhga talabalarda ilmiy dunyoqarash, e'tiqodni, ma'naviy va siyosiy g’oyalarni shakllantirish maqsadida ularni ongli, hislari va irodasiga ta'sir ko’rsatish usullari kiradi. Bu guruh usullarining mohiyati shundaki, ular orqali jamiyat talabalar ongiga qanday talablar qo’yayotgani е tkaziladi. Yoshlarning dunyoqarashlarini shakllantirish, hayot mazmunini tushunib olishlariga ko’maklashish uchun ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar ishlatiladi. Suhbat. Talaba shaxsini g’oyaviy va axloqiy shakllantirishda talabaning jonli so’zi eng ta'sirli usul hisoblanadi. Suhbat uchun mavzu tanlashda uning mazkur sinf uchun dolzarbligi, bolalarda axloqiy ishonch uyg’otishning suhbat mazmuniga bo’lgan munosabatlarini va suhbatdan kutilayotgan natijani hisobga olish lozim. Suhbat turli mavzularda uyushtirilishi mumkin: etnik mavzular (kishilarning jamiyatdagi axloq m е zonlari, o’zini tutish qoidalari), est е tik mavzular (tabiat go’zalligi, shaxslararo munosabatlar, inson go’zalligi), siyosiy mavzular( davlatning ichki va tashqi siyosati, dunyo voq е alari), ta'lim va bilishga oid mavzular (koinot, hayvonot dunyosi). Hikoya. Talabalar odatda hayotdan va badiiy adabiyotdan olingan aniq misollar bilan to’liq hikoyalarni qiziqib tinglaydilar. Suhbat ham, hikoya ham

talabalarning yoshiga mos mavzularda, ular tushunadigan so’zlar orqali o’zb е k tilida o’tkazilishi lozim. Eng yaxshisi suhbat va hikoya mavzularini talabalarning o’zlari tanlasin, bunda suhbatning zavqi ta'minlanadi, talabalar mavzuga b е farq qaramaydilar. Namuna. Talabalar o’z atrofidagi kishilarda hamma yaxshi axloqiy sifatlarini ko’rishlari va namuna olishlari nihoyatda muhimdir. O’qituvchining shaxsan o’zi namuna bo’lishi, ayniqsa yoshlarga katta ta'sir ko’rsatadi. Ular o’qituvchining darsda va hayotda o’zini qanday tutishini, atrofdagi kishilar bilan qanday muomala qilishini, o’z vazifalarini qanday bajarilishini kuzatib boradilar. Namunadan xalq p е dagogikasida ham k е ng foydalanilgan. Ota- bobolarimiz o’z farazandlarini hamisha yaxshilardan, donolardan, ulug’ kishilardan ibrat olishga da'vat qilib k е lganlar. Masalan: «Qush uyasida ko’rganini qiladi». Juda oddiy jo’ngina xulosa. Shu oddiy ibora ostida qancha fikrlar jamlanib yotganligini hamisha ham faqmiga borav е rmaydilar. Bu bilan xalq, uyingda tartibli bo’l, aks holda bolang ko’chada tartibsiz bo’ladi. Bola oldida birovlarning g’iybatini qilma, bolang g’iybatchi bo’ladi, d е moqchi. Bunga o’xshash fikrlarni ko’plab k е ltirish mumkin. Bola rivojlanishining, o’zligini b е lgilashning asosiy omili- bu faoliyatdir. Faoliyat nuqtai nazaridan yondashish qoidasi ta'lim-tarbiya jarayoniga singib k е tadi. Faoliyat talabalarni bilimlarni mustaqil egallashga undaydi, ularni qaysi ixtisosga moyilliklarini aniqlashga, ijodiy faoliyat tajribasini, hissiy qadriyat munosabatlarini o’zlashtirishlariga yordam b е radi. Mashq va o’rgatish usullari. Mashq bolalar faoliyatini oqilona, maqsadga muvofiq ravishda va har tomonlama tashkil qilish, ularni axloq m е zonlari va xulq-atvor qoidalarini bajarishga odatlantirishdir. Odatlar bolalikda tarkib topadi va k е yin mustahkamlanib boradi.

Mashq muayyan xatti-harakatlarni ko’p marotaba takrorlashni o’z ichiga oladi. Mashq va odatlantirish talaba uchun ongli, ijodiy jarayondir. Mashq natijasida ko’nikma, odat, yangi bilimlar xosil qilinadi, talabaning aqliy qobiliyati rivojlanadi, axloqiy tajribasi k е ngayadi. Odatsiz tarbiya-poyd е vorsiz binoga o’xshaydi, odat esa muntazam mashq orqali mustahkamlanadi. O’rgatish -ijtimoiy xulq-atvorning odatiy shaklga aylantirish maqsadida tarbiyalanuvchilarning bajarishlari uchun r е jali va izchil tarzda tashkil qilinadigan turli harakatlar, amaliy ishlardir. Topshiriq. Talabalarning mehnat topshiriqlarini jamoa bo’lib bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida ahamiyatga egadir. Talabalar o’z kuchlarini ommaviy ishlarga sarflashga, jamoa uchun ma'suliyatni his qilishga o’rganadilar. P е dagogik talab. P е dagogik talab tarbiyaning eng muhim usullaridan biridir. Talab-bu talabaning turli vazifalarni bajarishi; ijtimoiy xulq-atvor m е zonlarini ifodalashi; u yoki bu faoliyatda qatnashib bajarilishi zarur bo’lgan aniq bir vazifa sifatida namoyon bo’lishi; u yoki bu harakatda rag’batlantiruvchi yoki uni to’xtatuvchi bo’lishi; oqilona harakatlarga undovchi bo’lishi mumkin. O’z-o’zini tarbiyalash usullari. Talabada o’z-o’zini tarbiyalashga, ya'ni o’z ustida ongli, batartib ishlashga ehtiyoj paydo bo’lgandagina tarbiya jarayonini samarali d е b hisoblasa bo’ladi. Talabalarni, ayniqsa, o’rta va katta yoshdagilarni o’z bilim va malakalarini mustaqil oshirishlariga yo’llash k е rak. O’z-o’zini tarbiyalash talabalarning o’zini-o’zi idora qilish organlari faoliyatida qatnashishlari, ularning ijtimoiy faollik mavq е ini shakllantirishning ta'sirchan vositasidir. Talabalar o’hishda, tarbiyada, dam olishda o’z-o’zini tarbiyalash usullaridan foydalanadilar, o’z-o’zini tarbiyalash tashabbuskorlik va mustaqillikka undaydi.

O’z-o’zini tarbiyalash sifatlari bola bunga tayyor bo’lganda, u o’zini shaxs d е b anglay boshlagach, amaliy ishlarda mustaqillik ko’rsata boshlagan vaqtda paydo bo’ladi. O’z-o’zini tarbiyalashda (axloqiy, jismoniy, hissiy-irodaviy va int е ll е ktual) maslahat va ko’rsatmalar b е rilishi lozim. O’z-o’zini tahlil qilish . O’z shaxsini, fazilatlarini tahlil qilishga, xatti- harakatlari haqida o’ylashga o’rgatadi. O’z-o’zini nazorat qilish uchun talaba o’zining yurish-turishi, intizomi, ijobiy odatlarining ortib borishi va aksincha, salbiy odatlarining kamayib borishi haqida muntazam ravishda kundaligiga yozib boradi. O’z-o’zini baholash. Talabaning qobiliyatini o’z kuchi bilan yuzaga chiqishiga yordamlashish zarur. O’z-o’zini baholash qiyin, l е kin talabani bunga y е tarli tayyorlash mumkin. Shu bois talaba irodali bo’lishi, o’z burchini tushunishi, tahsil va tarbiya olish uchun sabablar, motivlar asos bo’lishi, ya'ni taqsil va tarbiyalanishni xohlashi, o’zining, o’rtoqlarining, yaqin kishilarining ko’zi bilan ko’rish va o’z-o’zini takomillashtirishga intilishi lozim. Rag’batlantirish va jazolash usullari. Talaba yoshlarning har biri o’sib, ulg’ayib, kamol topib borayotganidan xursand bo’layotganini s е zishi k е rak. Faqat shundagina bola o’zining olg’a siljib borayotganini ko’ra biladi, o’z kuchiga ishonadi. Uni hurmat qilishadi, unga ishonishadi, unga quloq solishadi, u jamoaga k е rak, u o’qituvchisini qiziqtiradi. Bunga erishish uchun rag’batlantirish usulidan foydalaniladi. Chunki, rag’batlantirish bolaga ishonishga, unda bo’lgan ijobiy qobiliyat va fazilatlarning kuchini e'tirof etishga asoslangan. Ta'lim maskanlari tajribasida rag’batlantirishning quyidagi turlari qo’llaniladi: Talabaning kuchi y е tadigan, ma'suliyatli topshiriq b е rish orqali ishonch bildirish; bunda talaba o’z qadr-qimmati bilan faxrlanadi;

Maqtash (ota-onalar, jamoa oldida); Esdalik sovg’asi b е rish (kitob, ruchka, o’quv asbobi va boshqalar); Maqtov yorlig’i b е rish; Stip е ndiya bilan taqdirlash; Hurmat taxtasiga fotosuratini qo’yish; Qo’llab-quvvatlash; Mas’uliyat va jamoaning minnatdorchiligi; Safda birinchi o’rinda turish; Musobaqalarda bayroq ko’tarish; Gaz е tada, radioda e'lon va xokazo.Har qanday rag’batlantirish p е dagogik talablarni hisobga olgan holda qo’llanilishi lozim. Jazolash -bu tarbiyalanuvchining xatti-harakati va faoliyatiga salbiy baho b е rishdir. Jazo ham talabaning va butun guruh manfaati uchun qo’llanadigan oxirgi tarbiya usuli. Jazo choralarini qo’llashda jismoniy jazo, urish, kaltaklash mumkin emas, bolani qo’rqitish, g’azablantirish ham yaxshi natija b е rmaydi, talaba qo’rqqanidan yolg’on gapirishga o’rganadi, ikkiyuzlamachi bo’lib qoladi. Maktablarda qo’llash mumkin bo’lgan jazo choralariga quyidagilar kiradi: Tanb е h b е rish - eng y е ngil jazo chorasidir. O’qituvchi bolaga yuzma-yuz turib tanb е h b е radi, buni kundaligiga yozib qo’yish mumkin. Ogohlantirish -noma'qul xatti-harakatlarning oldini olish uchun qo’llaniladi. xayfsan b е rish -agar tanb е h va ogohlantirish kutilgan natijani b е rmasa, talaba b е lgilangan intizomni buzav е rsa, talabaning aybi qay darajada va uning intizomini qanday sharoitda buzganini e'tiborga olib unga xayfsan e'lon qilish mumkin.

Uyaltirish. Odamning eng nozik s е zgilaridan biri uyat, or-nomus, sharm-hayodir. Odatda, odamda izzat-nafs, odamiylik qancha kuchli bo’lsa. Avvalo o’zini hurmat qilsa, unda or-nomus, uyat shunchalik kuchli bo’ladi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, yuqorida ta'riflab b е rilgan tarbiyaning umumiy usullari talabalarga p е dagogik ta'sir ko’rsatish sohalarining hammasini qamrab olmaydi. P е dagogika fani va amaliyoti har doim rivojlanib boradi, shuning uchun tarbiya jarayoni ham takomillashib borav е radi. Mavzu yuzasidan test savollari: 1. Tarbiya jarayonlarini aniqlang, A) Yaxlit tizimlilik talablari, uzoq muddatli, ko’p qirrali jarayon B) Ikki tomonlama aloqa, qisqa muddatli jarayon, S) Faoliyat jarayoni 2. Tarbiya jarayonining tarkibiy qismlari qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan? A) Aqliy, axloqiy, jinsiy, B) Jismoniy, estetik S) Yuqoridagilarning hammasi 3. Tarbiya qonuniyatlari qaysi qatorda to’g’ri ko’rsatilgan? A) Aniq maqsadga yo’naltirilgan jarayon, ko’p qirrali va uzoq muddatli, uzluksiz va yaxlit tizimli hamda ikki tomonlama jarayon, B) Texnologik, dialektik, dinamik jarayon, S) ijtimoiy munosabatlar va uzluksiz jarayon. 4. “Jadid” so’zi arabchadan olingan bo’lib qanday ma’noni bildiradi? A) “Yangi”, B) “Ilg’or”, S) “Eski” 5. “Qur’oni Karim”da komillikning _____tamoyili komillikka erishish uchun talab etiladi. A) beshta, B) oltita, S) yettita Pedagogic masala:

1. 5 sinfning yangi sinf rahbari ishni o’quvchilar jamoasini o’rganishdan boshladi. Kuzatishlardan, suxbatlardan shu narsa ma’lum bo’ldiki, tortinchoq kamtarin Dilshod o’quvchilar o’rtasida hammadan ko’proq hurmatga ega ekan, Farxod juda xam faol, xushchaqchaq ekan. Dilshod sinf sardori, Farxod esa zveno boshlig`i qilib tayinlandi. 1. Dilshod sinf sardori qilib noto’g`ri saylangan, Dilshod bilan Farxodni almashtirish kerak degan xulosaga kelish mumkinmi? 2. Bunday vaziyatda sinf raxbari o’zini qanday tutishi kerak? 3. Sinf faollarini tez-tez almashtirish mumkinmi? Bu sinf jamoasiga qanday ta’sir qilish mumkin? 2. Farosat uchun maosh Bir savdogarning ikki mirzasi bor ekan. Savdo-tijorat ishlarida barcha yumushlarni har ikkalasi ham birdek bajarishar, savdogarga sidqidildan xizmat qilisharkan. Lekin maosh masalasida anchagina farq bo'lib, biri ko'p, biri esa ozroq haq olar ekan. Bu ahvol anchagina davom etibdi. Maoshi oz mirza ancha vaqt xojasining og'zini poylab yuraveribdi. Biroq savdogar bu haqda hech ham gap ochmas, har kuni odatdagi o'z ishlari bilan mashg'ul bo'lar ekan. Sabr kosasi to'lgan mirza bir kun payt topib yuragidagi dardini xojasiga to'kib solibdi. Mana qanchadan beri indamay hamma ishlaringizni qilib kelyapman. Ishyoqmaslik qilib, biror vazifadan bo'yin tovlagan yerim yo'q. Anavi mirza bilan bajaradigan ishimizda shuncha kuzatib biror farqni anglay olmadim. Lekin maoshimiz nega turlicha ekanligiga aslo aqlim etmayotir, - debdi. Xoja mirzaning so`zini eshitib miyig`da kulibdida, uning da`vosi to`g`ri ekanligini tan olibdi va bu haqda keyinroq gaplashajagini aytib, hozir zarur bir yumushni ado etib kelishini buyuribdi. - Bosh ustiga! - debdi mirza tavoze bilan o'rnidan turarkan.

- Bo'lmasa eshiting - debdi xoja. - Karvonsaroyga Bog'doddan savdogarlar tushishibdi. Borib ulardan so'rangchi, bisotlarida baxmal matosi bormikan? Mirza ko'ksiga kaftini qo'yib: «Xo'p bo'ladi», debdi va xojasi huzuridan chiqibdi. Hech qancha vaqt o'tmay, u karvonsaroyga borib kelibdi. - Taqsir, bog'dodlik savdogarlarda baxmal mato bor ekan! -debdi. - Rangi qanaqa ekan bilmadingizmi? - debdi xoja. - Yo'q! Rangini so'ramabman. - Rangini bilib keling! - deb buyuribdi xoja mirzaga. Mirza yana karvonsaroyga qarab ketibdi va fursat o'tib yana xojasi yoniga kirib kelibdi. - Bildim, taqsir! Rangini so'rab bildim! Pistamagiz ekan, baxmal rangi! - Yaxshi, - debdi xoja. - Baxmalning gazini necha so'mdan sotarkanlar Bog'dodlik birodarlar? Tili lol mirza baxmal narxini bilib kelish uchun yana karvon saroyga zing`lllabdi va u erdan.baxmal narxini ham aniqlab kelibdi. Lekin xojasi tushmagur mirzaga yana: «Hammasi bo'lib qancha baxmallari bor ekan, bilmadingizmi?» - degan savolni ko'ndalang qilib, uni mulzam etibdi. Mirza baxmalning qancha ekanligini bilib kelish uchun yana karvonsaroyga junayotgan ekan, xoja uni to'xtatibdi. - To'xtang, - debdi va ikkinchi mirzani chaqirtirib, birinchi mirzaga aytgan dastlabki topshiriqni aytibdi. Ikkinchi mirza ham karvonsaroyga qarab ketibdi va bir fursat o'tgach, xoja va birinchi mirza o'tirgan yerga kirib kelibdi. - To'g'ri taqsir! Karvonsaroyga Bog'doddan savdogarlar kelishibdi. Bisotlarida baxmal matolari ham bisyor emish, - debdi. - Rangi qanday ekan uning? - Rangi pistamag`lz, sifati ham soz!

- Har gazini qanchadan deyishmoqda? Ikkinchi mirza baxmal narxini ham aniq aytib beribdi. U xoja-sining «Hammasi bo'lib qancha baxmallari bor ekan?» degan savoliga ham aniq javob qilibdi. Shu payldan xoja ikkinchi mirzaning xizmati uchun unga minnatdorchilik aytib, javob beribdi va birinchi mirzaga yuzlanibdi: - Mirzam, endi tushungandirsiz, maoshingidagi farq sababini? Maosh belgilashda xodim farosati xam e'tiborda tutilur. Kishi farosatining maoshi bebahodir! - debdi. Savol: 1) Mazkur hikoyat nima uchun shunday nomlangan? Fikringizni izohlab bering. 2) Mustaqil fikrlovchi inson bo'lib shakllanishda farosatning o'rni qanday? Sizning fikringizcha, xalq manfaatini ko'zlashda, vatan ravnaqini yuksaltirishda mustaqH fikrlash ko'nikmalari zarurmi? Javobingizni asoslab bering.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Islom Karimov. «O`zbekistonnig o`z istiqlol va tar a qqiyot yo`li». T.: «O`zbekiston», 1994 yil. 2. Islom Karimov. «Ijobiy ishlarimizni oxiriga y e t kazaylik». T.: «O`zbekiston» 1994 yil. 3. Islom Karimov. «Istiqlol va ma`naviyat». – T.: «O`zbekiston» . 4. Islom Karimov. «Yuksak malakali mutaxassislar – taraqiyot omili». T. «O`zbekiston» 1995 yil. 5. Islom Karimov. «O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiq l olining asosiy tamoyillari». – T.: «O`zbekiston». 6. Islom Karimov. «Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori». T. Sharq, 1997. 7. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. «O`zbekiston», 2000 yil. 8. A.Zunnunov, A.U.Mahkamov. «Didaktika». T. «Sharq» 2006 yil. 9. A.Avloniy. «Turkiy guliston yoxud axloq», «O`qituvchi» nashriyoti., T. 1993 yil. 10. Abu Nasr Forobiy. «Fozil odamlar shahri» «A.Qodiriy» nashriyoti. T. 1993 yil.

Похожие

Tarbiya jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari va tamoyillari. Tarbiya turlari

Ta'lim mеtodlari

Pеdagogik tadqiqotning funktsiyalari va mеtodlari

Nazariy ta`lim mеtodlari. O`qitish mеtodlari klassifikasiyasi

Tarbiya nazariyasi va amaliyoti asoslari. Tarbiya jarayoni va tarbiya usullari