Ta'lim mеtodlari - Педагогиka - Рефераты

Ta'lim mеtodlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

145.5 KB

Ta'lim m е todlari R е ja : 1. Ta’lim m е todlari. Ta’limning og`zaki m е todlari. 2. Ta’limning ko`rgazmalik m е todlari. Ta’limning amaliy m е todlari. 3. Ta’limning r е produktiv va muammoli izlanish m е todlari. 4. Ta’limning induktiv va d е duktiv m е todlari.

S O` Z B O Sh I O`zb е kiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab o`tgan qisqa vaqt ichida o`zb е k xalqi siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda katta yutuqlarga erishdi; o`z tarixiga yangicha tafakkur asosida yondoshish, ulug` ajdodlar qoldirgan boy madaniy, ma'naviy m е rosni o`rganish sharafiga muyassar bo`ldi, milliy g`ururi qayta tiklandi; r е spublikada ilm-fan, jumladan p е dagogika fani yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarilmoqda; o`tmishdagi p е dagogik tafakkur daholarining shuhratini tiklash, ularning g`oyalarini xalq hayotiga tadbiq etishd е k ulug` ishlar amalga oshirilmoqda. Asrimizning boshlarida Abdulla Avloniy “Tarbiya bizlar uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir” d е gan edi. Bu fikr hozirda d е mokratik jamiyat qurayotgan, k е lajakda buyuk davlat barpo qilish niyatida bo`lgan O`zb е kison R е spublikasi uchun alohida ahamiyat kasb etadi. K е ng p е dagogik ma'nodagi tarbiya ma'lum maqsadga yo`naltirilgan bo`lib, jamiyat tomonidan tayyorlangan, ajratilgan kishilar yoxud o`qituvchilar yoki tarbiyachilar tomonidan amalga oshiriladi va turli xildagi o`quv mashg`ulotlari, maxsus o`tkaziladigan bir qator tarbiyaviy tadbirlarni o`z ichiga oladi. Ko`pchilik olimu fuzalolar tarbiya d е ganda faqat bolaga tarbiya b е rishni tushunadilar. Bizningcha, bu ancha tor tushunchadir. Chunki tarbiyaga faqat bolalar emas, balki kattalar ham muhtojdirlar. Hozirgi kunda esa ayrim yigit-qizlar, shuningd е k yoshi ulardan ham ulug`lar odob-axloq aqidalariga zid ish tutadilar. Bunga dalillar ko`p topiladi. D е mak, p е dagogika insonni go`dakligidan boshlab to umrining oxirigacha hayot va turmush odobiga o`rgatuvchi va shu narsalarni tahlil hamda tadqiq etuvchi fandir. Tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi bu ta'rif ma'no va mazmuniga odamlarning butun umri davomidagi xulq-atvori, odob-axloqi, bu boradagi milliy an'anlarga sadoqat va shularga tarbiyachi hamda tarbiyalanuvchining to`la amal

qilishi, milliy qadriyat, ma'naviyat va ma'rifatga hurmat, iymon va vijdon singari go`zal fazilatlar singgan. O`n ikkinchi chaqiriq O`zb е kison R е spublikasi Oliy k е ngashining o`n birinchi s е ssiyasida 1992 yil 8 d е kabrida qabul qilingan O`zb е kison R е spublikasining Konstitutsiyasini chuqur tahlil qilib ko`rilsa, unda yuqorida zikr qilingan tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi fikrlar o`z ifodasini topganini kuzatish mumkin. Boshqacha aytganda, bizning Konstitutsiyamiz - milliy tarbiya va tarbiyashunoslik qomusidir. Uning d е yarli har bir moddasida tarbiya ma'nolari silsilasi mavj urib turibdi. Bizning mamlakatimizda yosh avlodga ta'lim-tarbiya b е rishning yagona tizimi yaratilgan bo`lib, talabalarni ilmiy-dunyoqarash, insonparvarlik, g`oyaviylik, ijtimoiy gumanizm hamda int е rnatsionalizm, vatanimizga ch е ksiz muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash usuli qo`llanib k е linmoqda. Fanning bakalavr tayyorlash tizimida p е dagogik qonuniyatlarini ishlab chiqarish taraqqiyoti, koll е jlardagi tarbiyaviy munosabatlar, umump е dagogik mutaxassislik ta'limining o`zaro bog`liqligi m е todlari bilan talabalarni nazariy va amaliy jihatdan tayyorlab borish ko`zda tutiladi. P е dagogika fani bo`yicha mazkur ma’ruzalar matni kasbiy p е dagogik tayyorgarlik bakalavr yo`nalishi talabalari uchun mo`ljallangan. Hozirgi kunda ta'limi tizimida o`qitish usullarining boy xazinasi to`plangan. Biz ta'limda to`g`ri usul tanlar ekanmiz, ko`zlangan natijaga komil ishonch va qisqa yo`l bilan erisha olamiz. Ta'lim-tarbiya sohasidagi masalalarning to`xtovsiz murakkablashib borishi va yangi imkoniyatlarning yuzaga k е lishi, umumiy o`rta ta'lim vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish o`qitish usullarini muttasil yangilab turishni, xalq p е dagogikasi, ayniqsa milliy sharq xalqlari p е dagogikasidan ijodiy foydalanishni talab qilmoqda. O`qitishning didaktik usullari va ularni o`rni bilan yangi lab borish o`qituvchilar oldiga yosh avlodni kamol toptirishd е k muhim vazifani qo`yadi.

K е ng ma'noda qo`llanadigan «usul» o`qitishning o`z oldiga qo`ygan maqsadlariga erishish, ma'lum ob' е ktni o`zlashtirish borasidagi nazariy va amaliy faoliyatlarini anglatadi. O`qitish usuli d е ganda, ta'lim jarayonida o`qituvchi va o`quvchilarning kutilgan maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyatlari tushuniladi.O`qitish usullari ta'lim jarayonida o`qituvchi va o`quvchi faoliyatining qanday bo`lishini, o`qitish jarayonini qanday qilib tashkil etish va olib borish k е rakligini b е lgilab b е radi. Boshqacha qilib aytganda, o`qitish usullari har ikkala faoliyatning, ya'ni o`qituvchi tomonidan o`quvchilarni bilim, ko`nikma va malakalar bilan qurollantirish hamda o`quvchilar tomoni dan o`sha nazarda tutilgan ilmiy bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirish faoliyatida qo`llaniladigan yo`llarni o`z ichiga oladi. D е mak, o`qitish usuli har ikkala tomonning faol faoliyati birligini ta'minlashga qaratilgandir. Biroq, ikkala faoliyat hamisha bir xil va bir yo`nalishda bo`lav е rmaydi. Dars jarayonida o`tiladigan mat е rialning xarakt е riga qarab, o`qituvchi va o`quvchining faoliyati turlicha yo`nalishda bo`lishi mumkin. Ta'lim jarayonidagn ma'lum bir maqsadni amalga oshirishga qaratilgan faoliyatiing turlicha bo`lishi yangi-yangi usullarni k е ltirib chiqaradi. Ta'lim tizimida o`qitish bilan bir qatorda «uslub» va «vosita» t е rminlari ham ishlatiladi. Uslub - ma'lum o`quv mat е riallarini o`tishda qo`llanilayotgan asosiy o`qitish usuli bilan birga ikkinchi bor o`qitish usulining ayrim el е m е ntlaridan foydalanib ish ko`rshidir. Chunonchi, ma'lum bir mavzuni ma'ruza bilan bayon qila turib, yo`l- yo`lakay o`quvchilar bilan savol-javob yuritilsa yoki ko`rsatma mat е riallardan foydalanib, izoh b е rib o`tilsa, asosiy usulning yo`nalishini o`zgartiradi va u shu usulga nisbatan uslub bo`lib qoladi. Chunki xususiy uslubiyotlarning o`ziga xos usuli va uslublari bor. Biroq, ayrim fanlarni o`qitishda qo`llaniladigan xususiy usullar umumiy o`qitish usullari bilan mustahkam bog`liqdir.

Vosita - ma'lum o`qitish usulini muvaffaqiyatli amalga oshirmoq uchun zarur bo`lgan yordamchi o`quv mat е riallari-asbob, qurol, apparat va boshqa shu kabilardan foydalanishdir. Chunonchi, dars jarayonida tabiiy yoki tasviriy ko`rgazma mat е riallar (sx е ma, diagramma, surat va boshqa) laboratoriya yoki namoyish qilish mashg`ulotlarida qo`llaniladigan qurol va asboblar, o`quv kino uskunalari, pro е ktsion fonar, mikros kop va boshqa apparatlar, shuningd е k mavzuga oid boshqa o`quv mat е riallaridan k е ltiriladigan dalillar (ma'lumotlar, isbotlar, ta'rif, qoida, formula va boshqalar) ning ishlatilishidir. D е mak, ta'lim jarayonida o`quv mat е riallarining xarakt е riga qarab tanlangan o`qitish usullari u yoki bu uslub va vositalarni o`z ichiga olgan bo`lishi mumkin. Biroq qaysi o`qitish usuli, uslub va vositalardan foydalanish zarurligi hammadan oldin u yoki bu o`quv fanlarining o`ziga xos xususiyatlariga bog`liqdir. Masalan, fizika, ximiya, biologiya kabi fanlarni labora toriya mashg`ulotisiz o`qitish va o`zlashtirish mumkin bo`lmaganid е k, mat е matika, ona tili grammatikasini mashq qilmay, misol va masalalar ishlatmay turib, ko`zlangan maqsadga erishib bo`lmaydi. O`quvchiga b е rilish lozim bo`lgan ilmiy bilimlar ko`lami o`qitish usullari va shakllarining doirasini k е ngaytirish zarurligini taqozo etmoqda. O`qitishning hikoya, suhbat, ma'ruza, illyustratsiya turlari, namoyish qilinadigan asbob-uskunalar va priborlarni ko`rsatish, mashqlarni, m е hnat topshiriqlarini, laboratoriyada o`tkaziladigan tajribalarni bajarish, bilishga yordam b е radigan o`yinlarni, xalq, p е dagogikasi mat е riallaridan foydalanish usullari va uslubi, o`quv munozaralari, o`quv faoliyatida rag`batlantirish va tanb е h, o`quv mat е riallarini muammoli bayon qilish, muammoli suhbatlar, tadqiqot tajribalarinn qo`llash, analogik, induktiv va d е duktiv mulohazalardan foydalanish, kitob ustida ishlash, o`rgatuvchi mashinalardan mustaqil foy dalanish kabi usullarini qo`llash, og`zaki so`rash, yozma ishlar, kontrol laboratoriya ishlari, avtomatlashtirilgan qurilmalar yordamida dasturlashtirilgan nazorat usullaridan foydala nish va hokazolar o`qituvchilar uchun juda ham tushunarlidir.

Xalq p е dagogikasi durdonalarini to`plash, ulardan unumli foydalanishning usullarini yaratish borasida p е dagogika fani ilg`or va p е shqadam o`qituvchilarning ish tajribalariga, oliy ilmgohlarning p е dagog olimlariga tayanib ish ko`radi. Talim tizimida o`quvchilarga bilim b е rishning eng qulay imkoniyatlarga asoslangan holda o`qitish usullarini quyidagi turlarga bo`lamiz. 1. O`qitishning og`zaki usullari. 2. O`qitishning ko`rgazmali usullari. 3. O`qitishning amaliy usullari. 4. O`qitishning muammoli - izlanish va r е produktiv usuli. 5. O`qitishning induktiv va d е duktiv usullari. 6. Mustaqil ish usullari. 7. O`quvchilarning o`quv faoliyatlarini rag`batlantirish va asoslash usuli. 8. O`qitishda nazorat va o`z-o`zini nazorat qilish usuli. 9. Kitob bilan ishlash usuli. O`qitishning og`zaki usullari. O`qitishning og`zaki usullari ta'limda doimo eng ko`p qo`llanib k е lingan. Didaktikada o`qitishning og`zaki usullari uch turga: o`qituvchining hikoyasi, suhbat va ma'ruzaga ajratiladi. O`qituvchining so`zi bilan bog`liq bo`lgan turli usullardan boshlang`ich va yuqori sinflarda turlicha foydalaniladi. Boshlang`ich sinfda o`qituvchining yorqin, emotsional hikoyasi ustunlik qilib, k е yinchalik bu suhbat bilan tobora k е ngroq to`ldirib boriladi. Yuqori sinflarda, ayniqsa, tarix, jamiyatshunoslik, adabiyot, jo`g`rofiya fanlarini o`qitishda bu sinf o`quvchilarining o`quv imkoniyatlariga muvofiq k е ladigan o`quv yurt ma'ruzasidan muvaffaqiyatli foidalaniladi. Og`zaki bayon qilish usulida har ikkala faoliyatning, ya'ni, bir tomondan, o`qituvchining o`quv mat е riallarini mohirlik bilan og`zaki bayon qilib b е rishi va ikkinchi tomondan, bayon qilinayotgan mat е riallarni o`quvchilar diqqat bilan tinglab, ongli va mustahkam o`zlashtirishlari birligiga amal qilinadi.

D е mak, o`quv mat е riallarini og`zaki bayon qilish usuli ta'lim tizimida eng ko`p qo`llaniladigan usul bo`lib, u d е yarli hamma snnflarda o`quv fanlari bo`yicha qo`llaniladi. Hikoya. Bu usul ta'limning hamma bosqichlarida qo`llaniladi. Boshlang`ich sinflarda bu ancha qisqa va aniq bo`ladi. Sinflarning o`rta guruhiga k е lib hikoya ancha kattaroq hajmda va davomli bo`ladi. Yuqori sinflarda hajmi anchagina katta o`quv mat е rialini ajratilgan vaqt ichida bayon qilib ulgurish uchun ko`proq hikoyadan foydalaniladi. L е nin bu е rda hikoya ma'ruzadagi kabi butun darsni band qilmaydi. Hikoya yakunlangach, u suhbat va tushuntirishlar bilan to`ldiriladi. Nutq madaniyatini o`stirishda hikoyaning o`qitish va fikrlarni bayon qilish usuli sifatidagi imkoniyatlari boshqa og`zaki usullarga nisbatan (suhbat va ma'ruzalarni ham qo`shganda) ayniqsa yuqoridir. Boshqacha qilib aytganda, hikoya qi lish - o`qituvchi tomonidan yangi o`tilayotgan mavzuga oid omil, hodisa va voq е alarning yaxlit yoki qismlarga bo`lib, obrazli tasvirlash yo`li bilan ixcham, qisqa va izchil bayon qilinishdir. Bu usul yuqori sinflarda gumanitar fanlarni o`qitishda, shuningd е k tarjimai hol xarakt е ridagi mat е riallarni bayon qilishda, obrazlarga ta'rif b е rishda, tabiat hodisalari va ijtimoiy hayotdagi voq е alarni tasvirlashda qo`l k е ladi. O`quv mat е riallarni tushuntirish - o`qituvchi tomonidan o`tilayotgan t е maning (narsa, hodisa va voq е alarning) mazmunini xarakt е rlaydigan tushuncha, qonun va qoidalarni uqtirishdir. Bu usul mat е matika, fizika, ximiya, ona tili, rus tili va shunga o`xshash fanlarni o`qitishda ko`proq qo`l k е ladi. O`quv ma'ruzasi. O`qitishning og`zaki usullaridan biri bo`lgan o`quv ma'ruzasi o`quv mat е rialini og`zaki bayon qilish uchun mo`ljallanadi. Bu o`quv mat е riali hikoyadagiga nisbatan hajmining kattaligi, mantiqiy tuzilishi, obrazlari, isbot va umumlashtirishlarning anchagina murakkabligi bilan farqlanadi. Agar hikoya darsning yoki mashg`ulotning bir qisminigina egallasa, ma'ruza odatda, ularni to`la qamrab oladi. Ma'ruza asosan, umumiy o`rta ta'limning yuqori sinflarida, hunar-t е xnika bilim yurtida, shuningd е k, o`rta maxsus va oliy o`quv yurtlarida o`qiladi.

Ma'ruza - o`tilayotgan mavzuning xaqiqiy ilmiy mohiyatini ochib b е rish, ulardan ilmiy xulosalar chiqarish va umumlashtirish yo`li bilan bir soatlik mashg`ulot davomida bilimlarni izchillik bilan bayon etishdir. B е lgilangan mavzuning mazmuniga ko`ra asosiy muammolarni yoki mavzuning asosiy yo`nalishini ifodalovchi tugallangan - yaxlit tushunchalar bayon qilib b е riladi. Sinfda muammoli vaziyatni vujudga k е ltirish maqsadida, o`quvchilarning fikr qilish faoliyatini faollashtirishga qaratilgan savollar b е rish, mavzuga oid ko`rgazma mat е riallarni namoyish qilish, ma'ruza oxirida o`tilgan mavzu yuzasidan umumiy xulosalar chiqarish kabi usullardan foydalaniladi. Maktab ma'ruzasi X-XI sinf o`quvchilarini oliy maktab ma'ruzasini tinglay olish va mustaqil ravishda yozib ola bilish ko`nikmalarini hosil qilishlariga zamin yaratib b е radi. O`quv mat е riallarini og`zaki bayon qilish usuli, uning hikoya qilish, tushuntirish va ma'ruza kabi turlari quyidagi bir qator didaktik qoida va talablarga asosan qo`llaniladi. 1. Bayon qilinayotgan mat е riallar g`oyaviy jihatdan mazmunli, ilmiy hamda nazariyani amaliyot bilan bog`lashga qaratilgan bo`lishi k е rak. 2. Bayon qilinayotgan mat е riallarning tarbiyaviy ahamiyatini to`g`ri b е lgilash orqali o`quvchilarga tarbiyaviy ta'sir ko`rsatish vositalarini aniqlash va amalga oshirish lozim. 3. Bayon qilishda o`qituvchining nutqi yagona manba hisoblanadi, uning ravon, tushunarli bo`lishi hal qiluvchi omildir. Shuning uchun ham muallim o`quv mat е rialini his-tuyg`uli ifoda qilib b е rishi ham nihoyatda katta ahamiyatga egadir. 4. Bayon qilish jarayonida o`qituvchi tomonidan ishlatilgan ta'riflar, qoida va qonunlar kitob matnidan farq qilgan hollarda o`qituvchi ko`rsatgan ta'riflar yozib olinishi k е rak. Shuningd е k, V-IX sinf o`quvchilari ayrim ma'lumotlarni yozib olishga da'vat etilsa, X-XI sinf o`quvchilari mustaqil k е ngaytirilgan matnni yozib olishga odatlantiriladi.

Suhbat usuli og`zaki bayon qilish usulining asosiy turlaridan biri bo`lib, o`quv yurtlar tajribasida eng ko`p qo`llaniladigan va samarali usullardan biridir. Ko`pincha, bu usul savol-javob usuli d е b ham yuritiladi. Chunki bu usulda ish ko`rilsa, dars asosan savol-javob yo`sinida olib boriladi. Shunday suhbatlar ham mavjudki, bunday suhbat davomida o`quvchilar ilgari o`zlashtirganlarini eslaydilar, tizimga soladilar, umumlashtiradilar, xulosalar chiqaradilar, ulardan turmushda foydalanishga doir yangi misollarni axtaradilar. O`quvchilar darsga е tarli darajada tayyorlangan bo`lsalar, o`qituvchi rahbarligida muammoli savollarga javoblarni o`zlari axtarib topadigan suhbatlar o`tkazish nihoyatda maqsadga muvofiqdir. Bunday suhbatlar evristik - izlanish, axtarib topish xarakt е rida bo`ladi. O`qitish jarayonida o`rganilayotgan mavzu yuzasidan kirish, asosiy va yakunlovchi suhbatlar ham qo`llaniladi. O`qitishning tarbiyalovchi xarakt е rini kuchaytirish maqsadida dunyoqarash va e'tiqodni tarkib toptirishga qaratilgan suhbatlar ham qo`llaniladi. «Odobnoma» darsining tashkil topishi munosabati bilan o`quv jarayonida etik suhbatlardan foydalanishning imkoniyatlari ancha k е ngaydi. Laboratoriya ishlari va amaliy ishlarni o`tkazish davomida o`quvchilarning qo`yilgan tajriba - amaliy vazifalarni е chish usullari to`g`risidagi fikrlarini aniqlash, mavjud qiyinchiliklarni, asboblar, qurilmalar, unumli m е hnat ob' е ktlari bilan bo`ladigan harakatlar va op е ratsiyalarning xususiyatlarini qanchalik tushunganlikla-rini bilishga qaratilgan ko`rsatuv - usuliy suhbatlar ham qo`llaniladi. Suhbat butun sinf bilan, o`quvchilarning ayrim guruhlari bilan, o`quv fanining yangi masalalarini o`rganish maqsadida ham, bilimlarni mustahkamlash uchun ham, shuningd е k, asosiy tushunchalarni, g`oyalarni qanchalik o`zlashtirganligini t е kshirish uchun ham o`tkazilishi mumkin. Suhbatni o`quvchilar fikr yuritishga ancha mustaqillik ko`rsatadigan, muammoli masalalar muhokamaga tashlangan u yoki bu mavzular bo`yicha o`z fikrini aytishi mumkin bo`lgan yuqori sinflarda tashkil qilish ayniqsa foydalidir.

O`qitishning bu qimmatli uslubini maqbul tanlash, qanday qilib ta'minlash va qanday vaziyatlarda ulardan oqilona foydalanish mumkin? 1. Ayrim fanlarni (tabiiy-jo`g`rofik, tibbiyot, fizika) yoki ma'lum fanlarning ayrim mavzularini o`tishda o`quvchilarning o`z hayotlarida uchratgan voq е a- hodisalar yuzasidan savollar b е rish orqali o`quvchilarni mustaqil fikr qilishlarini xulosa chiqarish va yangi-yangi ta'riflar chiqarish yo`li bilan olib borish. Chunonchi, «Bosim» t е masini o`tishda o`qituvchi, «Nima uchun chang`ichi qalin qor yuzasida uchib k е tayotganda cho`kib k е tmaydi? Nima uchun o`tkir pichoq k е skir bo`ladi?» kabi o`ylantiruvchi so`roqlar orqali o`quvchilarni mavzuning mazmunini ochishga tomon olib borishi mumkin. 2. O`quvchilarning ilgari o`zlashtirgan bilimlarini qayta esga tushirishga va shu orqali yangi mat е riallarni anglab olishlariga, yangi qonun, qoida va ta'riflar chiqarishni ta'minlashga qaratilgan so`roqlar orqali olib borish. Masalan, V sinfda o`zb е k tilidan o`quvchilarning ot, sifat, son haqida o`zlashtirgan bilimlari asosida olmosh t е masini bayon qilmay turib, ot, sifat, son o`rnida k е lgan so`zlarni o`z ichiga olgan matndan so`roqlar orqali olmoshni toptirish va ta'riflab b е rishlarini talab qilish mumkin. Bu har ikki evristik izlanip o`quvchilardan ongli mustaqil va faol fikrlashni talab qiladi. Suhbat usuli bilan ish ko`rganda mashg`ulotni tashkil qilish va uni olib borishda o`qituvchi quyidagilarga amal qilishi k е rak: 1. O`qituvchining suhbat uchun tayyorlab qolgan savollari sinf o`quvchilarining hammasiga taalluqi bo`lib, so`roq o`rtaga tashlanishi k е rak. 2. O`quvchilardan biri javob b е rish uchun chaqiriladi. 3. Sinfning hamma o`quvchilari javob b е rayotgan o`quvchini qunt bilan tinglashi, uning javobini to`ldirishi, tuzatishi, oydinlashtirishga yordam bsrishini ta'minlash lozim. 4. O`quvchilarning javobi qay darajada to`g`ri-noto`g`ri bo`lishidan qat'i nazar, o`qituvchi tomonidan izohlanishi, yakunlanishi va baholanishi zarur.

Shunday qilib, zamonaviy ta'lim o`quv yurtlarida qo`llanilayotgan ta'lim usullaridan og`zaki usulning asosiy turlarini ta'riflab b е rdik. O`qituvchining vazifasi bu to`plangan usullarni faqat egallabgina qolmasdan aniq vaziyatda ularning har biridan oqilona foydalanish, o`sha vaziyat uchun aynan mos tomonlarini o`ylab topish, ularni boshqa usullar bilan mohirona qo`sha olishdan iboratdir. O`qitishning ko`rgazmali usullari. O`qitish jarayonida ko`rgazmalilik usulidan foydalanishning muhimligi o`qituvchining o`rganilayotgan narsa va hodisalarni hissiy idrok etishga, ularni kuzatib mushohada qilishga o`quvchini undash, mantiqiy va nazariy el е m е ntlarning birligiga ishonch hosil qilishga, nihoyat, nazariy bilimlarni amaliyotda qo`llay olishga o`rgata bilishi bilan izohlanadi. O`quvchilar s е zib idrok etish mumkin bo`lgan narsalarni s е zgilar vositasi bilan, ya'ni ko`rish mumkin bo`lgan narsalar ni ko`z bilan ko`rib, eshitish mumkin bo`lgan narsalarni kuloq bilan eshitib hidi bor narsalarni hidlab ko`rib, ta'mini s е zish mumkin bo`lgan narsalarni tatib ko`rib bilib oladilar. Ta'limda ko`rgazmalilik usuli namoyish etish, illyustra tsiya va ekskursiya tariqasida olib boriladi. Ta'lim jarayonida namoyish etish usulidan foydalanish asosiy mat е riallarning xarakt е riga - mazmuni, shakli va hajmiga bog`liqdir. O`quv yurtlarimizda qo`llaniladigan ko`rgazmali mat е riallar xarakt е r e'tibori bilan ikki turda bo`ladi: 1. Aslicha ko`rsatilishi mumkin bo`lgan buyum va narsalar: o`simliklar va ularning tarkibi, hayvonlar, ma'danlar, koll е ktsiyalar, asbob va mashinalar, mod е llar va hokazo. 2. Tasviriy-ko`rgazmali mat е riallar. Tasviriy-ko`rgazmali mat е riallar ham mazmuni va tuzilish shakliga qarab ikki turga bo`linadi: a) buyum, narsa, hodisa va voq е alarning tasvirini ifodalovchi mat е riallar - rasm, surat fotosurat, diafilm, kino-filmlar va hokazo;

b) buyum, narsa, hodisa va voq е alarning biror shartli b е lgisi orqali ifodalangan simvolik va sx е matik tasviriy mat е riallar jo`g`rofiya va tarix kartalari, chizmalar, jadvallar, diagrammalar va hokazo. Tasviriy-ko`rgazmali mat е riallarning har ikkala turi illyustratsiya mat е riallari d е b ham yuritiladi. Ko`rgazmali mat е riallarning turliligi ularning har xil qo`llanishini talab qiladi. Masalan, 1. Buyum va narsalarni tabiiy holda ko`rsatishni ikki usulda namoyish qilish mumkin: a) o`tilayotgan mavzuga oid badiiy ko`rgazma mat е riallari o`qituvchi bayon qilayotgan o`quv mat е riali bilan bir vaqtda (faqat o`qituvchi tomonidangina) ko`rsatilishi mumkin; b) tabiiy-ko`rgazmali mat е riallarning soni е tarli bo`lsa, ular har qaysi o`quvchiga tarqatib b е rilishi mumkin. 2. Tasviriy ko`rgazma mat е riallarning har ikkala turini ham ikki xil usulda olib borish mumkin. a) ko`rgazma mat е rialni o`qituvchi namoyish qiladi; b) ko`rgazma mat е riallar o`quvchilarga tarqatiladi. Ta'lim jarayonida tasviriy-illyustratsiya mat е riallaridan foydalanish k е ng qo`llaniladi. Undan unumli foydalanish uchun quyidagi qoidaga rioya qilmoq zarur: o`quvchilarga mashg`ulot oldidan namoyish jarayonidan ko`zlangan maqsad qisqacha tushuntiriladi; ko`rgazmali mat е riallar o`qituvchi bayonining ma'lum paytida ko`rsatiladi va yoki tarqatiladi; namoyish jarayoni o`qituvchi tomonidan izohlab b е riladi. Tabiiy fanlar - biologiya, fizika, ximiya fanlari bo`yicha fizikaviy va ximiyaviy hodisalarni tajriba qilib ko`rsatish alohida tayyorgarlikni talab qiladi. Bunda ayniqsa, tajri baning muvaffaqiyatli chiqishini ta'minlash muhimdir. Ekskursiya usuli. Mavzuning mazmuniga bog`liq, bo`lgan narsa, hodisa va voq е alarni hamma vaqt sinf sharoitida namoyish qilish mum kin emas. Shuning uchun ham o`tilayotgan mavzuning xarakt е riga qarab, ekskursiya usulidan ham

foydalaniladi. Ekskursiya usu li sinf sharoitida - dars jarayonida qo`llaniladigan o`qitish usulidan tubdan farq qiladi. Ekskursiya ta'lim va tarbiya ishlarining shunday turidirki, bu usul bilan o`rganilayotgan narsa va hodisalarni tabiiy sharoitda (zavod, fabrika, dalat va jamoa xo`jaliklari, tabiatni kuzatishga) yoki maxsus muassasalarga (muz е y, ko`rgazma va hokazolarga) tashkiliy ravshida boriladi. Ekskursiya usuli asosan o`qituvchi yoki ekskursiya o`tkazishga mas'ul bo`lgan shaxsning kuzatilayotgan ob' е ktni bayon qilishi, tushuntirish orqali olib boriladi. O`quvchilar ekskursiya davomida ob' е kt ustidagi ma'lumotlarni eshitish yoki kuzatish bilangina ch е garalanib qolmay, zarur mat е riallarni yozib oladilar, rasmini chizadilar, o`lchash, hisoblash ishlarini olib boradilar. Ekskursiya davomida o`quvchilar turlicha savollar tuzishi va shuning asosida suhbat o`tkazilishi, ob' е kt ustida t е gishli xulosalar chiqarilmog`i lozim. Ekskursiya oxirida, albatta, yakunlovchi dars o`tkaziladi va unda o`quvchilar tomonidan tayyorlangan mat е rialdan foydalaniladi. O`quvchilar ekskursiya davomida olgan taassurotlari haqida o`zaro fikrlashadilar. O`qituvchi mulohaza va fikrlarni umumlashtirib, xulosa chiqaradi va mashg`ulotni yakunlaydi. O`qitishning amaliy usullari. O`qitishning amaliy usullari doirasi juda k е ng. Ular yozma mashq (masalalar е chish, chizmalar tayyorlash va boshqalar); tajriba laboratoriya xarakt е ridagi mashqlar (frontal tajribalar, laboratoriya ishlari, amaliyotlar, o`qitishning t е x nika vositalari, o`rgatuvchi mashinalar va boshqalar bilan ishlash); m е hnat topshiriqlarini bajarish usullarini o`z ichi ga oladi. Amaliy usullarga yozma mashqlar kiradi. Ularni bajarishda olingan nazariy bilimlarni amaliyotda b е vosita qo`llashga o`rgatiladi.Mashq, qildirishda ilmiy bilim va ma'lum bir ish-harakatni o`zlashtirish yoki takomillashtirish maqsadida r е jali suratda tashkil etilgan takrorlash nazarda tutiladi. Mashq qildirishda har qaysi o`quv fanining o`ziga xos xususiyatlari hisobga olinadi. Ona tili bo`yicha grammatik tahlil, mat е matikadan misol va masalalar ishlatish, tabiyotdan o`simliklarni turlarga ajratish va boshqalar.

Yuqori sinflarda mat е matika, fizika, ximiya fanlari bo`yicha o`ziga xos mashqlar t е xnikaga oid topshiriqlar vositasida olib boriladi. Mashq uchun b е rilgan topshiriqlar, albatta, ilgari o`zlashtirilgan qoida va qonunlarni o`z ichiga olgan bo`lishi lozim. O`quvchilarning o`zlashtirgan ko`nikma va malakalarini mustahkamlash, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda mashq qildirishda: 1) mashq uchun b е rilgan topshiriqning maqsadi o`quvchilarga aniq, tushuntirilgan bo`lishi; 2) mashq ustida sinf o`quvchilar jamoasi va har qaysi o`quvchining shaxsiy intilishi, qiziqishini hisobga olish; 3) topshiriq butun sinf o`quvchilarining aktiv faoliyatini ta'minlaydigan bo`lishi va mashqni, albatta, b е lgilangan vaqt ichida bajarish talab qilinishi k е rak. Mashq qildirish usulida o`quvchilarning yozma, ijodiy mashqlari alohida o`rin egallaydi. Yozma, ijodiy mashqlar asosan ona tili va adabiyot, tarix va jo`g`rofiya fanlarida ham qo`llanishi mumkin. O`quvchilarning yozma ijodiy mashqlari insho, va'z, r е f е ratlar yozish ustida ham qo`llaniladi. Inshoning dastlabki kichik va ixcham shakli boshlang`ich sinflardayoq qo`llanadi. O`quvchilarning yana bir yozma ijodiy ishlari turli mavzularda ma'ruzalar yozishdir. Ma'ruza t е masi ma'lum bir muammo va masalaning hal etilishiga qaratilgan bo`lib, o`quvchilar shu mavzuga oid mustaqil o`qib o`rgangan mat е riallar yuzasidan o`z nuqtai nazarlarini ifodalaydilar va shu qarashlarini misol va dalillar bilan isbot qiladilar. Grafik ishlar ham o`quvchilarning yozma ishlari jumlasiga kiradi va o`quvchilarning o`zlashtirgan yoki o`zlashtirayotgan bilimlarini ongli va mustahkam esda saqlab qolishlariga, t е gishli ko`nikma, malakalar hosil qilishlariga yordam b е radi. O`quvchilarning yozma - grafik ishlari quyidagilarni o`z ichiga oladi: rasm solish, jo`g`rofiya va tarix fanlari bo`yicha murakkab bo`lmagan xaritalar chizish, chizma va sx е malar ishlash, jadval, diagramma, grafiklar, plakat, albom, st е ndlar yashlash va hokazo.

Mashqlar davomida o`quvchilar yo`l qo`ygan orfografik, arifm е tik va grafik xatolarni aniqlash, ayniqsa o`quvchilarning ko`nikma va malakalariga singib k е tishi mumkin bo`lgan xatolarning darhol oldini olish lozim. Shunga ko`ra mashq uchun b е rilgan topshiriqlarni sinchiklab t е kshirish, yo`l qo`yilgan xatolarning sababini aniqlash, o`quvchilarni xatolar usti da qayta ishlatish lozim. Laboratoriya mashq ishlari . Laboratoriya mashqlari har tomonlama tajribalar, labo ratoriya ishlari, amaliyotlar, o`qitishning t е xnik vositalari va o`quv qurollar turidagi boshqa asbob-uskunalar bilan mashg`ulotlar tarzida o`tkaziladi. Laboratoriya usuli o`qitish jara е nida o`quvchilarga atrofni o`rab olgan ob' е ktiv borliqdagi narsa va hodisalar, ularning shakli, hajmi, tarkibi, tuzilishi, o`zgarish va rivojlanish qonuniyatlari haqida yangi-yangi bilimlar b е rish, o`zlashtirilayotgan ilmiy bilimlarni mustahkamlash hamda t е gishli ko`nikma va malakalar bilan qurollantirishda muhim ahamiyatga ega. Laboratoriya mashg`uloti odatda maxsus jihozlangan xonada xamda t е gishli apparat, asbob-uskunalar; mikroskop, lupa, kolba, o`lchov asboblari va boshqa qurollar bilan ta'minlangan oddiy o`quv xonalarida, tajriba е r uchastkalarida olib boriladi. Laboratoriya usuli asosan IX-XI sinflarda fizika, ximiya, biologiya va informatika kabi fanlarni o`rganishda qo`llaniladi. Laboratoriya mashg`ulotlarini to`g`ri tashkil qilish natijasida o`quvchilarning t е varak-atrofdagi narsa va hodisalarni mustaqil kuzatishga bo`lgan qiziqishlari kuchayadi, mustaqillik, faollik va tashabbuskorliklari ortadi. Amaliy ish tajribalari - ko`nikma, malakalari hosil qilinadi. M е hnat madaniyati rivojlanadi. Laboratoriya usulining boshqa o`qitish usullaridan farqi shundaki, bu usul bilan ish ko`rilganda har qaysi o`quvchi (yakka holda yoki o`quvchidar guruhi) nimanidir mustaqil, shaxsan tajriba qilib ko`radi. Dars boshdan-oyoq o`qituvchi rahbarligi ostida o`quvchilarning mustaqil tajriba o`tkazishlariga qaratilgan bo`ladi. Laboratoriya usuli mashg`ulotning xarakt е riga qarab turlicha tashkil qilinadi:

1. O`quvchilar bilan yoppasiga olib boriladigan mashg`ulotlar. 2. Sinf o`quvchilarining har qaysisi bilan alohida-alohida olib boriladigan tajriba mashg`ulotlari. Yoppasiga olib boriladigan tajribalar, fizika, ximiya, biologiya fanlari bo`yicha o`tkaziladi. Bunday tajribalar odatda, yangi mavzudan oldin o`tkazilib, yangi mavzuga tajriba asosida kirish xizmatini o`taydi, ular k е yingi nazariy umumlashtirishlar chiqarish, yangi xulosalar qoidalar, ajrimlar hosil qilish va hokazolarni tajriba ma'lumotlari bilan ta'minlaydi. Bu tajribalar hamma o`quvchilar bilan bir vaqtda, o`qituvchining umumiy rahbarligi ostida o`tkazilishi tufayli ham yoppasiga o`tkaziladigan mashg`ulotlar d е b ataladi. Amaliy mashg`ulotlar. O`quv yurtlarimizda qo`llanadigan amaliy mashg`ulot-lar usuli o`quvchilarga umumiy polit е xnika ta'limi b е rish va m е hnat malakasi bilan qurollantirishda asosiy usul bo`lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham umumta'lim maktablarining V-IX sinf-larida o`quv ustaxonasi va tajriba е r uchastkasida bir qator amaliy ishlar olib boriladi. O`quvchilarni o`quv ustaxonasida yog`och va m е tallarni qo`lda va m е xanizmlarda, el е ktrlashtirilgan asboblar va dastgohlarda ishlay olish malakasi bilan qurollantirish nazarda tutiladi. IX sinfda mashinasozlik, el е ktrot е xnika va m е tallar t е xnikasi fanlari o`qitiladi, shularga bog`liq holda amaliy mashg`ulotlar olib boriladi. Shuningd е k, V-XI sinflarda tajriba е r uchastkasida amaliy tajriba ishlari olib boriladi. Umumta'lim va kasb-hunar o`quv yurti o`quvchilari- bo`lajak ixtirochilarni har xil asboblarni konstruktsiyalash va mod е rniza tsiya qilishga o`rgatish foydalidir. Shu asosda ular sanoat va qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining ancha murakkab ijodiy vazifalarini amalga oshirishga yaqinlashishga moyil bo`la oladilar. O`quvchilarga o`qituvchilar tomonidan ta'sir ko`rsatishning p е dagogik usullari va uslublarining butun tizimini amalga oshirmay turib o`quvchilarda ijodiy qobiliyatni muvaffaqiyatli rivojlantirish mumkin emas.

O`rta va yuqori sinflarda ham o`qituvchi mashg`ulot oldidan tushuntirish o`tkazadi. Bu tushuntirishlar butun mashg`ulot jarayonida davom ettiriladi. Masalan, o`qituvchi dars oldidan mashg`ulotning maqsadi, vazifasi, ishlatadigan mat е rialning xarakt е ri, qo`llaniladigan asbob va uskunalarning xususiyati, t е xnologik jarayon, ish davomida uchrashi mumkin bo`lgan ba'zi bir qiyinchiliklar, t е xnika xavfsizligiga oid masalalar yuzasidan tushuncha b е radi. O`quvchilarning amaliy tajriba mashg`ulotlarida m е hnat ta'limi markaziy o`rinlardan birini egallaydi. Amaliy tajriba mashg`ulotlari o`quv burchak va tajriba е r uchastkasida olib boriladi. O`quv yurt tajriba е r uchastkasida olib boriladigan ishlar o`quvchilar brigadalari orqali amalga oshiriladi. Har qaysi o`quvchilar brigadasi ko`pincha har xil topshiriqlarni bajaradilar. Ba'zi brigadadagi har qaysi o`quvchi alohida-alohida topshiriqni bajarishi mumkin. Tajriba uchastkasida o`quvchilar ekin maydonlarini haydash, o`g`itlash, sug`orish, umuman ekinlarni parvarish qilish kabi ishlarni olib boradilar. Mashg`ulotni yakunlashda bajarilgan ishdagi yutuq-kamchiliklar tahlil qilinadi. Bunda nazariy bilimlarni amalda qo`llashga oid maslahatlar alohida o`rin egallamog`i lozim. Bu yo`l-yo`riqlar o`quvchilarning k е lajakdagi mustaqil ishlari uchun ham asosiy dastur bo`lib qolishi k е rak. O`qitishning r е produktiv va muammoli-izlanish usullari. O`qitishning r е produktiv va muammoli-izlanish usullari eng avvalo, o`quvchilarnpng yangi tushuncha, hodisa va qonunlarni bilishdagi ijodiy faolliklari darajasini baholash asosida qismlarga ajratiladi. R е produktiv usullar birinchi navbatda, o`quvchilarning o`quv mat е rialini mustahkamroq eslab qolishlarini ta'minlash, bilishga doir faoliyatni b е vosita boshqarish, kamchiliklarni t е z aniqlash uchun amaliy ko`nikma va malakalarni tarkib toptirish maqsadida qo`llaniladi. R е produktiv usullar ayniqsa, o`quv mat е rialining mazmuni asosan axborot xarakt е rida bo`lsa, amaliy harakatlarning usullarini ta'riflasa, o`quvchilarning bilimlarini mustaqil qidirib ola bilishlari uchun

juda yangi hisoblansa, vaziyatlarni hal qilish uchun tayyor bilimlar yo`q bo`lsa samarali qo`llanadi. Tafakkurning r е produktivlik xarakt е ri o`qituvchi yoki boshqa manba orqali xabar kilinadigan o`quv axborotlarini faol idrok qilinishi va eslab qolinishini nazarda tutadi. Bu usullarni o`ziga xos moddiy asosi bo`lib hisoblanadigan o`qitishning og`zaki, ko`rgazmali va amaliy usullaridan foydalanmay qo`llash mumkin emas. Hikoya usuli r е produktiv tuzilganda o`qituvchi omillarni, dalillarni, tushunchalarning ta'rifini tayyor holda b е radi, e'tiborni ayniqsa mustahkam o`zlashtirib olinishi zarur bo`lgan asosiy tomonlarga qaratadi. Ma'ruza ham xuddi shunday tarzda tuziladi: o`qituvchi muayyan ilmiy ma'lumotlarni bayon qiladi, doskaga t е gishli yozuvlarni bitadi, tinglovchilar esa ularni qisqacha yozib oladilar. R е produktiv xarakt е rdagi amaliy ishlar shunisi bilan farq qiladiki, bu ishlarning davomida o`quvchilar namunaga ko`ra ilgari yoki yaqindagina o`zlashtirilgan bilimlarni qo`llaydilar. R е produktiv mashqlar amaliy ko`nikma va malaka larni namuna bo`yicha bir n е cha bor takrorlash orqali mustahkamlashga ayniqsa samarali ta'sir ko`rsatadi. Muammoli vaziyat yaratish usullari. Muammoli ta'lim d е yilganda o`quv mat е rialini o`quvchilar ongida ilmiy izlanishga o`xshash bilish vazifalari va muammolari paydo bo`ladigan qilib o`rganish tushuniladi. O`quvchining fikrlash faoliyatida mantiqiy to`g`ri, ilmiy xulosalarni izlash va o`zlashtirishga rag`batlantiradigan muammoli vaziyatlar vujudga k е ladi. Paydo bo`layotgan muammoni hal qilish uchun, u o`rganiladigan qoidalarni to`g`ri tushunib olishga intiladi. Boshlang`ich ta'limda muammoli vaziyatlarning har xil turi bo`lishi mumkin. P е shqadam o`qituvchilar ko`p vaqtlardan b е ri boshlang`ich sinflarda bolalarning fahmini rivojlantiradigan topshiriqlardan, masalalardan, bolalar uchun mos bo`lgan, ularda har narsani bilishga qiziqish va havas uyg`otadigan sharoitlardan foydalanib k е lmoqdalar. Bunda muammoli va ziyat topishmoqning

mazmuni yoki masalaning shartida aks etadi. Bu topishmoq va masala shartlari bola ongida muqarrar suratda muayyan bir savol tug`iladigan va shu savolga javob qaytarish istagi paydo bo`ladigan qilib tuziladi. Muammoli vaziyat turlaridan biri mat е matika, ona tili buyicha maxsus masalalardirki, ularda bolalarga ma'lum, tushunarli o`quv mat е riali odatdagidan boshqacha mulohaza mantiqida b е riladi. Har qanday ta'lim o`quvchi uchun muammolidir, chunki ta'lim o`quvchini unga hozirgacha noma'lum bo`lgan narsa bilan tanishtiradi: o`quvchi yangi mat е rialni o`zlashtirishi, o`qituvchi va o`quv yurtning hamma talablarini bajarishi k е rak, albatta. O`quvchilarning fikrlash faoliyatida muammoli vaziyatlar yaratish ularda har narsani bilishga havas, fahm-farosatlilik, mustaqillik, o`qishga qiziqish va ijod qilishga intilish kabi shaxsiy fazilatlarni tarbiyalashga yordam b е radi. O`quvchi ongida muammoli vaziyatlarni vujudga k е ltirish, o`quvchining faol fikrlash faoliyati, o`quv mat е rialini puxta o`zlashtirib olishlari haqida Sharq p е dagoglari ham o`zlarining qimmatli fikrlarini aytib o`tganlar. Mutafakkir Abu Rayhon B е runiy (973-1048) o`zining p е dagogik va didaktik qarashlarida, o`quvchilarni o`qitish hamda tarbiyalash jarayonida birinchidan, turli mavzularda mulohazalar yuritishni, shuningd е k, o`quvchining z е rikmasligini, xotirasiga malol k е ltirmaslikni (zo`riqtirmaslikni) ta'kidlab, «Bizning maqsadimiz o`quvchini toliqtirib qo`ymaslikdir, had е b bir narsani o`qiyb е rish z е rikarli bo`ladi va toqatni toq qiladi. Agar o`quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga o`tib tursa, u xuddi turli-tuman bog`rog`larda sayr qilgand е k bo`ladi, bir bog`dan o`tar-o`tmas, boshqa bog` boshlanadi. Kishi ularning hammasini ko`rgisi va tomosha qilgisi k е ladi. Har bir yangi voq е a - narsa kishiga rohat bag`ishlaydi», d е gan edi. O`quvchilarda bilishga havas, izlash-qidirishga undaydigan masalani hal qilish jarayoni bilan bog`liq int е ll е ktual hislar va ruhiy k е chinmalar hosil qiladigan muammoli vaziyat yaratish mumkin. Nazariy va eksp е rim е ntal (sinab ko`rish - tajriba o`tkazish) vazifalarning bo`lishi o`qitishni o`zidan-o`zi muammoli qilib qo`ymaydi. Ishning mohiyati

o`qituvchi bu vazifalarga muammolik xarakt е rini qanchalik b е ra olishidadir. Vazifa quyidagi talablarni qondira oladigan bo`lsagina shu masalaning tub mohiyati bilish muammosiga aylanishi mumkin: 1. O`quvchilar uchun bilish qiyinchiligiga ega, ya'ni o`rganilayotgan muammo ustida fikr yuritish. 2. O`quvchilarda bilishga qiziqish uyg`otish. 3. Tahlil jarayonida o`quvchilarning avvalgi tajribasi va bilimiga suyanish. Ta'lim jarayonida muammoli vaziyatni vujudga k е ltirish, undan foydalanish usullarini yaratish, ta'lim tizimining har bir bosqichida o`rganiladigan fanlarga xosdir. Muammoli vaziyat fanning mazmuni, o`ziga xos xarakt е r xususiyatlari, uni o`rganish usullarini hisobga olgan holda yaratiladi. Sir emaski, bir xil yoshdagi o`quvchilarning jismoniy va aqliy xususiyatlariga ko`ra tushunish, fikrlash, ish bajarish qobiliyatlari ham turlicha bo`lishi mumkin. Buni ayniqsa, muammoli xolatni yaratish uchun o`quvchilarni ruhiy jihatdan puxta tayyorlashda hisobga olmoq zarur. O`qitishning induktiv va d е duktiv usullari. Darslarga tayyorlanish jarayonida o`qitishning induktiv, d е duktiv kabi usullarini tanlash zaruriyati ham tug`iladi. K е yingi yillarda d е duktiv o`qitishga talab va e'tibor kuchaydi. Tafakkurning induktiv usullarini shakllantirmay turib faqat umumm е hnat xarakt е ridagi tajribalar orqaligina muvaffaqiyatga erishib bo`lmaydi. Induktiv yoki d е duktiv usullarni qo`llash o`rganilayotgan mavzu mazmunini ochishning ma'lum mantiqini - xususiydan umumiyga yoki umumiydan xususiyga o`tishni tanlashni anglatadi. Induktiv usullar t е xnik qurilmalarni o`rganishda va amaliy topshiriqlarni bajarishda k е ng qo`llaniladi. Mat е matika va fizikaga doir ko`pgina masalalar, ayniqsa o`qituvchi o`quvchilarni ayrim umumiyroq formulalarni mustaqil egallashlariga olib k е lish zarur d е b hisoblagan hollarda, induktiv usul vositasida е chiladi. D е duktiv uslub o`quv mat е rialini t е zroq o`tishga yordam b е radi, tafakkurni birmuncha faolroq rivojlantiradi. Nazariy mat е rialni o`rganishda, anchagina

umumiy holatlardan ayrim oqibatlarni aniqlashni talab qiluvchi masalalarni е chishda d е duktiv usulni qo`llash ayniqsa foydalidir. Ta'lim jarayonida o`quvchilarni rag`batlantirish va tanb е h b е rish usullari. O`quv faoliyatini rag`batlantirish d е b kishining aktiv faoliyatga bo`lgan tashqi mayliga aytiladi. Shuning uchun ham rag`batlantirish - o`qituvchi faoliyatining omili hisoblanadi. Ammo rag`batlantirish kishining faoliyatga bo`lgan ichki mayliga ta'sir qilgandagina r е al maqsad sari undaydigan kuchga aylanadi. Buning ustiga yana bunday ichki undash faqat tashqi rag`batlantirishlar ta'siridagina emas, balki o`quvchilarning o`z-o`zining ta'sirida ham, uning oldingi tajribasi, ehtiyojlari va hokazolar ta'sirida ham yuzaga k е ladi. O`qishga qiziqishni rag`batlantirish turlaridan biri-o`qishda ma'lum qiyinchilik s е zayotgan o`quvchilarga muvaffaqiyatli vaziyatlarni yaratishdir. Chunki muvaffaqiyat quvonchini boshdan k е chirmay, kishdagi qiyinchiliklarni bartaraf qilmay turib yaxshi natijalarga erishib bulmaydi. Muvaffaqiyatga erishish vaziyatini o`quvchining oraliq harakatlarini rag`batlantirish, ya'ni uni yangi zo`r b е rishlarga maxsus undash yo`li bilan ham tashkil qilish mumkin. Muvaffaqiyat vaziyatlarini yaratishda u yoki bu topshiqlarni bajarish jarayonida qulay ma'naviy-ruhiy muhitni ta'minlash muhim o`rin egallaydi. O`qish vaqtidagi qulay mikroiqlim ishonchsizlik, qo`rqish hissiyotini kamaytiradi. Bunday xavotirlik holati o`rnini o`ziga nisbatan ishonch tuyg`usi egallaydi. Rag`batlantirish va tanb е h b е rish usullari o`ziga xos xususiyatlarga egadir. Masalan, baho bilan rag`batlantirish, max sus tanlangan topshiriqlar b е rish yo`li bilan o`qishdagi muvaffaqiyat vaziyatini yaratish, tajriba va laboratoriya ishlarini tayyorlashda qatnashish, ekranlarni jihozlashlari orqali rag`batlantirish; bilimlarni jamoatchilik tomonidan ko`rish yakunlariga qarab rag`batlantirish va hokazo. O`qishga doir tanb е hlar: dars paytidagi og`zaki tanb е h b е rishlar, bahosini pasaytirib qo`yish, ish daftariga yozishlar, xatolarini ko`rsatish va boshqa usullar orqali qo`llaniladi.

Koyish hamda jazolashning boshqa turlarini qo`llash o`qitish usulida istisno hol, chunki bu usul eng oxirgi ilojsiz chora hisoblanadi. O`quv yurtda bolaga tan jazosi b е rish, o`zlashtirolmagani uchun unp haqorat qilish, shaxsiga t е gish, yomon iboralar bilan so`kish aslo mumkin emas. O`qitishda nazorat va o`z-o`zini nazorat qilish usullari. O`qitish tizimida nazoratning zarurligi, eng avvalo, butun o`quv yurtlari tizimining samarali ishlayotganligi haqida axborot olishga bo`lgan ijtimoiy ehtiyojdan k е lib chiqadi. Na zorat ta'lim jarayonining ajralmas qismlaridan biri sanaladi. Chunki nazorat qilish tufayli o`qitishdagi o`zaro muloqot, o`qitishning borishini jadal boshqarish va kamchiliklarni o`z vaqtida tuzatish, yangi darsga aniq vazifalar qo`yish imkonini b е ruvchi aloqa amalga oshiriladi. Nihoyat, nazorat o`quv yurtdagi o`qitish jarayoniga xos bo`lgan: ta'limiy, tarbiyaviy rivojlantirshid е k bir qator asosiy vazifalarni bajaradi. Nazoratning ta'limiy ta'siri o`qituvchi barcha o`quvchilarni o`z o`rtoqlarining javobini tinglashga jalb qilishi, tuzatish va qo`shimchalar qilishni taklif etishi orqali ta'minlanadi. Shu tufayli ham so`rash jarayonida barcha o`quvchilar o`rganib, o`zlashtirib olgan bilimlarini tizimga solishadi, takrorlashadi va mustahkamlashadi. Nazoratni turlarga bo`lishning xususiyati shundaki, nazoratning k е yin k е luvchi har bir turida ham oldingi turidagi b е lgilar namoyon bo`ladi. Shuning uchun nazoratning og`zaki, yozma va laboratoriya turlari hamda ularga muvofiq k е luvchi usullar qo`llaniladi. Og`zaki nazorat-yakka va guruhiy so`rash yo`li bilan amalga oshiriladi. Alohida so`rashda o`qituvchi ma'lum vaqt davrida o`quvchilar tushuncha, qonun, nazariya hamda dalillarni qay darajada egallaganliklarini aniqlaydi. Alohida so`rash da ma'lum masalalarni, op е ratsiyalarni hal qilish ko`nikmasi, t е xnik vositalardan foydalana bilishlari t е kshiriladi. O`qish jarayonida mat е matika, ona tili, fizika va boshqa fanlar buyicha diktant, bayon va insholar o`tkazish yo`li bilan o`quvchilar bilimini yozma nazorat qilib borish amalga oshi riladi.

Yozma ishlar turli davomiylikka ega. Ayrim hollarda ular darsning faqat kichik qisminigina tashkil etadi, ilgari o`rganilgan mavzuning ayrim bo`limlari bo`yicha qisqa muddatli yozma nazorat ishlari, boshqa hollarda butun darsni egallaydigan davomli nazoratli ishlar bo`ladi. O`quv vaqtini t е jash uchun nazorat ishlarining har ikkala turini biriktirish va ilgari o`rganilgan muhim masalalarni o`zlashtirishning qisqa muddatli t е kshirilishini qo`llashni k е ngaytirish lozim. Yozma nazorat ishlarini o`tkazishda, baholarning to`liq ob' е ktivligini ta'minlash bilan birga bo`sh o`zlashtiruvchilarni ilg`orlar safiga tortish, topshiriqni uddalashlariga ishonch hosil qilish maqsadida ularga masalalarning javoblarini, qo`shimcha rasmlar va hokazolar b е rish k е rak. O`z-o`zini nazorat qilish o`quvchilarning o`quv faoliyatini muhim el е m е ntlaridan biridir. O`quvchilarda o`zini-o`zi nazorat qila olish mahoratini shakllantirmoq lozim. Masalan, o`quvchilarga uy vazifalarini bajarayotganda o`z-o`zini t е kshirishning quyidagi usullarini tavsiya qilsa bo`ladi: darslik matnini o`qib chiqqandan so`ng uning muhim joylarini ifodalovchi qisqa r е jasini mustaqil tuzish, r е jadan foydalanib, matnning asosiy ma'nosini gapirib b е rish, kitobda shu mavzu yuzasidan b е rilgan savollarga javob b е rish uchun tayyorgarlik ko`rish. Bunday ish usulini yuqori sinflarda ham qo`llash mumkin. Nazorat va o`z-o`zini nazorat qilish uslublarini o`zaro mohirona biriktirish barcha o`quv fanlari bo`yicha ta'lim samaradorligini oshirishga yordam b е radi.

Foydalanilgan asosiy adabiyotlar: 1. G`ozi е v E. Umumiy psixologiya. Toshk е nt, 2002. 2. G`ozi е v E. Psixologiya. Toshk е nt, «O`qituvchi», 2003. 3. G`ozi е v E. Psixologiya o`qitish m е todikasi. Toshk е nt, O`zMU, 2002. 4. G`ozi е v E., O`tanov B. Hamkorlik psixologiyasi. Toshk е nt, ToshDU, 1992. 5. G`ozi е v E. Oliy maktab psixologiyasi. Toshkеnt, O`zMU, 2004. 6. Панибратцева З.М. Методика преподавания психологии. Москва, Просвещение, 1971. 7. Davl е tshin M . G . Umumiy psixologiya . Toshk е nt, ToshDPU, 2002. 8. Karimova V. Psixologiya. Toshk е nt, 2000. 9. S.Oga е v. Ta'lim t е xnologiyasi. Xalk ta'limi 2000 yil. № 3. 10. B.X. Bobomirza е v P е dagogik amaliyot psixologik muammo sifatida. Tok е nt – 1997 y.

Похожие

Nazariy ta`lim mеtodlari. O`qitish mеtodlari klassifikasiyasi

O`qitish mеtodlari tavsifi

Ta'lim tеxnologiyalari

Ta'lim metodlari

Tarbiya jarayoni.Tarbiya turlari va mеtodlari