Таълим ва тарбиянинг психологик масалалари - Педагогиka - Рефераты

Таълим ва тарбиянинг психологик масалалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

278 KB

Т аълим ва тарбиянинг психологик масалалари Режа: 1. Ҳ аракатланиш ҳаракатларига ўргатишнинг психологик масалалари 2. Ўзини бошқаришда фикрлаш, нутқ: ҳаракатланиш амалларига ўргатишни интеллектуаллаштириш . 3. Ҳаракатланиш амалларини эгаллаб олиш жараёнида уларнинг техникасини индивидуаллаштириш ҳақида . 4. Т актик ҳаракатларни эгаллашнинг психологик масалалари 5. Тактик масалаларни ҳал этишда концептуал моделларнинг роли . 6. Иродавий сифатларини тарбиялаш, психологик аспектлари (жиҳатлари) 7. Жисмоний тарбия ва спортда шахсни шакллантириш психологияси

Жисмоний тарбия ва спортдаги фаолият бу умуман олганда педагогик жараён, яъни одамнинг жисмоний ва маънавий кучларини ривожлантиришга, уни жамият аъзоси сифатида шакллантиришга. Меҳнат фаолиятига тайёрлага қаратилган ўқитиш ва тарбиялашни уларнинг биргаликдаги жараёнидир. Шу билан бир вақтда бу спортнинг аниқ бир турига махсус қобилиятини аниқлаш ва такомиллаштириш жараёнидир. Таълим ва тарбиянинг бирлиги ҳамма ерда, мактабда жисмоний тарбия дарсидан тортиб ва юксак даражали спортчиларни машқлар бажаришларигача кузатилади. У спорт мусобақалари давомида ҳам кузатилади. Таълим, тарбия ва ривожлантиришнинг психологик жиҳатлари шу тариқа жисмоний тарбия ва спорт психологиясининг муҳим бўлимларидан бири ҳисобланади. Қўлланма доирасида бу масалалардан баъзилари ўрганилади. Ҳ аракатланиш ҳаракатларига ўргатишнинг психологик масалалари Баъзи умумий масалалар . Ҳаракатланиш ҳаракатларига. Жисмоний машқлар техникасига ўргатиш психологик нуқтаи назардан – уларни ёдлаб олинган ҳаракатлар даражасигача яъни кўникмалар даражасигача ҳиссий- рационал билиб олиш ва амалий эгаллаш жараёнидир. Бу педагог ёки мураббий ҳамда ўқучиларнинг ўзлари бошқарадиган яхлит жараёндир. Аммо унда биринчи ўринга ўқувчиларнинг фаолликлари ва мустақилликлари қўйилади. Уларнинг ҳар бири бу жараёнда фақат оюъект сифатида эмас, балки биринчи навбатда ўқиш субъекти сифатида иштирок этади, чунки ҳаракатланиш амалларини, машқлар техникасини эгаллаб олиш – демак уларни бошқаришга, фазо, вақт сарфланадиган куч катталиги кўрсаткичлари бўйича бошқаришга ўрганиб олишдир. Ҳатто “умуман олганда ҳаракатланиш амалларига ўргатиш уларни ўзи бошқаришга ўргатишдан иборат бўлади” деган нуқтаи назар ҳам мавжуд. У ҳаракатларни бошқариш ҳақидаги фан – кинезиология фанида ривожлантирилади. Албатта ҳаракатланиш амалларига ўргатиш уларни ўқувчиларнинг ўзлари бошқаришларига ўргатиш ҳам демакдир. Ҳаракатланиш амалига ва ҳаракатланиш фаолиятини мустақил бошқаришга ўргатишни жисмоний тарбия ва спортда ўқитишнинг мажбурий томони деб

ҳисоблаш зарур. Шу ерда ҳозирги пайтда уни меҳнат ҳаракатларига ишлаб чиқаришда ўргатишда ҳам кўзда тутилишини айтиб ўтиш керак (В.В.Чебишева). аммо ўқитиш шу билан якунланмайди. Ўқитиш ҳар доим одамни тарбиялаш, унинг шахсини шакллантириш, унинг психик, психомотор ва жисмоний хусусиятларини ва сифатларини ривожлантиришни кўзда тутади. Ўқитиш жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланувчилардан ҳар бири ўзини такомиллаштириш мақсадида ўзини англаб етишини талаб этади. Буларнинг ҳаммаси жуда муҳим, чунки шундай йўл билан фақат аниқ бир спорт, гимнастик, спорт ўйинлари эмас, балки бошқа ҳар қандай фаолият соҳасида бошқа ҳар қандай ҳаракатланиш амалларини эгаллаб олишга имкон яратилади. Жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланиш машғулотлари жараёнида тўпланган ҳаракатланиш тажрибаси ижобий кўчириш қонунлари бўйича, экстраполяция қонунлари бўйича одамдан ҳаракатланиш учун хос бўлган ҳаракатланиш амалларини эгаллаб олишни осонлаштиради. Н.В.Зимин шундай ёзади: “Спортчи мисол учун ҳаракатлар бешта усулини ўрганиб олиб экстраполяция йўли билан яна ўнта усулларини амалга ошириш қобилиятига эга бўлади. 15 усулини ўрганиб янги хсусиятдаги 20-30 ҳаракатларни бажара олади”. Ғаракатланиш амалларига ўқитиш босқичлари . Ҳаракатлар амалларига ўргатиш ҳозирги замон назариясида дидактик вазифалари ва ўргатиш методикаси хусусиятларига биноан ҳаракатланиш кўникмаларини юзага келтириш даврларини акс эттирувчи учта босқичи кўрсатилади: ҳаракатларни дастлабки ўрганиш босқичи; чуқурлаштирилган, деталлаштирилган ўрганиш босқичи; ҳаракатларни мустаҳкамлаш ва янада такомиллаштириш босқичи. Биринчи босқичда машқ техникаси асосларини эгаллаш содир бўлади, уни умумий, нисбатан “дастлабки” шаклда такрорлаш маҳорати эгалланади. Иккинчи босқичда – ҳаракат техникасини деталларда, ҳамма асосий кўрсаткичларида (вақти, масофа, куч сарфлаш, координациявий) такрорлаш маҳорати аниқланади. Ҳаракатлар тўла ўрганилмаган бўлиб қолади. Учинчи босқичда уни доимий шароитлардагина эмас, балки ўзгарувчан шароитларда ҳам самарали бажаришга имкон берувчи кўникма даражасига эришилади. Ҳаракатланиш амалларининг психологик тузилиши . Микро тузилишини анализ қилишдан фойдаланиб ҳаракат кўникмаларини ташкил этиш замонавий тадқиқотларида (В.П.Зинченко, Н.Д.Гордеева ва бошқалар).

Ҳар қандай ҳаракатланиш амалининг психологик тузилиши аниқланган. У учта блоклардан ташкил топади: 1) моторли инструкцияларини шакллантириш ёки ҳаракатлар дастурини қуриш блоки. 2) дастурни амалга ошириш ёки ҳаракатни бажариш блоки. 3) ҳаракатларни бажариш, дастурдан четланишни ҳисобга олиш ва ёки аввалги ҳаракатига тузатишлар киритиш ёки ҳаракатни бажариш объектив шароитлари сабабли келиб чиққан дастурли ўзгартириш асосида уни ўзгартиришни назорат қилиш ва тузатиш ёки кузатиб бориш блоки. Ҳаракатлар тузилиши универсалдир. У доимий шароитларда бажариладиган мураккаб ҳаракатларга ҳам (мисол учун 2 м 13 см – 2 м 50 см катталикдаги айланадан туриб диск улоқтириш, ёки спорт гимнастикаси снарядларида машқлар бажариш) ва доимий ўзгариб турадиган шароитларда бажариладиган мураккаб ҳаракатларга (мисол учун, қиличбозликда, боксда, спорт ўйинларида, айниқса хоккей ва футболда) оддий ҳаракатларга ҳам хосдир (мисол учун, қўлни букиш ва тўғрилашга). Ҳаракатлар амалларини бошқариш икки жиҳати ҳақида . Ҳаракатланиш амалини унинг сезиш-рационал идрок этиш асосида эгаллаб олиш жараёни ҳамма учта блокини амал қилишини такомиллаштиришда машқ қилишдан иборат ҳисобланади. Унинг мазмуни актуал англаб етилган ҳаракатни онгли равишда бошқариладиган ёки онгли равишда бошқариладиган операцияга айлантиришдан, яъни ҳаракатни бажариш усулини фаолият объектив шароитларига мослаштиришдан иборат. Бундай ўзгартиришлар ўқитиш босқичларига мос келади: актуал англаб етилган ҳаракатлар кўпроқ биринчи ва иккинчи босқичига мос келади, уни онгли равишда бошқариш эса – кўпроқ иккинчи ва учинчи босқичига тўғри келади. Кўникмани юзага келиши нотекислиги ва гетерохронлиги сабабли ҳаракатланиш амалининг ҳамма элементлари ҳам бир вақтда мана шундай ўзгартирилиши содир бўлмаслигини кўзда тутиш керак. Демак, бундай ўзгартиришларнинг чегаралари олиб ташланади, худди шу каби ўқитиш босқичларида ҳам олиб ташланди. Ҳаракатлар тузилиши характеристикаси ва уларни эгаллаш жараёнидан бу жараённи бошқариш бошқаришнинг иккита боғлиқ контерлари – ташқи ва ички жиҳатлари билан таъминланади деган хулосага келиш мумкин. Бошқариш ташқи контури детерминантлари бўлиб ҳаракатни бажариш объектив шароитлари (фаолиятнинг аниқ бир вазияти) хизмат қилади ва

айниқса ўқитиш жараёнида. Педагогнинг – жисмоний тарбия ўқитувчиси мураббийнинг бошқариш таъсири. Бошқариш ички контури детерминентлаи бўлиб англаб етилган ва англаб етилмаган даражада амалга оширилувчи бажарувчининг ўзининг бошқарувчи таъсири хизмат қилади. Англаб етилган даражада И.М.Сеченов ёзганидек бизнинг ҳаракатларимиз англаб етиш учун аниқ белгилар бўйича фикр ва сезги билан бошқарилади. Англаб етилмаган бошқариш эса субсенсорли даражада бўлади. Мана шу икки даражаси биргаликда амал қилиши жуда муҳим, уларнинг ўртасида бир-бирига ўтишлар мавжуд. Мисол учун, В.Э.Мильман фигурали учишда спортчиларнинг мажбурий дастурни ва сакрашларни бажаришларида асосий техник кўрсаткичларни англаб етишларини ўрганишда бундай ўтишларнинг икки тури мавжудлигини аниқлади. Биринчиси бирор-бир параметрининг онгнинг назоратидан чиқиб кетиши билан ифодаланади, иккинчи – автоматлаштирилган назорат даоирасидан онглилик доирасига ўтишда ифодаланади. Масалан. Сакрашни бажариш классификацияланган 660 параметрларида 230 та ўтиш қайд этилди. Улардан 74,3 % ҳолати биринчи ва 25,7 % ҳолати иккинчи тури бўйича. мажбурий дастурни бажаришда эса биринчи ва иккинчи ўтиш турлари бўйича тенг ҳолларда - 50 % дан қайд этилди ва буларнинг ҳаммаси машқларни маҳорат билан бажарилганликда кузатилди. Ҳаракатланиш амали ҳақида тасаввурни шакллантириш – уни амалга ошириш дастурлари . Ҳаракат амалларига ўргатиш моторли инструкцияларини, яъни фаолият маълум объектив шароитларида ҳаракатни амалга ошириш дастурини шакллантиришдан бошланади. Бошқача қилиб айтганда аввал яхлит маълум тарзда ташкил этилган ҳаракатлар тизими сифатида ўрганилаётган машқ ва уни бажариш одатий шароитлари ҳақидаги тасаввурлар яратилади. Бу ҳар қандай ҳаракатни эгаллаб олиш асосидир, чунки нимани ва қандай бажаришни тасаввур қилмай одам нотаниш бўлган, унинг ҳаракатлар амали тажрибасида бўлмаган ҳаракатни бажара олмайди. Ҳатто ўрганилаётган ҳаракат билан ҳаракатни бажариш тажрибасида эслаб қолинган ўртасидаги ўхшашлик бўлса ҳам улар бир-бирига абсолют бир хил бўла олмайди. Ўрганилаётган ҳаракат ҳақида тасаввурни яратиш мана шундай ҳолатларда ҳам уни эгаллаб олиш асоси ҳисобланади. Ҳаракатланиш амалларига ўргатиш замонавий методикасида ўрганилаётган ҳаракат ҳақида тасаввур яратиш (ва фақат умумий тасаввур) масаласи биринчи масала ҳисобланади ва фақат биринчи босқичда ҳал

этилиши керак. Бу қўпол, мустаҳкам ўрнашиб олган ва ҳали йўқотилмаган хатодир. Ўрганилаётган ҳаракат ҳақида тасаввур яратиш жараёни бошланғич ўргатиш босқичи билангина чегараланмайди, у бошқа ҳамма босқичларга ҳам хосдир. Чуқурлаштирилган ва деталлаштирилган ўргатиш босқичида ўрганилаётган ҳаракат ҳақида тасаввур уни эгаллаб олиш зарур шарти ҳисобланади. Шу билан ир вақтда ҳаракатни сезиш-рационал идрок этиш ва амалий эгаллаболиш жараёнининг ўзи бир вақтда ўрганилаётган ҳаракат образини қуриш жараёни, уни аниқлаштириш жараёни бўлиб ҳам хизмат қилади, чунки тасаввур – бу ҳақиқий ҳаракатни бажарувчининг хаёлида акс эттирилишидан бошқа нарса эмас. Бу ягона бир-бирига боғлиқ жараёндир: тасаввур асосида ҳаракатни эгаллаш содир бўлади, ҳаракатни амалий эгаллаб олиш давомида эса у ҳақидаги тасаввур, унинг образи такомиллашади. Ҳаракатларни бажаришни мустаҳкамлаш ва янада такомиллаштириш босқичида бу жараён давом этади, лекин энди бир мунча ўзгарган ҳолда: ўрганилаётган ҳаракатнинг умумлаштирилган образи мустаҳкамланади, унинг деталлари аниқлаштирилади ва такомиллаштирилади, лекин баъзида (техниканинг деталлари ўзгартирилиши сабабли) тасаввур мазмунига керакли ўзгартиришлар киритиш зарурати юзага келади. Е.Н.Сурковнинг тадқиқотларида акробатик машқларга ўрганиш жараёнида ҳаракатланиш амаллари ҳақидаги тасаввурни шакллантириш қуйидаги қонунияти аниқланди: ҳаракатни умумий схематик образда ўрганишдан – ажратилмаган, детеллаштирилган ва ниҳоят редуцилаштирилган, умумлаштирилган образига ўтиш . Бунда ўқитиш босқичларига хос хусусиятларини акс эттирилишини кўрмаслик мумкин эмас. Буни 1-жадвал яққол намойиш этади. 1-жадвал “Қўлга таяниб олдинга айланиш” ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш даврлари (Е.Н.Суриков маълумотлари бўйича ) Ўргатиш босқичл ари Тасаввурларни шакллантириш даврлари Педагогик таъсир кўрсатиш хусусияти Ҳаракат белгилари сони % ларда масо ф вақт Куч Машқни амалий Ажратилмаган. Асосан кўриб Машқни кўрсатиш 14,7 23,7 -

бошқари шгача тасаввур қилиш Ажратилувчи кўриб- бажириш образи Тасвирлаш ва кинограммларни таҳлил қилиш 38,4 34,9 - Машқни амалий бажари ш билан Ажратилган кўриб- бажариш образи Ёрдам билан машқни бажариш 60,0 68,1 87,0 Умумлаштирилган асосан ҳаракатланиш образи Машқни баҳога мустақил бажариш 21,6 45,0 43,0 Ҳаракатларни тасаввур этиш полимодаллиги: унинг фикрлаш ва мнемик жараёнлар билан боғлиқлиги . Ҳаракатларни полимодал тасаввур этиш (Б.Г.Ананьев, А.Ц.Пуни). ўрганилаётган ва маълум шароитларда бажарилаётган ҳаракат образини қуриш сенсорли-перцептив жараёнлар тўплами билан амалга оширилади – кўриш, кинестезик, сезиш, вестибуляр, эшитиш, ўқитиш бошлағич босқичида бу комплексда кўриш жараёнлари асосий ҳисобланади. Ҳаракатларни эгаллаб олиш даражаси ошиб борган сари эса асосий роль аста-секин кинестезик жараёнларга ўтади. С.Л.Рубинштейн тасаввурларни ўзлаштириб, идрок этиб, қайта такрорлаш деб, яъни илгари идрок этилган предметни иккиламчи образи деб атади. Аммо идрок этиш образи ҳам, тасаввур образи ҳам – бу предметни фотографик образи эмас. Бу жараёндир ва алоҳида жараён эмас, балки бошқа психик фикрлаш, мнемик жараёнлар билан бирга бўлувчи жараёндир. Фикрла образини қуриш предметнинг ташқи белгилари билан алоқаларини идрок этишга йўналтирилган, ушбу ҳолатда ўрганилаётган ҳаракат ҳаракатлар тизими характеристикасига ва улар ўртасидаги муҳим боғлиқликларни (координацион, сабаб-оқибатли ва бошқалар) моҳиятини тушунишга қаратилган. П.Я.Галперин, В.В.Давидов ва бошқаларнин тадқиқотлари асосида ушбу ҳолатда предметли хусусиятга эга эмпирик фикрлаш ҳақида гап боради деб айтиш мумкин. Ҳаракатланиш амаллари тасаввури предметли мазмуни бажарилган ҳаракат умумий шакли ҳақидаги (мисол учун, гимнастикада кўтариш, айланиш, бурилиш, енгил атлетикада сакраш, чанғида югуришда навбатма-навбат қадам ташлаш ва бошқалар) масофавий (йўналиш амплитудаси), вақт (суръати, темпи), куч сарфлаш (куч ишлатиш - бўшашиш), ҳаракат характеристикалари ҳамда сабабли-оқибатли

ва улар ўртасидаги бошқа боғлиқликлар ҳақидаги тасаввурлардан ташкил топади. Мнемик жараёнлари узоқ вақтли ва оператив хотирада образли сақлашни, уни такрорлаш ва таниб олишни таъминлайди. Ўқиш жараёнида ўрганилаётган ҳаракатни доимий такрорлаш оқибатида ва уни натижага бажаришда хотирада сақланиб қоладиган ва такрорланадиган образлар мустаҳкам. Тўла ва ўзининг аниқлигини йўқотмайдиган бўлиши жуда муҳимдир. Бундан ташқари вақт ўтгандан кейин ўрганилаётган ҳаракат тасаввурларини такрорлашда 1-3 кундан кейин реминисценция ҳодисаси кузатилади. У ҳаракат образи предметли мазмуни янада тўлалигида, уни масовали, вақт, куч ва бошқа характеристикалари билан бойитилишида кузатилади. Реминисценция ҳаракатни ўрганиш жараёни тўхтатилган даврда ўрганилган ҳаракатни англаб етишга қаратилган фикрлаш иши билан боғлиқдир. Фикрнинг доимий ишлаши, ўрганилаётган ҳаракатларни такрорлаш, таниб олиш, сақлаб қолиш Р.С.Абельская, Г.Б.Мейксон, А.Ц.Пуни, К.А.Скобенникова ва бошқаларнинг тадқиқотларида аниқланганидек фикрни ривожланишига ҳам, ҳаракатга эркин мантиқий хотирани ҳам ривожланишига ёрдам беради. Ҳаракатлар тасаввури полифункционаллиги ва уни машқ қилдирувчи вазифаси 1946-1947 йилларда спорт психологиясида кашф этилди. У моторли инструкцияларини қуриш, мустаҳкамлаш, такомиллаштириш ва ўзгартириш мумкинлигида, яъни ҳаракатлар амалларини дастурлаштириш ва уларни фақат ҳаракатни хаёлан бажаришни амалга оширишда ифодаланади. Идеомоторли реакциялари механизми ҳаракатларни тасаввур этиш машқ қилдирувчи ҳаракатлар асоси бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун ҳаракатланиш амалларини хаёлий бажариш идеомоторли машқлар номини олди. Кўплаб тадқиқотлар ва ҳатто юқори савияли спортчиларнинг машқ қилиш амалиётлари билан фақат уларни эгаллаб олиш давридагина эмас, балки уларни бевосита натижага бажаришга тайёрлигини яратиш даврида ҳам айниқса мусобақалар даврида уларни амалга ошириш амалиёти билан бирлаштирилган, жисмоний машқларни хаёлан бажаришнинг юқори самараси исботланган. Бундан ташқари ҳатто спорт гимнастикасида махсус машқ қилишни идеомоторли машқ қилиш, машқни хаёлий бажариш билан алмаштириш мумкинлиги исботланган (А.А.Белкин).

Бундан ташқари ҳаракатларни хаёлий бажариш вербализация билан бирга бажариш, яъни бажаилаётган ҳаракат, элементларни гапириб бажириш, кейин эса “ичида такрорлаш” – шу билан бирга диққатни таянч деб аталувчи пунктлар, қийин вазиятларига ёки аксинча яхш ўзлаштирилмаган элементларига қаратиб ичида гапириб ҳаракатни бажариладиган идеомоторли машқларнинг алоҳида самаралилиги исботланган. Буларнинг ҳаммаси ҳаракатларни эгаллаб олиш сфатини оширувчи ва тезлаштирувчи ҳаракатни бажаришга тайёрликни шакллантирувчи услуб сифатида ҳаракат амалини хаёлан бажаришнинг юксак аҳамиятини билдиради. Бу усул ҳаракати амалий бажариш мумкин бўлмаганда (узоқ вақт йўлда бўлиш. Беморлик, жароҳат олганда) янада катта аҳамиятга эга бўлади. Бундай ҳолларда уларни хаёлан бажариш ҳаракатланиш кўникмаларини сақлаб қолиш, тезда қайта тиклаш ва ҳатто такомиллаштиришга ёрдам беради (В.Я.Димерский, В.И.Секун). Шуни айтиш керакки ҳаракатни тасаввур қилишни машқ қилиш амаллари салбий натижага ҳам олиб келиши мумкин. Бу ҳаракатларни хаёлий бажариш хатолар билан амалга оширилганда, ҳаракат образининг етарлича тўла бўлмаганлигида юзага келади. Ҳаракатларни тасаввур этиш машқлари ҳодисаси психологик мазмунда ўрганилаётган ҳаракатни сезиш- рационал идрок этишда ўқувчиларнинг интеллектуал фаолликлари ошиши оқибати ҳисобланади: уларни амалий эгаллаб олиш ҳолати эса ҳаракатни идеал ва реал (хаёлан ва амалий) бажариш физиологик механизми бир эканлигига асосланади; ҳақиқат биринчи ва иккинчи сигналли системаларининг ўзаро боғлиқликлари асосида динамик ҳаракатланиш стереотипини яратиш. Ҳаракатларни тасаввур этишни бошқариш функцияси . Сенсорли- перцептив ва фикрлаш жараёнлари билан бирликда бу функцияси ҳаракатланиш амалларини амалга ошириш, назорат қилиш ва тузатиш блоклари ишга тушганда намоён бўлади. У бошқаришнинг ички контурига, яъни бажарувчининг томонидан бажарилаётган ҳаракатни ўзи бошқариши жараёнига киритилган. Унинг мазмуни ҳаракатни бажариш давомида қайта алоқа каналлари бўйлаб ҳаракат содир бўлаётган ташқи шароитлар ҳақида (асосан кўриш). Ҳаракатни ўзини бажариш ҳақида (асосан кинестезик, сезиш ва вестибуляр) мунтазам ахборот келиб туришидан иборат. Бу ахборотлар у амалга ошириладиган ҳаракат дастури билан. Яъни у ҳақидаги тасаввур билан, унинг образи билан солиштирилади.

Агарда ҳаммаси дастурга мос бораётган бўлса моторли инструкциялар блокидан англанмаган ҳолда тасдиқловчи маъқуллаш келади ва ҳаракат давом этади. Агарда ҳаракатлари тизимида қандайдир келишмовчилар, ҳаракат дастурида қарама-қаршиликлар юзага келса унда моторли инструкцияларидан тузатувчи командалар келади ва ҳаракатга англаб етилган ҳолдаги (баъзан эса англаб етилмаган ҳолда ҳам) керакли тузатишлар киритилади. Баъзида ҳатто ҳаракатни тўхтатишга ҳам командалар келади (айниқса ўқитиш шароитларида). Шундай қилиб. Ҳаракатланиш амалини тасаввур этиш бошқарувчи функцияси сенсорли-перцептив ва фикрлаш жараёнлари билан биргаликда унинг давом этаётган ва якуний (ҳаракатни якунлагандан кейин) натижаларини билишга асосланади. Ҳаракат якуний натижасини билиш психологияда аввалдан кўникмаларни муваффақиятли шакллантиришга ёрдам берувчи омил сифатида маълумдир. Аммо бу билиш post factum . У қай даражададир ҳаракатни такрорий бажаришда уни яхшилашга ёрдам беради. Лекин бу билиш биринчидан ҳаракатни бажариш якунланган уринишнинг мукаммал эмаслиги сабабини тушуниш учун етарли эмас; иккинчидан у спортчиларни ҳаракатни бажариш жараёни сонли ва сифатли характеристикаларига йўналтиради, лекин ретроспектив; учинчидан спортчини ҳаракатни ўзи бажаришини мустақил назорат қилишга (ўзини назорат қилишга) рағбатлантирмайди. Ҳаракатланиш амалларини ўзи назорат қилиш ва ўзи бошқариш . Замонавий тасаввурлар бўйича ўзини назорат қилиш ҳаракатланиш амалларини ўзи бошқариши органик, ҳатто баъзан таркибий қисми ҳисобланади. Ўзини назорат қилиш ифодаси бўлиб улар асосида қарор қабул қилинадиган ва бошқарувчи таъсир кўрсатиш биринчи навбатда бошқариш ички контури бўйича таъсир кўрсатиш амалга ошириладиган ҳаракатларни бажариш ўзи баҳолаши хизмат қилади. Бир қатор ҳолларда бу қарорлар тахминий ва ташқи санкцияловчи ёки тузатувчи тасдиқлашни талаб этади, лекин бу баҳолар ва тахминлар биринчи навбатда бажарувчининг чиқиши ҳар доим муҳимдир. 400 метрли айлана бўйлаб 800 метрдан тортиб 3000 метргача масофани вақт бўйича бир текис чопиб ўтишни эгаллаб олишга бағишланган А.Г.Рафаловичнинг тадқиқотларидаёқ навбатдаги айланани якунлаётганда ўзининг югуриши

тахминий вақтини аввалги ўзи овоз чиқариб айтганида, шундан кейин ташқаридан (мураббийдан) ҳақиқий вақти ҳақидаги маълумотни секундомер бўйича қайд этилган айланиб ўтиш вақтини билиб олиши натижасида югурувчи яхшироқ натижага эришиши ишончли исботланган. Бу унга иккала баҳони таққослашга, масофани бир текис босиб ўтиш белгиланган вақтидан четланиш вақти катта аниқлашга ва бевосита югуриш пайтида ўз ҳаракатарига ўзгартиришлар киритишга имкон беради. Бу мазмунда югурувчи учун мўлжал сифатида онг учун аниқ белгилар хизмат қилади: орқа итарилиш кучини хис этиш, югуриш қадамлари узунлиги ва частотасини сезиш. Кейинчалик лаборатория тажрибалари шароитида А.В.Григорьева, кейин Д.Я.Богдановалар томонидан ҳам ҳаракатланиш кўникмаларини шакллантириш ҳаракатни ҳар бир бажаришдан кейин синалувчининг ўзига қўйган баҳоси билан солиштирилган ҳолларда муваффақиятлироқ бориши аниқланган. Ҳаракатланиш амаллари эгаллаб олиш жараёнида сенсорли маданият ва сенсорли ўқитиш ҳақида . Ўзини назорат қилиш асосида ўзининг ҳаракатланиш актларини бошқаришга осон эришилмайди. У биринчи навбатда асосан кинетик сезгилари ёрдамида таниб олиш учун зарур бўлган сенсорли маданиятни талаб этади. Бу бир томондан ҳаракатларни хис этиш аниқлиги ривожланиши билан (И.М.Сеченов бўйича тўқ мускуллар хисси) бошқа томондан – ўзининг ҳаракатланиш амалларини кузатиш маҳоратини эгаллаш, уни бажариш масофали, вақт, мускул кучлари ва бошқалар, диққатини қаратиш ва тақсимлаш, анализ, солиштириш, баҳолаш, мулоҳазаси, тахмин қилувчи ва тузатувчи қарорлар қабул қилиши билан боғлиқ. Буларнинг ҳаммасига ҳаракатланиш амалларини сезиш рационал идрок этиш ва амалий эгаллаб олиш жараёнида ўргатиш керак. Шу билан бирга тезкор ахборотни турли воситаларидан мақсадга мувофиқ фойдаланиш (бу спорт амалиётига биринчи бор В.С.Фарфел томонидан таклиф этилган ва киритилган), лекин фаолият объектив шароитларининг ўзгариши натижасида келиб чиққан турли хилдаги хатолар ва четланишлар юзага келганда ҳаракатни мос равишда тўғри бажаришга ҳаракатларни сезишни, фарқ қилишга ўрганиш сўзсиз шарт ҳисобланади. Шу билан бирга ҳаракатланиш сезиш аниқлигини ривожлантиришга қаратилган махсус усуллардан фойдаланиш керак: кўзини юмиб туриб машқини бажариш (Б.Н.Смирнов ва бошқалар), мускуллар маълум гуруҳини электрик фаоллигини вектор электрокардиоскоплар (ВЭКС-4) экранида назорат қилиш

билан оғирлик солмай мускуллар қувватини кузатиш ёки “ушлаб кўриб” тактил назорат қилишдан фойдаланиш (А.В.Ковалик). Бундай сенсорли йўналтирилган ўқитиш А.Ц.Пуни, Л.Б.Губман, Д.Я.Богданова. Л.В,Юрьев, А.Ф,Гринштейн, О.Н.Трофимов. А.В,Ковалик ва бошқаларнинг тадқиқотлари ҳаракатланиш сезгилари аниқлигини оширишга олиб келишини кўрсатади. Бу ҳаракатлар амплитудасини фарқ қилишда хатонинг катталиги ўртача атиги 1,0-1,3 о бўлишида. Мускуллар кескинлигини фарқ қилишда 250 – 100,0 граммга тенг бўлишида ифодаланади: ҳаракатлар амплитудасида йўл қўйилган хатоларни англаб етиш ўқитишнинг бошланғич босқичида 17,4 % ни ташкил этган бўлса, якунланиш босқичида 74,4 % га етади, ҳаракатларни бажариш давомийлигидан хатони англаш эса мос равишда 24,3 % дан 100 % гача ўзгаради. Худди шу ҳолат ҳаракатни бажариш давомида юзага келган ўзгаришларни англаб етишда ҳам қайд этилган. Ҳаракатланиш сезгилари аниқлигини ривожлантириш тадқиқотларида И.М.Сеченов томонидан назарий ифодаланган асосий қонуният тажрибада тасдиқланди. Мускулли сезги “ҳар қандай ҳаракатда бўлади ... ва ҳаракатларни параллел координацияси маълум физиономия билан сезги гуруҳларига ривожланади” деб ёзади у (2-расм). Ҳаракатлар координацияси ҳар бир спорт турида ҳаракатланиш амаллари учун хос бўлгани сабабли ушбу қонуният ҳаракатланиш сезгилари махсуслаштирилган ривожланиш хусусиятини англатади. Ҳаракатланиш амалларига ўқитиш жараёнида сенсорли маданиятини ошириш устида ишлаш ҳаракатланиш сезгисини аниқлигини ривожлантириш билан чекланмайди. Мана шунинг асосида фаолиятнинг ҳаракатланиш мураккаб бошқарувчилари кўп турлари ҳам шаклланади, яъни махсуслаштирилган деб аталувчи идрок этишлар: “снарядни хис этиш”, “тўпни хис этиш”, “қайиқни хис этиш”, “масофани хис этиш” . Ўзини бошқаришда фикрлаш, нутқ: ҳаракатланиш амалларига ўргатишни интеллектуаллаштириш . Ҳаракатланиш амалларини ўзи бошқариши фақат сенсорли эмас, балки интеллектуал маданиятни ҳам – аниқроғи фикрлаш маданиятини талаб этади: ахир ҳаракат И.М.Сеченов айтишича фақат сезиш билан эмас, балки сезишлар бирлиги билан, айнан фикр билан бошқарилади. Физиологик, спорт-педагогик, психологик адабиётларда ва амалиётда одатда фаолият, ҳолат ва бошқаларни сўз билан бошқариш ҳақида ёзадилар ва гапирадилар.

Булар И.П.Павлов айтган фикрлари таъсир остида содир бўлган деб ўйлаш мумкин. У сўз одам хулқини олий бошқарувчиси (иккинчи сигналли) деб айтган. Бу қоидани ривожлантириб Е.И.Бойко ва Н.И.Чуприкова нутқнинг бошқарувчилик вазифасини ўрганиб, сўзни иккинчи сигналли бошқарувчи импульслар деб атадилар. Лекин бу сўзнинг бошқарувчилик вазифасини тушунишга фақат физиологик ёндошишдир. Психологик жиҳатдан иккинчи сигналли импульслар бошқариш кучи, сўз билан таъсир кўрсатиш кучи ҳар бир сўзда. Ҳар бир иборада фикр бирлигидан иборатлиги ҳисобланади. Айнан сўз, нутқ, тил К.Маркснинг ифодаси бўйича фикрнинг бевосита мавжудлиги ҳисобланади ва ҳаракатланиш амалларини ўзи бошқаришда ҳам ҳар бир сўз маълум бошқарувчилик фикрига эга. Биз юқорида айтиб ўтгандек ҳаракатланиш амали тасаввур этиш жараёнида ҳаракатларни хаёлан гапириб бориш ўрганилаётган ҳаракатни машқ қилиш самарасини ва амалий эгаллаб олиш самарасини анча оширади. Лекин ҳаракатни амалий бажариш жараёнига киритилган сўз билан бошқариш таъсир кўрсатиш янада кўпроқ самарага эга. Спорт психологиясида айтайлик югуриб баландликка сакрашни ўрганиб олиш жараёнида фикр билан (сўз орқали)“” бошқаришнинг ижобий таъсири анчадан бери маълум. Мисол учун, жойидан қўзғалишда югуриш қадамлари ритмини бошқариш хаёлан ва овоз билан та-та-та-та деб амалга оширилади ва шу кабилар. Б.И.Якубчиков томонидан нутқий фикрлашдан фойдаланишда жуда фойдали ва ажойиб янгилик киритиш таклиф этилди. У ҳар бир гимнастика учун индивидуал равишда ҳаракатланиш амалларини ўзи бошқариши мақсадида эркин машқлар, хода устидаги машқлар комбинацияларини эгаллаб олишда фойдаланиш учун “нутқий партитуралар” деб аталувчи ўзига буйруқ бериш сўзлаини ишлаб чиқади. Бундай партитуралардан бири ҳақида учинчи расмга қараб яққол тасаввурга эга бўлиш мумкин. Бундай партитуралар ёрдамида ҳаракатларни ўзи бошқаришини Б.И.Якубчик фақат ўрганилаётган элементлар ва яхлит комбинацияларни амалий эгаллаб олишга ёрдам берувчи методик услуб сифатидагина эмас, балки уларни ҳатто мусобақалар шароитида натижага бажаришда ҳам мажбурий таркибий қисми сифатида қараши жуда муҳимдир. У машқ қилиш жараёнида фақат машқлар техникасини эмас, балки ўзига буйруқларни ҳам барқарорлаштириш керак, уни ҳаракатланиш одати мажбурий компонентига айлантириш керак деб ёзади.

Фикрлаш ўзига хос маданиятига. Сенсорли маданиятга каби сезиш- рационал идрок этиш ва ҳаракатлар амалларини танқидий эгаллаб олиш жараёнида эришилади. Бу ҳаракатланиш амалларига ўргатиш жараёнини интеллектуаллаштириш, ўқувчиларни ҳаракатланиш фаолиятини ўзи бошқариши, ҳаракатланиш тажрибасини ошириш, ундан фақат спорт фаолиятида эмас, балки фаолият бошқа соҳаларида ҳам фойдаланиш мақсадида улардан фойдаланиш керакли билим ва малакалари тизими билан қуроллантиришга ёрдам беради. Жисмоний тарбия ва спортга ўқитиш жараёнини интеллектуаллаштириш ҳодисаси фақат ҳаракат амалларини ўзини бошқариш доираси билан чгараланмайди. Махсус тадқиқотлар билан (Г.Ф,Шитикова, Л.А.Шуровская ва бошқалар). Умумтаълим мактабларида жисмоний тарбия дарсларини интеллектуаллаштириш ҳаракатлар кўникмаларини эгаллаб олишни тақлид қилиш, пассив-ижрочилик фаолиятидан ақлий фаолликка бой фаолиятга айлантириши аниқланган. Интеллектуаллаштириш бошқа фанлар бўйича дарсларда болаларнинг ақлий иш бажарувчанлигини оширишга ёрдам беради. Умуман ақлий фаолият рационал ва самарали услубларини эгаллаш учун асос яратади ва жисмоний тарбиянинг ўқувчиларни ҳар томонлама ривожлантириш катта таълим-тарбиявий имкониятларини кўрсатади. Ҳаракатланиш амалларини эгаллаб олиш жараёнида уларнинг техникасини индивидуаллаштириш ҳақида . Ҳаракатланиш амалларини сезиш-рационал идрок этиш асосида уларни эгаллаб олиш таълим ва тарбия ягона жараёнида амалга оширилади. Бу жараёнда фақат ҳаракатланиш амаллари техникаси такомиллаштирилибгина қолмай, балки ҳаракатланиш сифати, эмоция ва сезги, иродавий сифати, характер ва қобилиятлари ҳам такомиллашади. Шу билан ҳаракатланишамалларига ўқитиш жараёнида маълум даражада ушбу масалаларни ҳал этишга ҳам ҳамда ўрганилаётган ҳаракат амаллари техникасини ҳар бир шуғулланувчининг морфологик, типологик, характерологик ва бошқа хусусиятларга мослаштирилиб индивидуаллаштириш масаласини ҳал этиш зарурлиги талаб этилади. Бу ерда таълим ва тарбиялаш яхлит жараёнида спорт билан шуғулланувчининг фаолияти ва ҳаракатлари индивидуал услубини шакллантириш ҳақида ҳам гап боради.

Ҳаракатланиш кўникмаларини тушунишга синтетик ёндошиш ҳақида . Ўқитиш жараёнида сезиш-рационал идрок этиш ва ҳаракатланиш амалларини амалий эгаллаш охир-оқибат ҳаракатланиш кўникмаси ташкил топишига олиб келади. Илмий билим турли соҳаларида кўникмалар моҳияти турлича ва одатда бир томонлама тушунилади. Ҳатто “Советская система физического воспитания” (1975) монографиясида ва жисмоний тарбия институтлари учун жисмоний тарбия назарияси ва методикаси бўйича дарсликда ҳам (1976) кенг тарқалган, берилган тушунча кўникмаларни уларнинг фарқ қилиш белгиси – автоматлаштирилган, яъни ҳаракатларни англамаган ҳолда бошқариш ҳаракати сифатида тушуниш ҳисобланади. Лекин бу кўникманинг фақат физиологик белгиларидан биридир. Шу билан бирга кўникмалар И.М.Сеченов тушунтиришича ихтиёрий категорияга, ҳатто кўп жиҳатдан иродавий бошқаришга бўйсунувчи ҳаракатлар категориясига киради. Лекин улар бошқа ихтиёрий ҳаракатлардан кўра бошқача англаб етилади. Буларнинг ҳаммаси ҳам физиологик механизмларига, кўникмаларни англаб етиш хусусиятларига, ҳам уларни бажариш ўзига хос хусусиятларига йўналтирилган ҳаракатланиш кўникмаларини тушунишга синтетик ёндошишни зарурлигини талаб этади. Буни амалга оширишга уриниш И.М.Сеченов бўйича ўз вақтида кўникмаларни ёдлаб олинган ҳаракатлар сифатида тушунишга олиб келди ҳамда кўп сонли физиологик ва психологик манбаларни таҳлил қилиш асосида ҳаракатланиш кўникмаларини белгиларини ажратиб кўрсатишга имкон берди (2-жадвал). Ёдлаб олинган ҳаракатлар (кўникмалар) белгилари (А.Ц.Пуни бўйича) Физиологик механизми бўйича Англаб етиш хусусияти бўйича Ҳаракатни бажариш хусусияти бўйича Биринчи ва иккинчи сигналли системалар ўзаро алоқаларида динамик ҳаракатланишни ташкил этилиши Автоматлаштириш Онгни бажариш шароити ва сифатига қаратилганлиги. Мускуллар сезгиси, махсуслаштирилган идрок этиш ва нутқ фикрлаш жараёнлари асосида ҳаракатларини Ҳаракатнинг яхлитлиги. Ортиқча мускуллар кучи ва керакмас ҳаракатларнинг йўқлиги. Енгиллиги. Тежамкорлик (куч сарфлаш ва уларнинг

онгли равишда назорат қилиш ва бошқариш ҳаракатни бажариш таянч пунктларига ва якуний уринишга диққатни жамлаш замонавийлиги бўйича). Ҳаракатлари тузлишининг аниқлиги ва барқарорлиги Келтирилган жадвал унга киритилган белгилари тўлалиги нуқтаи назаридан албатта аниқлаштириш ва тўлдиришни талаб этади. Аммо ундан ҳаракатланиш амалларига ўқитиш амалиётида самарали фойдаланиш мумкин. Т актик ҳаракатларни эгаллашнинг психологик масалалари Замонавий спорт назариясида спорт тактикаси деганда спортчининг (индивидуал тактика) ёки спорт команданинг (жамоали тактика) мусобақалашиш мақсади маълум режасига эришишга бўйсунган мусобақалашиш курашини мақсадга мувофиқ олиб бориш тушунилади. Тактиканинг мазмуни спортчиларга уларнинг жисмоний, психик, техник имкониятларини катта самара билан амалга оширишга ва худди шу мақсадга эришишга интилаётган рақибларининг қаршилигини енгишга имкон берувчи махсус билим, малака ва кўникмаларидан мусобақалашиш кураши давомида фойдаланишдан иборат бўлади. Спортчилар ва спорт жамоаларининг тайёргарлиги ҳамма турларидан тактик тайёргарлигида психологик жиҳатлари энг аниқ иштирок этади. Тактик фикрлашни спортчиларнинг айнан тактик маҳоратлари асосий компонентларидан бири сифатида қарайдиган спорт машқлари назариясида ҳам таъкидланади. Аммо тактик маҳоратнинг психологик жиҳатлари фикрлаш билангина чегараланмайди. Тактик маҳоратни эгаллаш спортчиларда интеллекти сенсорли-перцептив жараёнлари ривожланганлиги, нозик кузатувчанлигини, рақиб фикрларини билиб олиш тезлигини, ўз ҳаракатларини режалаштиришни билишини, мусобақалар давомида спорт кураши шароитлари ўзгаришини ҳисобга олиб белгиланган режаларни мустақил амалга оширишини кўзда тутади. Шунинг учун тактик ҳаракатларга ўргатиш машқлар техникасига ўқитиш каби психологик асосларда қурилади. Улар умуман 3.1. бўлимда айтилганларга мос келади, лекин ўзининг хусусиятларига ҳам эга.

Тактик ҳаракатларни режалаштириш ва амалга оширишда антиципациянинг роли . Бўлажак мусобақаларда спортчининг тактик ҳаракатларини режалаштириш антиципация жараёнларига, яъни олдиндан кўра билиш, олдиндан сезиш жараёнларига асосланган. Умумий кўринишда антиципация – бу одамнинг маълум фазо-вақт илгарилаб ҳаракат қилиш қобилиятидир. Худди ана шу йўналишда қараб А.В.Родионовнинг боксчилар ва баскетболчилар билан, В.С.Келлернинг қиличбозлар билан ўтказилган тадқиқотларида антиципацияловчи реакциялари тасвирланган. Аммо ҳақиқатни олдиндан кўриш сифатида антиципациянинг шакллари ва кўринишлари анча турли-туман бўлади. Улар миянинг “фақат ҳақиқий вақтда амал қилувчи рағбатлантиришларга жавобан олдинга, келажакка ўзиб кетиши” қобилияти билан белгиланадилар (А.К.Анохин) 1 . С.Г.Геллерштейн таъкидлаганидек “ҳеч бир мулоҳаза, ҳеч бир фикрлаш акти ҳар гал янгидан қурилмайди. Улар ўтмишдагисига таянади... Ҳаракатларда эса сўзнинг том маъносида фақат қўзғатувчига йўналганлигини эмас, балки хали вазиятда юзага келмаган ўзгаришларда, баъзан гўёки ишора қилиб ўзини сездирадиган – яқин келажакни сезилар-сезилмас аломатларини олдиндан дараги кўринишида ўзини биллдирувчи ўзгаришларда акс эттирилади” 2 . Спортчи фаолиятида антиципация диапазони жуда кенг. Унинг асосида ммисол учун ўқ нишонга аниқ тегиши учун ўқ отувчи ҳаракатланувчи нишоннинг катталигини аниқлайди. Спортчи бўлажак мусобақада кураш олиб бориш тактикасини тузишда рақибнинг кутиладиган ҳаракатларини олдиндан кўра билиши мумкин. Лекин ҳар қандай антиципацияловчи ҳодиса фақатгина психик жараёнлар бутун бирлиги асосидагина мумкин бўлади. Баъзи ҳолатларда улар ҳаракатланувчи объектларни, масалан, учиб бораётган тўп, спорт ўйинларида ҳаракатланувчи ўйинчиларни актуал идрок этишга таянади, бошқа ҳолларда эса фақат хотира образларига, ижодий тасаввур ва фикрлашга таянади, масалан, боксда жангни олиб бориш режасини тузишда, ёки слаломистнинг трассани ўтишни режалаштиришида. Футбол жамоалари дарвозаларида фазони ва фазо-вақт антиципацияси ҳодисасини ўрганишда (Е.Н.Сурков, Ю.С.Якобсон) турли масофалардан тўпларни қайтариш (ушлаб оолиш) масалаларини ҳал этишда улар олдиндан огоҳлантирилиш шаклида олдиндан хабардорликдан фойдаланишларини кўрсатади. Мана шундай олдиндан билиш давомида тўп қайси томонга 1 А.К.Анохин. Биология и нейрофизиология условного рефлекса. М., “Медицина”, 1968. 2 С.Г.Геллерштейн. Действия, основанн ые на предвосхишении, и их моделирование эксперименте. В сб.: проблемы инженерной психологии. Вып. 4., Л., 1966

йўналтирилади деган саволдаги фазо-вақт ноаниқлигини йўқотиш мумкин бўлади. Олдиндан билиш ва қабул қилинган қарорнинг тўғрилиги тўпни йўналтираётган ўйинчининг кўз билан кўрадиган белгиларини фаол таниб олиш оқибати ҳисобланади. Бу белгилар қуйидагилар бўлиши мумкин: таянч оёғининг товони ҳолати (унинг тўпдан қанча узоқда туриши ва бурилиши), зарба берадиган оёғи ҳолати ва икки оёғи сонлари кўндаланнг ўқлари ўртасидаги бурчак. Мана шу энг аниқ ахборот берувчи белгиларини ҳисобга олиш дарвозабонга катта аниқлик билан тўп қайси томонга йўналтирилишини хали зарбадан олдинги даврдаёқ билиб олишга имкон беради ва у зарбани қайтаришга ўз вақтида тайёр бўлади. Рақибнинг бўлажак ҳаракатларини таниб олиш жараёнини огоҳлантирувчи олдиндан айтиш сифатида қараш керак. Бу қандай қилиб эса яхши натижага эришиш мумкин деган саволга хаёлан жавоб топишни англатади – ҳар доим ўзининг тактик ҳаракатларини антиципациялаштирувчи режаларини тузиш ва рақибининг мумкин бўлган ҳаракатларини олдиндан кўришга асосланади. Бу жараён ижодий жараёндир. Мусобақалашиш вазиятларини, рақиб ҳаракатларини, ўз ҳаракатлари ва рақибнинг ҳаракатларига қарши ҳаракатларни олдиндан пайқаш образларини яратиш дастлабки тасаввурларда қурилади ва фикрлаш маҳсулоти ҳисобланади. Мана шу асосда ҳодисаларни кўринишини олдиндан пайқаш бўлажак мусобақаларда спортчи эришишга интилаётган натижанинг хаёлий модели бўлиб хизмат қиладиган кутилаётган ҳодисалар ҳақида гипотезалар олдинга сурилади ва қисман текширилади. Бўлажак мусобақада тактик ҳаракатларни антиципациялаштирувчи режалаштириш – эмоционал-иродавий жараёндир. Агарда спортчи ўзининг рақиби ҳақида бир мунча тўла ахборотларга эга бўлса бу жараён самарали амалга оширилади ва қониқиш ҳамда ишонч ҳолатини юзага келтиради. Керакли ахборотлар кам бўлганида, унинг ноаниқлигида прогностик қарорларни режалаштириш ва қабул қилишда ҳавотирланиш, ишончсизлик, баъзан эса саросимага тушиб қолиш мумкин бўлади ва спортчининг ўзини- ўзи иродавий бошқаришини талаб этади. В.П.Уманский тадқиқотларида спортчининг рақиби тўғрисида ахборотлари етишмаслиги ва мусобақани кутиш эмоционал ҳаяжонланишларни бошқара олмаслигидан қўрқиш, техникани яхши эгаллаб олмаганлиги сабабли ҳаракатларида хатолар юзага келишидан ҳавотирланиш, жисмоний тайёргарлиги етарли эмаслиги сабабли жароҳат олишдан хавфсираши оқибатида психологик “тўхтаб қолиш” билан боғлиқ

негатив антиципация ҳолатини юзага келтириши мумкинлиги кўрсатиб берилган. Негатив антиципациялаштирувчи ҳолати спортчини ҳолатини ташқи бошқарувчилари ҳамда ўзини бошқариш фикрлари ва хаёллари ёрдамида йўқотилади. Антиципация фақатгина индивидуал тактик ҳаракатлари учунгина хос эмас. Р.Л.Кричевскийнинг маълумотлари бўйича ўйинчиларнинг ҳаракатларини шериклари ҳаракатлари билан синхронлаштириш фазо ва вақт давомида режалаштирилган ўйин боришини доимий олдиндан сезиш мавжудлиги сабабли мумкиндир, уларнинг тўплами уларга якунланган комбинация хусусиятини беради. Мана шу вақт-фазовий антиципация асосида жамоа ўйлаган режа юзага келади. Бундай сўзсиз интеллектуал, гуруҳли олдиндан сезишнинг моддий ташувчиси шакли бўйича лўнда нутқий сигнал бериш, ҳаракатлар, имо-ишоралар ва ўйинчиларнинг гавдалари вазияти ҳисобланади. Спортда тактик фикрлашнинг психологик хусусиятлари . Тактик ҳаракатларини дастлабки режалаштириш ҳар доим эҳтимоллик хусусиятига эга бўлади. Чунки спортчи ҳам, мураббий ҳам мусобақалар шароитлари ҳақида, рақиблари ва уларнинг режалари ҳақида тўла ахборотларга эга бўлмайдилар. Бундан ташқари мусобақалашиш курашлари тез давом этади ва ўзгарувчандир. Шунинг учун мусобақалар давомида дастлабки тахминий тактик режани амалга ошириш кўплаб ва турли хусусиятдаги тактик масалаларни тинимсиз ҳал этиш билан боғлиқ бўлади. Бундай ҳар бир масала спортчидан қай вазиятда, нима учун ва қандай ҳаракат қилиш керак деган саволга жавоб топишини талаб этади. Масаланинг шартлари қуйидагилар ҳисобланади: одатда уни олдиндан билиш қийин бўлган мусобақаларнинг ўзгарувчан шароити. Рақибнинг ҳаракатлари ва хулқи. Ташқаридан қараганда мусобақалашувчи спортчилар фақат ҳаракат қилаётгандек ва бир-бирларидан ҳаракатлари тезлиги ҳисобига устун келаётгандек туюлади. Аслида эса ҳаракатлар – тактик фикрлаш мураккаб актининг фақат ижрочи звеносидир. Аниқ тактик масала ҳал этиладиган спортчининг фикрлаши кенг, очиқ, дискурсив фикрлаши, масалан назариётчи олим фикрлашидан фарқли равишда “мунтазам амалий синовдан ўтказилади” (Б.М.Теплов). Б.Блюменфельд, Г.М.Гагаева, Р.С.Абельскаялар олиб борган тадқиқотлари натижаларини умумлаштириб спортчи фикрлашининг қуйидаги типик белгилари кўрсатиш мумкин.

Таҳлил қилиш, таққослаш, синтез, абстракция, умумлаштириш, фикрлаш операциялари ва бошқалар идрок этиш, тасаввур қилиш, хотира ва хаёллар асосида ҳамда жараёнида бажарилишини ифодаловчи кўргазмалилик, образлилик . Тактик ҳаракатларни бажариш вақти қаттиқ чегараланганлиги сабабли фикрлашнинг тезлиги ва кучлилиги. Тттактик вазифа – “бу маълум шароитларда берилган мақсад” эканлиги сабабли фикрлашнинг амалий ҳаракатлар билан биргалиги. Ҳар доим фақат мос қарор қабул қилишни талаб этадиган. Чунки вазиятларнинг тез ўтиши ва қайтариб бўлмаслиги оқибатида уларни тўғрилаш мумкин бўлмаслиги сабабли мусобақалар кураши вазиятининг тинимсиз ўзгарувчанлигидан келиб чиқувчи ситуатив фикрлаш. Спортчининг ўзига хос фикрлаши белгилари у амалий интеллектни, амалий ақлни кўринишларидан бири ҳисобланишини кўрсатади, унинг учун, назарий интеллект учун бўлгани каби Б.М.Теплов бўйича унинг табиий кучининг ўзигина етарли эмас, умумий махсус билимлар катта ҳажми, юксак ва ҳар томонламали фикр маданияти зарур. Тактик масалаларни ҳал этишда концептуал моделларнинг роли . Концептуал модел деб замонавий тажриба психологиясида айтайлик операторга бошқариш пультда мураккаб техник тизимлар билан тез ва мақсадга мувофиқ қарорларга келишига имкон берадиган вазиятлар умумлаштирилган образ-намуналарига ва уларга мос ҳаракатларга айтилади (Б.Ф.Ломов, Д.А.Ошанин, В.Р.Рубахин ва бошқалар). Концептуал моделлар маълум вазиятлар одатий белгиларини ва мана шу шароитларда одатий ҳаракатларни ажратиб олиш, умумлаштириш ва турларга ажратиш асосида қурилади. Бу оператив қарор қабул қилиш зарур бўлганида уларни таниб олиш ва фарқ қилишни анча осонлаштиради. Концептуал моделлар спортчиларнинг тактик фикрлашларида ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлади. Мисол учун Р.С.Абельскаянинг тактик масалани ҳал этиш жараёнида теннисчиларнинг фикрлашларини ўрганиши ўйинчи аниқ бир юзага келган вазиятнинг аниқ шароитларини аниқлаб олишигина эмас, балки бу шароитлар бўйсунадиган ва ўйиннинг типовой вазиятларини белгилайдиган қонуниятларни ҳам билиши кераклигини кўрсатиб берди. Ўйин вазиятларида айнан “типовой вазият” ўхшашлиги элементларининг мавжудлиги гўёки дастлаб тайёргарликсиз мос равишдаги ҳаракатларни тез ва ўз вақтида бажаришига олиб келади.

Тактик фикрлаш тузилишида концептуал модел спортчининг ўйин тажрибаси ва билимларини бирлаштиришнинг ўзига хос шаклидан бошқа нарса эмас. Унда ҳар доим сенсорли-перцептив, мнемик ва вербал-мантиқий компонентлари мавжуддир. Бундай гностик модел спортчининг ўйин вазиятларини таниб олиши ва англаб етиши жараёнида яхлит тизимли- таркибий қисми сифатида иштирок этади. У мослиги, аниқлиги ва тезлиги кўрсаткичлари бўйича тактик масалаларни ҳал этиш самаралилиги кўп жиҳатдан боғлиқ бўлган детерминант ҳисобланади. Е.Н.Сурков, А.В.Жиленков, Ю.И.Портнихларнинг энг қулай йўлни танлаш шароитларида (тўрт ва ундан кўп йўллари бўлганида тўпни узатиш) турли маҳоратга эга баскетболчиларнинг қарор қабул қилишларини ўрганиш жараёнларида III разрядли ва энди бошлаётган баскетболчиларда концептуал модели юксак маҳоратли баскетболчилардагидан фарқ қилишини кўрсатиб берилган. Янги бошлаётганларда перцептив таниб олишда кўп хатолар мавжуд, излаш операциялари жуда кўп давом этади, улар кўпинча тасодифий белгилардан фойдаланадилар (алоҳида, индивидуал).

Спортчиларнинг тактик ҳаракатларида сўзнинг аҳамияти Сўзнинг вазифаси Спортчилар Теннисчил ар (Р.С.Абель ская маълумотл ари) Югурувчилар (А.Г.Рафалов ич маълумотлар и) Югурувчи лар (А.Ц.Пуни маълумотл ари) Слаломис тлар (Л.Ф,Егуп ова) Боксчилар (Н.А.Худа ков) Спортчин инг вазиятни баҳолаши “Қийин”, “Ола олмайди” (тўпни), “Чизиқдан чиқиб кетди”, “Хато” “Пасайтириш керак” (темпни), “Секинлашти риш” (тезликни), “шундай бораман”, “Қўйиб юбориш мумкин эмас” (рақибни) “Холи қолмади” (рақиб чарчади) Ўзининг ҳаракатла рини тушуниб олиш “Қўли қалтиради” , “жуда эҳтиёткорл ик қиляпсан”, “бошқача бажариш керак эди” Ўзининг ва рақибинин г ҳаракатла рини баҳолаш “Ёмон” (ўйнади), “Зўрға- зўрға” (енгди), “Кучли уради”, “Тиришқо қ” “”, “Иккинчи айлана ёмонроқ”, Буларнинг ҳаммаси вазиятни тушуниб олишда хатога ва нотўғри қарор қабул қилишга олиб келади. Маҳоратли баскетболчилар концептуал моделлари юқори ҳал этувчи самараси уларнинг тузилишида кўргазмали-образли ҳамда вербал-мантиқий

компонентлари ҳам яхлит берилган намуналар билан аниқланади, бу уларга ўйин йўналишларини тез ва тўғри танлашга имкон беради. Тажрибаларда аниқланган қонуниятлар спортчининг тактик фикрлаши самаралилиги бир томондан ўйин вазиятларини аниқ фарқ қилишга қобилияти, бошқа томондан ўқиш жараёнида шакллантирилган махсус билимлари ва ихтисослаштирилган ўйин тажрибаси асосида уларни тушуниш ва туркумларга ажратиши билан белгиланишини кўрсатади. Тактик ҳаракатларни эгаллаб олишда рефлексив бошқариш ва ички нутқ элементлари. Р.С.Абельская, Г.М.Гагаева, Р.Л.Кричевскийларнинг тадқиқотларида кўрсатиб берилганидек тактик ҳаракатлар пайтида спортчи рақиби ва шериклари ҳаракатларини мунтазам кузатиб боради. Бу ҳаракатларни тушуниш ва таниб олиш асосида унда уларнинг қисқа, аниқ тушунтириш юзага келади, бунда ютиб олинган ёки ютқазиб қўйилган ҳар бир очко билан, муваффақиятли ёки муваффақиятсиз бажарган услуби билан боғлиқ ҳар бир лавҳа қисқа шаклда баҳоланади. Шундай қилиб, ҳаракатларни ва ўйин вазиятларини англаб етиш амалга оширилади. Аммо спортчининг фикрлаши фақат баҳоловчи ҳисобланмайди ва ҳар доим амалга оширилган ҳаракатдан кейин келмайди. Кўпинча у рақибнинг тактик режаларини пайқашга қаратилган ва тахмин қилувчи бўлади. Бу масалан, теннисда, зарбаларни ўз вақтида қайтариш учун, боксда рақибнинг чалғитувчи ва ҳақиқий ҳаракатларини пайқаш, футбол ва хоккейда дарвозабонларнинг самарали ҳаракатлари учун катта аҳамиятга эга. Тажрибали спортчилар фақат рақиби режаларини билиб олишга эмас, балки унинг ҳаракатларини бошқаришга ҳам интиладилар, гўёки “бир неча юришдан олдин” исталган натижани тахмин қилишга интиладилар. Бунга рефлексив бошқариш – олдиндан режалаштирилган ва ўзи учун зарур бўлган натижани олиш мақсадида рақибга маълум ахборотни билиб туриб етказиш деб аталувчи шаклда антиципация асосида эришилади. Рефлексив бошқариш жараёнида алдовчи ҳаракатлардан (финтлар), ёлғон хавф солиш, асл ҳаракатларини яширишнинг турли усулларидан фойдаланилади. Спорт ўйинларида, якка курашларда ва спортнинг бошқа турларида рефлексив бошқариш рақиб “доктринасини” шакллантириш ёрдамида амалга оширилади. Мисол учун, футбол жамоасининг ҳужумчиси доим билиб туриб ҳимоячининг маълум услубига дуч келавермайди, бу билан унинг хушёрлигини йўқотади, лекин ҳал этувчи вазиятда, умуман кутилмаганда ўзининг ҳаракат усулини кескин ўзгартиради ва осонлик билан рақибни алдаб ўтади.

Баъзида спортчи баъзи ҳаракатларни шунчалик тез ва шу билан бир вақтда тўғри бажарадики ҳатто ўзи буни англаб етмайди. Бундай ҳолларда улар интуитив, яъни англамаган ҳолда, ўйламай амалга оширилган деб айтадилар. Лекин Б.М.Теплов таъкидлаганидек интуиция онгнинг жуда ўткирлашгани демакдир, бунда қарорни тайёрлаш ва жавоб ҳаракатлари бир зумда содир бўлади ва ҳаракатланиш масаласини ечиш жараёни спортчи учун кутилмаган ҳисобланади. Бундай интуитив ечимлар ўнлаб, юзлаб маротаба шундай вазиятларда бўлган, спортчининг тайёрланган кураш ва ҳар томонлама тажрибаси, қисқартирилган ва ихчамлаштирилган хулосалари асосида амалга оширилади, шунинг учун вазиятни тушуниш жараёнининг ўзи уни таниб олиш даражасида амалга оширилади. Хулосаларининг қисқартирилганлиги ҳам одатда спортчи кутилаётган рақиб билан учрашишга пухта тайёрланиши, унинг ҳаракатларини хаёлан кўп марта такрорлаши оқибати ҳисобланади, улар мана шу сабабли ҳақиқий вазиятда дарҳол таниб олинади. Кўпчилик ҳолларда фикрлаш асосида қабул қилинадиган қарорлар “овозсиз”, яъни спортчининг ичида айтадиган сўзлари кўринишида ички нутқда ташкил этилади. 3-жадвалда спортчилар фойдаланадиган бундай нутқий воситаларнинг умумлаштирилган кўринишида системалаштирилиши келтирилган (А.Ц.Пуни бўйича). Жадвалда ички нутқда ифодаланган спортчининг фикри бир-икки сўзда ифода этилиши кўриниб турибди. Баъзи ҳолларда мусобақанинг бевосита кўриб турган вазияти маълум ҳолатларини тушунишга тааллуқли, бошқа ҳолларда – рақибининг ҳаракатлари ҳолати ва хусусиятини баҳолашга, унинг ҳаракатларини олдиндан пайқашга. Учинчидан – ўзининг шахсий ҳаракатларини ўз вақтида тайёрлашга тааллуқли. Бу айтилганларнинг ҳаммаси тактик тайёрлаш жараёнида спортчиларни ўқитиш ва тарбиялаш, уларнинг тактик маҳоратларини ошириш юксак психологик асосда қурилиши кераклигини кўрсатади. Иродавий сифатларини тарбиялаш, психологик аспектлари (жиҳатлари) Ҳозирги замонавий спортда юксак натижаларга спортчи-курашчилар, ғоявий ва жисмоний чиниққан, мустаҳкам ва эгилмас иродага эга одамлар эришмоқдалар. Ғалабага эришиш учун кураш спортчидан кўплаб тўсиқларни йўқотишни, лекин биринчи навбатда ўз-ўзини, ўзининг камчиликларини, иккиланиши, юраксизлиги, бўшлиқларини енгишни талаб этади. Мана шу

сабабли Юрий Власов спорт ҳақидаги ўзининг биринчи китобини “ўзингни енг” деб атади. Психология фани ирода ва унинг механизмлари бир маънода тушунишга хали эга эмас. Россия психологиясида ирода кўп жиҳатдан тўсиқларни йўқотиш ва қўйилган мақсадга эришиш билан боғлиқ одамнинг ўз хулқини ва фаолиятини олий онгли ўзини бошқариши сифатида қаралади. Ушбу тушунча ироданинг энг умумий тури белгиларига эга ва асосан унинг намоён бўлиши ташқи кўринишини тасвирлайди. Иродавий ўзини бошқаришнинг ички, хусусан психологик механизмларини тасаввур этиш учун иродали псизик ҳодиса сифатида тушуниш зарур. Ҳаммадан ҳам кўпроқ бундай тушунишга Н.М.Сеченов яқин келди. У иродани қуйидаги таърифини ифода этиб берди: “Ирода фақатгина ҳаракатни бошқарувчи қандайдир номаълум агент эмас – бу ҳаракатни у ёки бу мақсадда ва кўпинча ҳатто ўзини сақлаш хиссига қарши ақл ва маънавийлик хиссининг фаолиятли томонидир” 3 . Ушбу таърифни таҳлил қилиш шахснинг иродавий кўринишлари, унинг иродавий сифатларини, айнан: “ишни яхши билиб қарор қабул қилиш қобилияти” (Ф.Энгелс) – сифатида интеллектуал, иродани қудратли ҳаракатлантирувчиси сифатида эмоционал (Б.М.Теплов), фаолликни онгли равишда ўзи бошқарувчи ва рағбатлантирувчи сифатида ижрочилик сифатлари тузилишини ташкил этувчи психик компонентларини ажратиб кўрсатишга имкон беради. Спортда иродавий сифатларини тарбиялаш иродавий куч сарфлаш ва уларнинг тузилиш компонентларини такомиллаштириш бўйича махсус чора- тадбирларни амалга ошириш билан боғлиқ турли қийинчиликларни мақсадга мувофиқ йўқотиш жараёнида содир бўлади. Тўсиқлар ва қийинчиликлар . Мақсадга эришишга ҳалақит қилувчи спортнинг аниқ турида ташқи муҳит ва фаолият объектив шароитларидаги тўсиқлар ҳисобланади. Сўзнинг том маъносида бунда турли тўсиқлар хизмат қилади енгил атлетикада югуришда барьерлар, чанғи пойгаларида баландликка кўтарилиш, слалом трассасида “ёпиқ дарвозалар” ва жисмоний машқларни бажаришда енгиш керак бўладиган бошқа қийинчиликлар. Амалда ҳар қандай жисмоний машқни бажарганда одам ҳаракатларнинг 3

ташқи тузилишлари категорияларида – фазовий, вақт, динамик категорияларида ифодаланадиган маълум тўсиқларни енгиб боради. Шунинг учун масофанинг узунлиги, уни босиб ўтиш вақти, кўтариш ёки улоқтириш учун снаряднинг оғирлиги, курашда рақибнинг ҳужум қилиши, спорт ўйинлари каби машқларнинг характеристикалари ҳам тўсиқ ҳисобланади. Ташқи муҳитнинг ноқулай физик шаротлари ҳам тўсиқ бўлади – метеорологик, спорт иншоотларининг сифати ёмонлиги, ускуналар, инвертарнинг ҳолати – жисмоний машқларни бажаришда қўшимча тўсиқлар яратувчи ҳамма нарсалар. Тўсиқлар катталиги ва мураккаблиги бўйича фарқланади. Тўсиқнинг катталиги – унинг объектив ўлчанадиган томони, мисол учун масофа узунлиги, сакраш учун планканинг баландлиги, штанга оғирлиги ва бошқалар. Тўсиқнинг мураккаблиги – уни жисмоний машқлар тузлиши хусусиятлари томонидан таърифлаш, шу жумладан: ҳаракатланиш координацияси, ҳаракатнинг аниқлигига талаблар. Жойнинг рельефига, рақибнинг ҳаракатига боғлиқлиги. Тўсиқларнинг катталиги ва мураккаблиги уларни босиб ўтиш учун сарфланадиган жисмоний ва нерв-психик уринишлари катталиги билан ифодаланади. Аммо тўсиқларнинг мураккаблигини ўлчаш унинг катталигидан кўра анча қийин. Шунинг учун спортнинг баъзи турларида (сувга сакрашда, фигурали учишда, спорт гимнастикасида ва бошқаларда) мураккаблиги даражаси бўйича уларни категориялар ва гуруҳларга ажратиш билан машқларни классификациялари тузилган. Лекин шу билан бирга тўсиқларнинг катталиги ва мураккаблиги нима учун мана шу белгилари бўйича бир хил тўсиқларни спортчилар ҳар хил енгиб ўтишларини тушунтириб бермайди. Шундай бўладики, мураккаблик коэффициенти анча юқори бўлган машқни спортчи анча осон ҳисобланганидан кўра қийинчиликсиз бажара олади. Бу фактни тушунтириш “қийинчилик” тушунчасини ўз ичига олади. Қийинлиги – одатда спортчи керакли имкониятлари етарлича бўлмаганда тўсиқни енгиб ўтишда спортчида юзага келадиган ички қийинчиликдир. Спортчининг имкониятари деганда унинг жисмоний, техник, тактик, психологик, ғоявий ва маънавий тайёргарлиги даражаси ҳамда соғлиғи, билим ва малака, сифат ва кўникмалар, одатлари маълум тизими мавжудлиги кўзда тутилади. Қийинчилик спорт фаолиятининг ташқи ва ички шароитларидан, уларнинг маълум нисбатларидан келиб чиқадиган тушунчани ифода этади. Мана шу нисбатлар сон ва сифат кўрсаткичларига

қараб спортчиларнинг қийинчиликлари даражаси ва мазмуни бўйича фарқ қилинади. Қийинчиликларни даражаси бўйича фарқ қилиш тўсиқнинг катталиги ва мураккаблиги спортчининг имкониятларига нисбатлари билан боғлиқ бўлади. Ушбу нисбатнинг турли варианларда бўлиши ўтиб бўладиган тўсиққа дус келганда осон, катта ва максимал қийинчилик мавжуд бўлишини ҳамда ўтиб бўлмайдиган ёки охиригача эмас, қисман ўтиш мумкин бўлган тўсиқларга дуч келганда жуда ҳам оғир қийинчилик бўлишини кўрсатади. Мазмуни бўйича қийинчиликни фарқ қилиш тўсиқларнинг сифат кўрсаткичлари билан ва уларни енгиб ўтиш учун зарур бўлган спортчининг имкониятлари билан белгиланади. Тўсиқ спортчи учун икки мазмунда иштирок этади: биринчидан жисмоний кучлар қаршилиги ва қарши ҳаракатлар сифатида, иккинчидан, “хавф солувчи” ахборот манбаи сифатида. Мана шу асосда қийинчиликнинг икки асосий категорияларини кўрсатиш мақсадга мувофиқ бўлади: 1) спортчининг бевосита танаси ва организмига таъсир кўрсатувчи жисмоний кучларнинг қаршилиги ва қарши ҳаракатларини енгишда юзага келадиган биодинамик (бевосита) категорияси; 2) психологик (воситали), спортчининг ҳаракатланиш фаолиятини восита ёрдамида, унинг психик ҳолатини қийнаш орқали қийинлаштириш. Спортда тўсиқлар, қийинчиликлар ва ирода кучи схемаси қуйидаги кўринишда берилиши мумкин:

Тўсиқлар Қаршилик кўрсатиш ва қарши ҳаракатлар Тормозловчи кучлар Кучларни бирлигини бузувчи 2. Хавф солувчи ахборот манбаи Биодинамик Жисмоний техник тактик 2. Психологик Ирода кучларини жамловчи Ирода кучларини ташкил этувчи

Биодинамик қийинчиликлари қуйидаги турларда бўлади: жисмоний, техник ва тактик. Жисмоний қийинчиликлари спортчининг куч ишлатишини талаб этувчи жисмоний машқни бажаришдаги ҳаракатлари пайтида юзага келади. Кучни сустлаштирувчи қийинчиликлар ҳаракатни керакли тезликда, давомийликда, жадал бажаришга тўсиқлик қилади. Сустлаштирувчи кучлар ташқи кучлар бўлиши мумкин – ўз танаси оғирлиги, қор ёки музнинг ишқаланиши, сув ёки ҳавонинг қаршилиги, физик жисмлар қаршиликлари (курашда рақибнинг қаршилиги). Тормозловчи кучлар пассив ички кучлар ҳам – тўқималар қаршилик кучлари тортилиш кўринишида тана қисмлари инерцияси, ҳаракат органларидаги ишқаланишлар. Жисмоний қийинчиликлар кучи, тезлиги, чидамлилиги, чаққонлиги ва бошқа жисмоний сифатлари ҳамда спортчининг ҳолати хусусиятлари (беморлиги, жароҳати ва бошқалар) алоҳида намоён бўлишига қараб дифференцациялаштиради. Бундай қийинчиликлар ичида мисол учун, штангани кўтаришдаги, максимал куч ишлатиш зарурлигини, боксда ҳамма раундлар давомида юқори сурат ва катта интенсивликни таъминлаб туриш, велопойгада оёқ мускулларининг узоқ вақт давомида ҳаракатланишини, жигарни оғришини ва шу кабиларни кўрсатадилар. Техник қийинчиликлар . Тормозловчи кучлардан ташқари спортчи яна ташқи ва ички кучларнинг мослашмаслигини енгиши керак ва улар ўртасида мақсадга мувофиқ ўзаро алоқаларини ўрнатишга интилади. Бунинг учун у актив ва пассив ҳаракатлантирувчи кучлари – мускуллар тортиш кучи, таяниш реакцияси, гравитацион, инерцион ва бошқа кучлардан иложи борича тўлароқ фойдаланади ва шундай қилиб жисмоний машқ техникасини эгаллаб олади. Бу жараёнда, айниқса, тузилиши бўйича мураккаб бўлган машқни техникасини эгаллашда спортчига керакли ҳаракатланиш тажрибаси етмаганда техник қийинчиликлар юзага келади, яъни кўникмалар, малака ва махсус билимлар етишмайди. Бу камчиликлар кераксиз хатоларга ва ўқиш муддатини ортишига, кўникмаларни кўчириш ҳодисасидан фойдаланишда қийинчиликларга, одатий бўлмаган шароитларда машқларни бажаришда қўшимча қийинчиликларга олиб келади. Техник қийинчиликлар спортнинг ҳамма турларида ўзига хос хусусиятларига эга бўлади. Аммо ҳаракатлар координацияси, мувозанатни сақлаш, вақт давомида, куч сарфлаш бўйича, фазода ҳаракатлар аниқлигига талабларга амал қилишдаги қийинчиликлар уларда умумий ҳисобланади.

Тактик қийинчиликлар спорт курашини моҳирона олиб бориш зарур бўлганида спортчига йўл топиш, мақсадга мувофиқ қарор қабул қилишга ва фаолият ўзгарувчан шароитларида ўз ҳаракатларини мослаштириш учун тажрибаси етмаган ҳолларда юзага келади. Боксда мисол учун бу қийинчиликлар рингда тез ҳаракатланиш зарурлиги, зарба бериш ҳаракатидан дарҳол ҳимояланишга ўтишни бажариш ва аксинча, жанг режаси ва қарорни дарҳол ўзгартириш зарурлигида ифодаланади. Биодинамик қийинчиликлар тўсиқларни енгиб ўтиш спортчи учун қийин ва мураккаб эканлигини кўрсатади. Улар асоан жисмоний, техник ва тактик тайёргарлик жараёнида ҳал этилади. Психологик қийинчиликлар қўйилган мақсадга эришишда, спортчининг обрўси ва хавфсизлигига хавф соувчи сифатида субъектив қабул қилинадиган (ҳақиқий ёки шундай туюладиган) тўсиқларни енгиб ўтишда юзага келади. Кўпинча бу ҳол тўсиқнинг катталиги ва мураккаблиги спортчининг имкониятлари чегарасига яқинлашаётганда ва у “катта оғирлик омили”, “планкадан қўрқиш”, “хатога йўл қўйиш” каби психологик тўсиқлар таъсири остида қолганида содир бўлади. Шу билан бир вақтда тўсиқларни хавф солувчи сифатида қабул қилиш фақат уларнинг физик характеристикалари билан эмас (оғирлиги, баландлиги, тезлиги, мураккаблиги), балки спортчи учун юзага келувчи вазиятнинг аҳамияти ва унинг ҳал этилаётган масалага муносабати, яъни шахснинг индивидуал психологик хусусиятлари – истак, қизиқиши даражаси кўрсатмалари ва қадриятли йўналиши, эмоционал барқарорлиги, аввалги тажрибаси хусусиятлари, интеллекти сабабли бўлади. Бу субъектив психологик қисми тўсиқ ва жавоб реакцияси ўртасидаги оралиқ “инсталяция” сифатид, тўсиқ ҳаракатига сабаб бўлувчи ўзгарувчан сифатида иштирок этади. Мана шу илгари кўтарган оғирлигидан штанга 2,5 кг бўлганида спортчининг уни кўтаришга уринишда ишончсизлиги ва аниқ ҳаракат қилмаслиги сабаби бўлади. Лекин у бунга техник ва жисмоний тайёр бўлган. Ёмон бошлаш, яқин рақибининг натижалари юқорилиги, ёмон ҳакамлик қилиш, ғалабани ҳаддан ташқари стимуляцияси каби ҳалал қилувчи деб аталувчи омиллар таъсири остида мусобақалар шароитида айниқса кўпроқ рельеф психологик қийинчиликлари ҳам намоён бўлади. Шуни айтиш керакки, ҳалал қилувчи омилларнинг ўзи тўсиқ ҳисобланмайди, лекин улар бўлажак тўсиқлар ҳақида хабар беради. Шу билан бирга кўзда тутилганидан кўра анча каттароқ ва мураккаб тўсиқ

ҳақида, мана шу сабабли психологик қийинчилик юзага келади. Психологик қийинчиликлар ўзининг мазмуни бўйича турли-тумандир. Шартли равишда уларни идрок этиш, эмоциоген ва маънавийларга ажратиш мумкин. Идрок эитш қийинчиликлари ўзининг имкониятларини тўғри тушунмаганда юзага келади (муваффақиятсизлик ҳақидаги хаёл, ҳаракатларни нотўғри тасаввур этиш, уларнинг турли параметрларини хато тушуниш ва бошқалар). Эмоцинал қийинчиликлар ҳал этилаётган масалага шахсий муносабатига боғлиқ бўлади (ерга сакраб тушиш пайтида йиқилиб кетишдан қўрқиш, муваффақият таъсири остида хурсандчилик хиссини бошқара олмаслиги, муваффақиятсизлик оқибатида тушкунликка тушиш). Маънавий қийинчиликлар ижтимоий талабларни англаб етиш ва ҳавотирланиш натижасида юзага келади (ҳаддан ташқари кучли масъулият хисси, рақиб билан ҳал этувчи учрашувдан ортиқча ҳавотирланиш, мағлубият хисси). Психологик қийинчиликларни бошқача гуруҳларга ажратиш ҳам мумкин, масалан қийинчиликларни енгиш учун зарур бўлган иродавий сифатлари бўйича (Б.Н.Смирнов, 1970). Психологик қийинчиликлар “ички қаршиликлар” ролида ички муҳитда (Л.М.Веккер, 1957) ёки “ўзига ўзи тўсиқ бўлиш” (П.М.Якобсон, 19776) каби юзага келади. Улардан баъзиларини одам енгиши ёки фақат пасайтириши мумкин, кўпинча эса уларга чидаб бошдан ўтказади, бартараф қилади. Тўсиқнинг катталиги ва мараккаблигидан фарқли равишда уни енгиб ўтиш қийинчилиги спортчи учун индивидуалдир. Шунинг учун қийинчиликни у тўсиқнинг катталигини ва мураккаблигини ўзининг имкониятлари билан солиштирганда хусусиятини психик акс эттирганда хис этади. Албатта мазмуни бўйича турлича қийинчиликлар спортчилар томонидан турлича қабул қилинади. Тўсиқларни енгишда камдан-кам ҳолларда спортчиларда фақат қандайдир бир кўринишдаги қийинчилик юзага келишини алоҳида айтиб ўтиш зарур. Кўпинча улар тўсиқларни умумий таъсири оқибатида аралаш бўлади: спортчининг организмига ва унинг психикасига ҳам бир вақтда таъсир кўрсатади. Бунга кўпроқ спортчининг тайёргарлиги кўп томонларидаги камчиликлар сабаб бўлади. Шунинг учун, мисол учун жисмоний машқларни бажариш техникасини эгаллашдаги ҳаракатларни мослаштиришдаги қийинчилик психологик қийинчилик – ишончсизлик, ортиқча ҳавотирланиш, қўрқув, тушкунлик билан яна оғирлашади.

Психологик қийинчиликлар “баръерларни тез ўтишда” тўсиқлардан ўтишда жисмоний қийинчилик “устига тушади” уларни енгиш толиқишни кучайтиради. Иродавий кучлари . Мазмуни ва даражаси бўйича турли қийинчиликларга сабаб бўлувчи тўсиқларни енгиб ўтиш ироданинг ўзига хос механизми, иродавий куч деб аталувчи куч ёрдамида амалга оширилади. У тўсиқларни енгиб ўтиш мақсадида одамнинг психик ва жисмоний имкониятларини онгли равишда жамлаб ишга солиш ҳисобланади. Иродавий кучнинг энг муҳим белгиси – катта ёк кичик интенсивликда ички кескинлик ҳисобланади. Эмоционал кескинликдан фарқли равишда, мисол учун саросимага тушиш, қўрқув ёкиумидсизлик ҳолларида, инсон фаолияти бузилганида, иродавий кучлар онгли ва фаол хусусиятга эга бўлади. Иродавий кескинликда одам билгани ҳолда ўзини ўзи енгиб ноқулай эмоционал таъмирлар шароитида ишлаш қобилиятини сақлаб қолади: кучи камлигини хис этиб фаолияти юксак самарасини сақлаб қолади. Иродавий кучи психик ва жисмоний фаолликни намоён этиш билан намоён бўлади. У катта ақлий уринишлар билан фарқ қилиши мумкин, бунда одам “жуда қийналиб” эмас, балки ягона тўғри йўлни танлайди ёки мураккаб вазиятларда уни бажарилишини онгли равишда назорат қилади. Мисол учун ўрта масофаларга югуриш пайтида тактик масалаларни ҳал этиш жараёнида. Шахматчи интеллектини жуда кучли ишлатишини намоён этади: қисқа вақт ичида у ўйиннинг ривожланиши мумкин бўлган варианларини “ҳисоблаб чиқади”, кўпинча 10-15 юришга олдинга ўтиб кетади ва шундай қилиб энг тўғри йўлни топади. “Охирги кучи билан” югуришда, “кучим қолмади” деганда шайбали хоккей ўйини пайтида. Фигурали учишда комбинацияни “чидай олмаймандан” бажаришида спортчи психик билан бирга жуда катта жисмоний куч сарфлайди. Ўзининг вазифаси бўйича иродавий кучлар спорт фаолиятида иккита асосий турларига эга: мобилизацияловчи ва ташкил этувчи. Мобилизацияловчи иродавий кучлар спортчиларда жисмоний ҳамда психологик қийинчиликлар юзага келганда тўсиқларни енгишга ёрдам беради ва сўз билан таъсир кўрсатиш каби ўзини психик бошқариш бир қатор услубларидан фойдаланиш билан амалга оширилади: ўзига ўзи далда бериш, ўзини ишонтириш, ўзига буйруқ бериш, ўзига таъқиқлаш, ўзини мажбурлаш, ўзини мақуллаш, ўзини койиш, ўзини рағбатлантириш, ўзини жазолаш.

Ўзига далда бериш тўғридан-тўғри чақириқ ва кўрсатмалар билан ёки бўлажак муваффақият, қувонч билан, масалани қийин эмаслигини тушунтириш билан далда бўлувчи фикр ва тасаввурлар ёрдамида эмоционал кайфиятини кўтаришга ёрдам беради. Ўзини ишонтиришдан фойдаланиб спортчи мантиқий мулоҳазалар ва исботлар ёрдамида ўзини ҳаракатланиш масаласини ҳал этиш учун имкониятлари етарлилиги ҳақидаги ва ўзининг тайёрлигига ишонмасликка аниқ асослар йўқлиги ҳақидаги хулосага олиб келади. Ўзига буйруқ бериш одатда бошқа ўзига таъсир кўрсатишлар иродали ҳаракатларини таъминламаганда қўлланилади ва спортчи ҳукмдорлик шаклида ўзига ўзи дарҳол ҳаракат қилиш ҳақида кўрсатма беради. Бу ҳамма усуллар иродавий кучларини ўзи жамлаши усуллари ҳисобланади. Бир томондан улар англаб етилган хавф даражасини пасайтиради ва астеник ташвишланишни бўшаштиради, иккинчи томондан – “жангварлик руҳини” оширади (Б.М.Теплов), “жанговар тайёрлиги” (А.Ц.Пуни) ва спортчининг фаоллигини кучайтиради. Бу усуллардан фойдаланиш спортчининг организми ва психикаси юксак иш бажариш қобилиятини сақлаб қолишга, унинг функционал имкониятларини тўсиқларни енгиб ўтишда қийинчиликларни максимал ҳал этиш резервларини жамлашга ёрдам беради. Ташкил этувчи иродавий кучлари тўсиқларни енгиб ўтиш техник, тактик ва психологик қийинчиликларида намоён бўлади ва диққатни ихтиёрий йўналтириш турли хилларини ташкил этувчи психик ўзини бошқариш усуллари бошқа гуруҳларидан фойдаланишда амалга оширилади. Улар қуйидагилардан иборат: бегона нарсаларга эътиборни қаратиш; ёрдамчи ҳаракатлар ва бўлажак ҳаракатларга эътиборни қаратиш; идеомотор тайёргарлик; мускулларини бўш тутиш, нафасни бошқариш, рақибни кузатиш, тактик масалаларни ҳал этиш ва шу кабилар. Бу услубларнинг асосий вазифаси иродавий кучларини ўзи ташкил этиши – психик ҳолатини яхшилаш, ҳаракатларини (техник ва тактик) бошқариш, кучини тежаб сарфлаш. Шундай қилиб иродавий куч спортда – бу одамнинг ҳолати ва фаолиятини тўсиқни енгишга йўналтирувчи ва ташкил этувчи психик ва жисмоний имкониятларини онгли равишда амалга ошириш ҳисобланади. Иродавий сифатлари . Иродавий сифатлари – иродани аниқ бир кўринишидир. Асосий иродавий сифатлар мақсадга интилганлик,

тиришқоқлик ва қатъийлик, дадиллик, жасорат. ташаббускорлик ва мустақиллик, чидимлилик ва ўзини тута билишлар ҳисобланади. Уларнинг ҳар бири психологик тузилиши айтиб ўтганимиздек уста мажбурий компонентлардан ташкил топади: интеллектуал, эмоционал ва ижрочилик, улар спортчиларда мазмуни ва даражаси бўйича турлича қийинчиликлар келтириб чиқарадиган тўсиқларни енгиш ва турли хил спорт масалаларини ҳал этишда амалга ошириладилар. Интеллектуал компоненти ушбу шароитларда мос келадиган мақсаддир, йўллари ва ҳаракат усуллари ҳақида қарор қабул қилишида намоён бўлади. Қабул қилинган қарорларни амалга ошириш жараёнида фикрлаш фаоллиги бажарилаётган ҳаракатларни назорат қилишга белгиланган мақсад ва режаларини кўзда тутилмаган қийинчиликлар, юзага келаётган шароитга мос равишда ўзгартириш ва аниқлаштиришга қаратилади. Иродавий актда баҳолаш звеносида интеллектуал фаоллик фаоллиги ҳаракатларни янада такомиллаштириш мақсадида бажарган ҳаракатини танқидий таҳлил қилишга киришади. Спорт фаолиятида экстремал шароитларда қарор қабул қилиш ва амалга ошириш жараёнини таъминлаш спортчининг умумий ва махсус билимлари тизими ҳисобига мумкин бўлади. Улар қанчалик тўла ва чуқур бўлса, спортчи шунчалик эркинроқ ўз фаолиятини ва хулқини англаган ҳолда бошқара олади. Эмоционал компоненти спортчи учун аҳамиятли натижали ва процессуал мотивларини фаоллаштириш билан боғлиқ. Биринчи ҳамма иродавий сифатлари учун умумийдир. Уларнинг қўзғатувчи кучи фаолият натижаларининг шахс учун қимматлилиги, эришилиши керак бўлганларнинг ҳаммасини аҳамиятлилиги билан юзага келади. Булар маънавий ва спорт хиссиётлари, ўзини такомиллаштириш, амалий қиммати ва бошқалар ҳисобланади. Маънавий мотиқлари одамни ижтимоий қадриятларга эришиш – ватан спорт шарафи, жамоа манфаатлари, ўртоқлари, жамоа, мактаб олдидаги бурчи ва масъулияти йўлида фаоллигини кучайтиради ва ташкил этади. Спорт хиссиётлари – спортчи шарафи, спортчи ғурури, спортчи ғазаби хисси, спорт рақибчилик хиссиёти – юксак спорт натижаларига эришишга курашга чорлайди. Ўзини такомиллаштириш ва амалий қиммати ўз кучини, ўз иродасини мустаҳкамлаш, чаққон ва кучли бўлишга, спорт малакасини оширишга, мамлакат терма жамоасига киритилишига эришишга интилишдан олади.

Процессуал мотивлари махсус ҳисобланади, чунки турли иродавий сифатларда улар бир хил эмас, уларнинг қўзғатиш имкониятлари фаолиятни ўзининг қизиқарлилиги билан, унинг мазмуни ва жараёни, эркинлиги, чиройлилиги, янгилиги билан юзага келади. Ижрочилик компоненти қабул қилинган қарорларни бажаришга қаратилган онгли равишда йўналганлик ва диққати жамланганликда намоён бўлади. Шу биан бирга спортчи натижавий ва процессуал мотивлари энергиясидан фойдаланади. Бундан ташқари ўзининг иродавий фаоллигини ўзи рағбатлантириши содир бўлади (уни мотивацияловчи ёки тузатувчига қўшимча) у фаолиятда иродавий кучларини ўзи ташкил этиш услублари ва ўзини мобилизациялаш услублари ёрдамида амалга оширилади. Конкрет ижрочилик компонентификр ва сезгиларини психик жараёнларини ва ҳаракатланиш фаоллигини керакли йўналишда йўналтирувчи маълум усул билан ҳаракатларга ўтишини таъминловчи қийинчилик ни ҳал этиш ва тўсиқларни енгиб ўтиш махсус маҳоратида намоён бўлади. Бу иродавий малакалари (Е.А.Милерян терминологияси бўйича) ноқулай ҳолати, ёмон тасаввурлари, фикрлари, сезгилари билан курашда фойдаланилади: фазода ва вақт давомида ҳаракатларини яхшироқ ташкил этиш ҳамда бошқаришга, керакли, максамал жисмоний кучларини жамлашда хизмат қилади. Спортчининг иродавий ҳаракатларида эмоционал, интеллектуал ва ижрочилик компонентлари ҳар доим яхлит намоён бўлади. Мана шу компонентларини такомиллаштириш асосида иродавий кучларини тарбиялаш амалга оширилади. Мақсадга интилиш спортчи фаолиятини маълум йўналишда узоқ вақт давомида йўналтириб туради, бу фаолиятнинг яқин ва узоқ масалаларини ҳал этишга онгини қаратишга, мазмуни ва даражаси бўйича турли хил қийинчиликлар келтириб чиқарадиган тўсиқларни енгиб ўтишга иродавий кучларини фаоллаштиришга ёрдам беради. Мақсадга интилган спортчи ўз олдига қийин, лекин мумкин бўлган перспектив мақсадни қўяди ва оралиқ мақсадларни (йиллик) ва бўлажак машқ машғулотлари ва мусобақаларига яқин вазифаларни белгилаб ўзининг индивидуал йўлини белгилайди. Мақсадга интилганлик фақат одамнинг нимани исташини билиш ва тасаввур этишида эмас, балки яна эришмоқчи бўлган нарсасига интилишида ҳам намоён бўлади. Интилишнинг манбаи спорт масакасини такомиллаштириш мақсади ва вазифасининг ўзи ҳам бўлиши мумкин, чунки

улар спортчининг эҳтиёжлари ва қизиқишларини ифода этади, унинг дунёқараши билан бевосита боғлиқ, унинг ҳаётий ишончи ва қарашларидан келиб чиқади, унинг учун, А.С.Макаренконинг аниқ ифода бўйича “эртанги қувончдан” иборат бўлади. Мақсадга интилган спортчида ижрочилик компоненти бир қатор махсус малакаларидан муваффақиятли фойдаланишида намоён бўлади. Улар шулардан иборат: ўз олдига аниқ. Мумкин бўлган мақсад ва вазифаларни қўйиш, уларни ҳал этиш йўллари ва воситаларини белгилаш, уларни ўз вақтида бажарилишини режалаштириш, белгиланган ишни бажаришга кучларни йўналтириш, қўйилган масалаларга ўзининг ҳаёт режимини бўйсундириш, ўз фаолияти натижаларини объектив баҳолаш, ҳал этилаётган масалаларни кузатиб бориш ва бошқалар. Қатъийлик ва тиришқоқлик техник, жисмоний ва тактик тайёргарлик масалаларини ҳал этиш давомийлиги, катта мускул кучларини бажаришга талаблар, мусобақаларда спорт курашларининг “қизғинлиги” билан ифодаланадиган шуғулланувчининг қийинчиликларида бўладиган тўсқларни енгиш жараёнида намоён бўлади. Бундай ҳолатларда шуғулланувчиларда психологик қийинчиликлар ҳам юзага келиши мумкин: дангасалик, истамаслик, тўйиб кетиш, монотония, ёқмаслиги, чарчоқ ва бошқалар. Кўрсатилган қийинчиликларни йўқотиш зарурлик каби, айниқса мураббийнинг топшириқларини бажариш бурчи ва масъулиятини хис этиш, машқлар режалари ва мусобақаларда иштирок этиш каби истаклар билан асосланади. Мана шу истаклар асосида кўрсатма юзага келади: “Тўсиқлар шунинг учун мавжудки, уларни енгиб ўтиш керак”. Жамоатчилик бурчи ва шахсий масъулияти хисси ҳақиқий иродали спортчиларда қониқиш, қувонч, тўсиқларни енгиб ўтиш ва ўзини енгиш жараёнининг ўзига спорт қизиқиши амалий интилишга айланади. Интеллектуал компоненти спортчи интилаётган натижаларнинг аҳамиятини тушунишида. Тўсиқларни енгиб ўтиш самаралилиги ва уларни оғирлаштирувчи қийинчиликлар нимларга боғлиқ бўлишини англаб етишда намоён бўлади. Қуйидаги иродавий малакалари биринчи даражали аҳамиятга эга бўлади: мунтазам машқ қилиш, бир хилдаги машқларни чидам билан ва кўп маротаба такрорлаш, машқ машғулотлари режаларини сўзсиз бажариш. Ички қийин ҳолатларини енгиш (толиқиш, ёмон кайфият, оғриқ, дангасалик ва бошқалар), мусобақалар охиригача юқори натижа учун фаол курашиш.

Улар орасида чарчоқни енгиш кўпроқ даражада ўрганилган, уни спорт амалиётида “чидаш маҳорати” деб атайдилар. Конкида югурувчилар билан ўтказилган текширишларда узоқ масофаларга югуришда бу маҳорати психик ўзини бошқариш усулларини уларнинг рационал кетма-кетлигида фойдаланиш системасига асосланади. Бу системанинг мазмуни қуйидагича: масофа бошларида иродавий кучларини ўзи ташкил қилиш услуби муҳим аҳамиятга эга бўлади. Масофа ўрталарида эса – ташкил этувчи ва моилизацияловчи услублари навбатма-навбат, масофа охирида – ўзини (кучини жамлаш) мобилизациялаш ва иродавий кучлари услуби. Дадиллик ва жасорат . Қарор қабул қилиш ва бажаришга вақт чекланган шароитларда ҳамда жисмоний ёки маънавий хавф шароитида, тўсиқлар катта баландлик ёки чуқурлик, ҳаракатланиш катта тезлиги, гавданинг фазода одатдан ташқари ҳолатда бўлиши шароитларида намоён бўлади. Бундай шароитлар шуғулланувчида саросималик, машқни ёмон бажариш ва жароҳат олиш ҳақида фикр ва хаёллан, ишончсизлик хисси, ўз хавфсизлигидан қўрқишни юзага келтиради. Кўрсатилган қийинчилик ва тўсиқларни ҳал этиш, бартараф этиш ва енгиш натижавий ва процессуал мотивлари бутун тизими билан амалга оширилади. Б.Н.Смирновнинг тадқиқотлари кўрсатишича юксак малакали гимнастларда бу тизимда довюраклар учун таваккалчилик мотиви, машқларнинг қизиқарлилиги ва янгилиги мотиви катта аҳамиятга эгалигини кўрсатди: юраксизлар учун – амалий қиммати, ижтимоий бурчи ва спорт шарафи мотивлари кўпроқ аҳамиятга эга. Таваккал қилиш одати – довюрак спортчиларнинг муҳим процессуал мотивларидан бири. Лекин довюрак одамда ҳам қўрқув сақланб қолади, аммо қўрқоқ одамдан кўра анча камроқ. Бу ҳолат спортчиларнинг ўзлари гаплари билан ҳам, тажриба тадқиқотлари билан ҳам тасдиқланади, бу К.КПлатоновнинг “...қўрқув довюрак одамда қолади, у шунинг учун ҳам довюракки, чунки қўрқувга қарамасдан ҳаракат қилади” деган фикри билан мос келади. Дадиллик ва довюраклик асосида билимлар ва малакалар текис, тўла тизими ётади, унинг ёрдамида одам А.Берман яхши кўрсатиб берганидек “таваккал қилиш чегарасини билади” тушунмай, кўрмай туриб таваккал қилиш бўлса дангасалар одати “балки бахт кулиб боқар”. Юраксиз эса

аксинча ҳақиқий хавфни ошириб юборади ва кўпинча ўзи хаёлан қийинчилик, хавф ўйлаб топади, бу эса ҳақиқий фалокатга айланиши мумкин. Одамлар кўпинча чарчаганидан эмас, балки қўрқувдан чўкиб кетишлари тасодифий эмас. Спортчиларнинг дадил ва ишончли ҳаракатлари қуйидаги иродавий малакалари билан ифодаланади: тезлик билан масъулиятли қарор қабул қилиш ва бажариш, хавф ёки таваккалчилик даражасини тўғри баҳолаш, англаб етиб қабул қилган қарорларини аниқ тўхтамай (ўзгартирмай) бажариш; керакли пайтда қўрқув, ишончсизлик, хадиксирашни йўқотиш ва шу кабилар. Гимнастларда хавфлилик омили таъсирини енгиш малакасини тажрибаларда ўрганиш у конкида югурувчиларнинг ортиб бораётган чарчоқларини егиш малакаси каби иродавий кучларини ўзи жамлаши ва ўзи йўналтириш услубларига асосланишларини кўрсатди. Фақат иродавий кучларини жамлаш гимнастлар томонидан қўрқув хиссини мажбурлаб пасайтириш учун ўзини йўналтириш эса қўрқувдан яна узоқлашиш учун психик ҳолатини яхшилаш усул ва хавфли топшириқни бажаришда ўз ҳаракатларини яхшироқ бошқариш учун фойдаланилади. Ташаббускорлик ва мустақиллик . Қийинчилик ва тўсиқларни енгиш учун одатий восита ва методлардан фойдаланиш билан чекланиш етарли бўлмаган, ташқаридан эса ёрдам йўқ ёки у жуда кам бўлган ҳолларда намоён бўлади. Бу сифатлар асосини спортчига ўзининг спорт такомиллашиши ва мусобақаларда иштирок этиши индивидуал-ўзига хос йўлини тузишда унга имкон берувчи унинг ҳар томонлама интеллектуал фаоллиги ташкил этади. Мотивлар орасида жамоа олдидаги масъулиятни хис этиш, спортда рақиблик хисси, янгини хис этиш кабилар муҳим аҳамиятга эга. Янгилик хисси қувонч, қониқиш ва ақлни ишлатиши сабабли ҳатто “ижодий азоб” сифатида алоҳида ҳолат сифатида бўлади. Кучи, ғайрати ортади, фаолиятда такрорланмаслик ва ўзига хосликка чорлайди. Ташаббускорлик ва мустақиллик спорт маҳоратини мустақил ошириш, шахсий ташаббускорлик ва новаторлик,зехни ўткирлик ва фахм- фаросатлилик малакалари билан ифодаланади. Улардан биринчилари чуқур ўйлаб ўзи устида ишлашда ифодаланади. Мураббий раҳбарлиги остида ва у билан ҳамкорликда шуғулланиб спортчи ҳамма нарсани мустақил тушуниб олади, унга берилаётган маслаҳатларни ўйлайди, у тушунмай, билмай обрўли одамга тақлид қилмайди.

Бирор-бир ҳаракатни қўллашдан аввал спортчи ўзининг индивидуал имкониятларини ўзининг ҳаракатланиш ва спорт тажрибасига таяниб морфологик, физиологик, психологик имкониятларини баҳолайди. У кўрсатмаларни кутиб ўтирмай ўзи ишга киришади ва уни бажаради. Шахсий ташаббус ва новаторлик кўрсатиш маҳорати спорт малакасини такомиллаштириш жараёнига янги, ўзига хос ғоя, восита ва методлар кириш билан ифодаланади. Бу спортчининг мураббий билан ва бошқа мутахассислар билан бирга ўзининг индивидуал машқ бажариш усулини, янги элементларини каш этиш изланишларида аниқ ифодасини топади. Бу тактик режалар, ҳаракатлар, комбинациялар тузиш ва амалга оширишда, спорт машғулотлари методикаси индивидуал вариантларини ишлаб чиқишда. Тренажерлардан, психологик тайёргарлик, реабилитация воситаларидан фойдаланишга ҳам боғлиқ. Фахм ва фаросатлилик, топқирлик намоён этиш спортчига фаолиятнинг кутилмаган, ўзгарувчан шароитларида мақсадга мувофиқ ва ўз вақтида ҳаракат қилишга имкон беради. Бундай шароитларда ташаббускор спортчи рақибни ноқулай вазиятга қўйиш ва унга ўзининг ҳаракатлар режасини мажбурлашга имкон топади. Сабр, чидамлилик ва ўзини тута билиш спорт машқларини бажаришга тайёрланишни ва уни бажаришни, айниқса мусобақаларда бажаришни қийинлаштирувчи психологик тўсиқларни олдини олиш, пасайтириш ва йўқотишда намоён бўлади. Чидамлилик ва ўзини тута билишни намоён этишда юксак маънавий мотивлари – ватанпарварлик ва жамоатчилик, бурч ва масъулият, спортчи шарафи ва ғурури хисси ва спортчига юксак мақсадларни афзал билишга ва кескин вазифтларда бир дақиқа ўзини тута билиш, ўзини йўқотмаслик истакларига ёрдам берувчи бошқа мотивлари алоҳида аҳамиятга эга. Процессуал мотивларининг роли ҳам муҳим – ўзига хос спорт қувончи, чалғитувчи ҳаракатларга, таъсир кўрсатишга берилмаслик маҳоратидан қониқиш, адаштирувчи омиллар ҳужуми остида ҳотиржам ва оғир бўлиб қолиш. Ўзини тутиб олган спортчиларнинг интеллектуал фаолликлари “мағлублик” фикрларига йўл қўймаслиги (“эплай олмайман”, “бажара олмайман деб қўрқаман”, “кучим етмайди”) ва негатив тасаввурларга, мисол учун гимнастик ходадан йиқилиб тушиш фикрига йўл қўймаслиги аниқлиги билан ажралиб туради. Эмоционал ҳаяжонланиш оптимал даражасини ушлаб

туришга ўзининг сезгиларини, туйғуларини тута билиши ёрдам беради. У қуйидагиларда намоён бўлади: ортиқча ташвишланишда, оғир пайтда, оғриқ, жавобгарлик хисси кучли бўлганида ҳаяжонини пасайтиришда; апатия саросималик, толиқиш, ишончсизлик, қўрқув ҳолатида эмоционал тонусини кўтаришда. Ўз ҳаракатларини бошқаришни билиши ноқулай ички ҳолатларида уларнинг техникасини сақлаб қолишда амалга оширилади. Масалан, ўзини тута биладиган футбол дарвозабонлари уларнинг дарвозаларига тўп киритилганида ўзини ҳаяжонларини бошқаришни – уни ичларига ютиб юборишни ёки уни эсдан чиқаришни биладилар – шунинг учун ўйинни ишонч билан давом эттирадилар. Саросималик ёки тушкунлик билан курашишни билмайдиган дарвозабонлар ўйин сифатлари кескин пасаяди. Иродавий кучини тарбиялаш йўллари . Иродавий сифатларини тарбиялаш интеллектуал,эмоционал ва ижрочилик компонентларини, уларнинг тузлишини шуғулланувчиларда мазмуни ва қийинлиги даражаси бўйича турлича келтириб чиқарадиган тўсиқларни бартараф этиш жараёнида акомиллаштириш асосида амалга оширилади. 1. Иродавий сифатлари интеллектуал компонентларини такомиллаштириш шуғулланувчиларнинг мақсадга мувофиқ ва асосли қарор қабул қилишлари учун зарур бўлган умумий ва махсус билимлари билан қуролланишларини кўзда тутади. Билимлар билан қуролланиш шуғулланувчиларнинг спорт тайёргарлигини уларнинг юксак ақлий фаолликлари билан бирлаштириш йўли билан амалга оширилади – спорт техникаси ва тактикаси, жисмоний ривожланиш ва машғулот методикаси, психологик тайёргарлик билимлари моҳияти ва қонуниятлари билан таништириш йўли билан. Шу билан бирга турли қийинчиликларнинг келиб чиқиши, уларнинг намоён бўлиши хусусиятлари, уларни олдини олиш йўллари ва воситаларига эътиборни қаратилади. Масъулиятли қарор қабул қилиш ва амалга ошириш пайтида – толиққан ҳолатида, вақт камлик пайтида. Таваккалчилик ва хавфли вазиятларда. Кўзда тутилмаган шароитда, кескин спорт кураши вақтида – тўплаган билимларини қўллаш ҳам катта аҳамиятга эга. Муаммоли вазиятлар лаборатор шароитларда ҳам (мисол учун, баскетбол майдончаси макетида) ва табиий ҳолатларда ҳам юзага келтирилиши мумкин – икки киши тўрт кишига қарши ўйнаш, мусиқасиз фигурали учиш комбинациясини бажариш, чапақай боксчи билан машғулот ўтказиш. Бундай шароитларда фикрлаш масалаларини ҳал этиш ва муаммоли вазиятдан чиқиш йўлини излаш фикри аниқлиги ва

чаққонлиги, унинг тезлиги ва мантиқийлиги, ақлининг чуқур ва кенглиги, мустақиллик ва танқидийлик, мустақилик ва ўзига хос йўл қўллаши. Антиципацияга қобилияти каби сифатларини ривожланишига керакли машқ қилдирувчи таъсир кўрсатади. 2. Эмоционал компонентини такомиллаштириш шуғулланувчиларда иродавий ҳаракатлари натижавий ва процессуал мотивларини тарбиялашни кўзда тутади. Натижавий мотивларини тарбиялаш бир томондан шуғулланувчиларни маънавий ахлоқ қоидалари билимлари билан, этика қоидалари ва нормалари билан таништириш, маънавий ишонч ва қарашларини шалклантириш йўли билан амалга оширилади, бошқа томондан – тўсиқларни енгиш жараёнида турли қийинчиликларни ҳал этишда маънавий ва спорт ҳаяжонлари тажрибасини тўплаш йўли билан амалга оширилади. Бунинг асосида ҳаяжонларини спортчини тўла ўзини бағишлаши, фидокорлиги ва ҳатто “мен бажаришим керак...”, “бу жуда зарур” шиорлари остиа машғулот ва мусобақалар жараёнида ҳамма нарсадан кечишига чорловчи спорт фаолиятига мустаҳкам эмоционал муносабатига айланиши содир бўлади. Процессуал мотивларини тарбиялаш шуулланувчиларда тўсиқларни енгиш жараёнини ўзидан ижобий хиссиётлар олишда намоён бўладиган “кучли” таассуротга талаб шаклланиши асосида олиб борилади. Бу одамни янгилик ва кутилмаганлик, тавакалчилик ва хавфлили, толиқиш спорт натижалари учун юксак масъулият ва ушбу шароитлардан чиқиб олишдан қониқиш хис этиш омиллари таъсири шароитига киритиш ёрдамида амалга оширилади. Муваффақит одамни қайта қувонишга чорлайди, натижада у “бу қийинчиликларни эсдан чиқарадиган кейинги завқланишни олдиндан сезиб шу “азобларга” онгли равишда боради. Шунинг учун иродали спортчилар салбий эмоцияларни амбивалент хис этишга бошлайдилар: қўрқув “завқли қўрқув” (А.Берман), чарчоқ – “ёқимли қийинчилик” (Г.Зибина) ёки “ажойиб чарчоқ” (Г.Руланте), ғазаб “спорт ғазабига” айланади; бундай спортчи “қийинда осонни, оғир ва бир хилдагида завқлини кўра олишга қодирдир”. Буларнинг натижасида процессуал мотивлари “мен хоҳлайман ...”, “менга ёқади” формуласи бўйича амалга оширилади. 3. Ижрочилик компонентини такомиллаштириш психик ўзини бошқариш усулларини эгаллаб олиш ва мана шунинг асосида иродавий кучларини шакллантиришдан иборат бўлади. Ўзини бошқариш услубларини эгалаш шуғулланувчиларни бир томондан алоҳида услубларнинг вазифаси, хусусиятлари ва фойдаланилиши ва иккинчи томондан машқлар жараёнида улардан амалий фойдаланиш ҳақидаги

керакли билимлар билан қуроллантириш жараёнида амалга оширилади. Иродавий кучларини ўзида жамлаш услубларини эгаллашда қуйидагилардан фойдаланилади (спорт гимнастикасида хавф омилини бартараф этиш тадқиқотлари маълумотлари бўйича): а) ҳаракатни бажариш зарурлиги асослилиги мотивларини кучайтириш ва ўзини ишонтириш билан уларнинг ижтимоий аҳамиятини ошириш; б) ўзига далда бериш билан аниқ ҳаракатларга ўзини ишонтириш таъсири ва қўзғатувчи имкониятини ошириш; в) ўзига кўрсатманинг қатъийлиги ва амалийлигини кучайтириш, ўзига буйруқ беришда уларнинг редукция ва фойдаланилиши. Ташкил этувчи услубларини эгаллаб олиш жараёнида қуйидагилардан фойдаланилади: а) диққатини атйин ёрқин хотираларга жалб этиш, ўртоқлари билан жонли суҳбат олиб бориш, қизиқарли китоб ўқиш ва шу кабилар. Машқларни бажариш пайтида ҳаракатлари оҳангида ёқимли мусиқани хиргойи қилиш; б) идеомоторли тайёргарлик: кетма-кетли алоҳида “кадрларни” “тўхтатиш” ва қайтадан такрорлаш: секинлаштириш – бажиришга яхшироқ тайёрланиш мақсадида (А.Белкин), “асабларини босиб олиш ва масофани ўзи ўйлаганидек босиб ўтиш” (Е.Гришин), қўрқувдан “узоқлашиш” (Б.С.Смирнов); в) энг муҳим ҳарактларини “гапириш билан” (аввал овоз чиқариб, кейин ичида), ўзига хос сўзли “партитура” билан ҳарактларни бажариш жараёнида диққатини жамлаш, мисол учун гимнастик ходада(бревно ) комбинацияларни бажаришда: “кириш”, “оёқлар”, “елка”, “тўғри тут”; алахситувчи таъсирлар шароитида диққатни жамлашни машқ қилиш. Психик ўзини бошқариш услубларидан фойдаланиш асосида иродавий кучларини шакллантириш асосан спорт машғулотлари ва мусобақалар жараёнида амалга оширилади. Психологик тажрибалар ўсиб бораётган чарчашни енгишни билишни турли малакали конкида югурувчилар (III спорт разрядидан тортиб спорт устасигача) йўналтирилган шакллантириш 3000 м масофани ўтиш вақти ва шахсий ҳолатини анча ва ишончли яхшилашга олиб келганлигини кўрсатди.

4. Спортчиларда иродавий сифатларини тарбиялашда иродасининг тузилиш компонентларини намоён этишга юксак ва ҳатто максимал талаб этувчи тўсиқларни енгиб ўтишлари катта аҳамиятга эгадир. Шунинг учун, мускуллари кучи, диққати интенсивлиги, тезлиги ва давомийлиги, эмоционал ҳолатини енгишга нисбатан максимал иродавий кучини талаб этувчи машқларни машғулотларга киритиш керак. Масъулиятли мусобақалар иродасини максимал кескинлигини ва иродавий сифатларини ҳар томонлама намоён этишни талаб этганлиги сабабли улар ҳам иродани тарбиялаш муҳим воситаси ҳисобланади. Шу билан бирга шуғулланувчида мазмуни бўйича турлича қийинчиликлар келтириб чиқарадиган тўсиқларни енгиб ўтиш системасини таъминлаш зарур: жисмоний. Техник, тактик, психологик. Улар орасида кутилмаган қийинчиликлар алоҳида аҳамиятга эга (А.Ц.Пуни). уларни ҳал этиш ва енгишда жуда катта интеллектуал фаоллик талаб этилади. 5. Иродавий сифатларини тарбиялашда умумий тадбирлар билан бир қаторда индивидуал ёндошиш ҳам зарур. У мураббий томонидан шуғулланувчининг индивидуал хусусиятларини ўрганиш ва машғулотларни индивидуал режалаштиришга асосланади. Шуғулланувчиларни ўрганиш жараёнида иродавий сифатлари, уларнинг тузилишидаги турли компонентлари ҳамда улар билан боғлиқ шахснинг бошқа хусусиятлари ривожланишида кучли ва ортда қолган белгиларини аниқлаб олиш керак. Иродавий тайёргарликни режалаштириш аниқ иродавий сифатларини ривожлантириш масалаларини ва бу масалаларни йил давомида ва анча узоқ вақт давомида ҳал этиш йўлларини ўз ичига олган методик тавсиялар шаклида амалга оширилиши мумкин. Индивидуал ёндошиш иродавий сифатлари кучли белгиларини янада мустаҳкамлашни ва ортда қолганларини ривожлантиришни кўзда тутади. Бунинг учун бир томондан кучли белгиларига таяниш амалга ошириладиган ва уларнинг янада ривожланишини таъминлайдиган, бошқа томондан эса – бўш белгиларини намоён бўлиши учун “аёвчи режим” таъминлайдиган, уларни аста-секин ривожлантириш учун қулай имкониятлар яратувчи тўсиқлар ва қийинчиликлар системасини ташкил этиш ва боқариш талаб этилади. 6. Иродасини ўзи тарбиялашини ташкил этиб шуғулланувчини қизиқтириш ва улар ўзлари учун ўзлари анча ишлар бажара олишларига ишонтириш керак. Иродани ўзи тарбиялаш қуриладиган асосий принципларни уларнинг онгига етказиш жуда ҳам муҳимдир.

Шуғулланувчиларга аниқ ёрдам ҳам кўрсатиш зарур: ўзини тушунишда ва интелектуал фаоллик, мотивацияси, иродавий малакалари кучли ва бўш томонларини билиб олишда; эришилган натижаларни баҳолаш ва ўзини назорат қилишда. Шуғулланувчиларнинг ҳар бири билан ҳамкорликда тузилган индивидуал топшириқлар катта ёрдам кўрсатиши мумкин. Жисмоний тарбия ва спортда шахсни шакллантириш психологияси Жисмоний тарбия ва спортда ўқитиш ва тарбиялаш ягона бўлган жараёни фақат ҳаракатланиш кўникмалари ва малакаларини эгаллаб олишга, фақат жисмоний сифатлари ва махсус спорт қоилиятларини ривожлантиришга эмас, балки инсон шахсини шакллантиришга ҳам қаратилган. Демокрактик жамият шахсни конкрет одам-тарихий жараён субъекти сифатида қарайди, унинг ижтимоий моҳияти Б.Г.Ананьев ёзганидек “унинг ривожланиши ҳамма ҳодисаларини, шу жумладан табиий хусусиятларини” белгилайди. Психологик мазмунда шахс - аниқ бир одам – онг эгаси (К.К.Платонов), ижтимоий ҳаёт фаол иштирокчисидир. Шахсни шаклланиши ижтимоий тарбия бутун системаси билан таъминланади ва фаолият ҳар хил турларида одамнинг ижтимоий детерминантлиги жараёнида содир бўлади. Жамиятнинг ҳозирги замон ривожланиши шароитларида умумий мазмунда айтилса одамнинг инсонпарварлик ижтимоий ҳаёт тарзи шундай детерминант бўлиб хизмат қилади. Психологик мазмунда у шахснинг психик тузилишини шаклланишига асос бўлади (Е.В.Шорохова, Б.Ф.Ломов). Психик тузилиши – бу йўналганлиги, характери, темпераменти, қобилиятлари намоён бўлиши шахснинг интеллектуал. Эмоционал ва иродавий жараёнлари содир бўлиши нисбатан мустаҳкам бирлиги хусусиятларидир. Бу хусусиятлари маълум соҳаларда ва амалий фаолият турларида шахснинг фаоллигини амалга ошириш муҳим қисми – психомотор соҳасида ҳам ўз ифодасини топади. Шу биан бирга ушбу хусусиятларини такомиллаштириш ва мустаҳкамлаш жараёни икки йўналишда боради. Улардан бири – психик ҳолатини, хусусиятларини ва жараёнларини умумий такомиллаштириш. У фаолият юритувчи шахсга ҳаёт ва фаолият турли соҳаларида ўзининг фаоллигини кўрсатиш имконини таъминлайди. Бошқаси – психик хусусиятлари, ҳолати ва жараёнларини махсус такомиллашишини таъминлайди. У ҳар бир аниқ фаолият турининг ўзи хос шартлари ва талаблари билан белгиланади.

Психик тузилишда умумий билан ўзига хоснинг бирлиги (Б.Г.Ананьев, А.Ц.Пуни) – фаолиятли шахсни шакллантириш асосий натижаларидан биридир. Мана шу сабабли иродали одамларни ватанга содиқлик, ижтимоий онглилик ва шу билан бир вақтда ҳар бир одамнинг шахси индивидуал такрорланмаслигида намоён бўладиган маънавий умумийлик ифода этади. Жисмоний тарбия ва спорт фаолияти шахсни шаклллантириш ҳам мана шу икки йўналишда содир бўлади. Айнан мана шунинг учун жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланувчиларда ижтимоий жамият одами учун одатий бўлган шахснинг психик тузилиши умумий хусусиятлари каби танлаган спорт турида муваффақиятларга эришиш билан боғлиқ махсус ривожлантириладиган сифатлари шакллантирилади ва мустаҳкамланади. Психик тузилиши умумий ва махсус ривожлантириладиган хусусиятлари тўплами жамият фуқароси сифатида спортчининг фаолият юритувчи спортчи ва унинг спорт истеъдоди индивидуал такрорланмаслигини ифода этади. Шахснинг психик тузилишини шакллантириш жараёнида жамият ва давлат томонидан ўқитиш ва тарбиялаш вазифаси юклатилган ижтимоий институтлар муҳим рол ўйнайди. Бундай бир-бирига боғлиқ шахсни ўзини такомиллаштириш ва такомиллаштириш жараёнида тарбия ҳамда спорт фаолияти шахсни баркамол тарбиялаш яхлит тизимининг бир звеноси ҳисобланади. Шахснинг психик тузилиши умумий белгилари . Психик тузилиши умумий кўринишда шахснинг ижтимоий моҳияти – унинг ғоявий йўналиши ва борлиққа муносабатларитизимида ифодаланади. Ғоявий йўналганлик одамнинг дунёқараши, қарашлари, ишончи, талаб ва эҳтиёжларидан келиб чиқади. Унинг шаклланиши ва мустаҳкамланишида фаолиятнинг ўзининг ғоявий йўналганлиги ҳал қилувчи омили бўлиб хизмат қилади. Борлиққа муносабат шахснинг борлиқнинг турли томонлари билан алоҳида, эмоционал алоқалари маълум тизимидан иборат бўлади (В.НМясишев). Улар йўналганлик билан бирликда инсоннинг ҳаёт йўли давомида, ҳаётнинг объектив шароитларини акс эттириш жараёнида, ҳаракатлари, ишлари ва нутқида ифода этиладиган ўзининг ва бошқа одамларнинг ҳаракатлари, ишлари, фикрлари ва кечинмаларини акс эттириш жараёнида юзага келади. Акс эттириш асосида юзага келадиган ва мустаҳкамланадиган муносабат шахснинг фаолиятни бажаришига ҳам ва унинг боқа одамлар билан муносабатларига ҳам катта таъсир кўрсатади. Буюк спортчилар – спорт гимнастикаси, енгил атлетика. Оғир атлетика, сузиш, футбол, хоккей, конкида учиш ва академик эшкак эшиш вакиллари

ҳақида биографик автобиографик очерклар ва китобларни контент-анализ қилиш ёрдамида ўрганиш сифатида ифодаловчи шахси психик тузилиши белгилари аниқланди (А.Ц.Пуни). бу шахснинг қисман муносабатлари тизимини ифода этувчи шахс ва белгиларининг умумий йўналганлигидир. Спортчини фуқарро сифатида шахси умумий йўналганлигини ифода этувчи психик тузилиши белгилари ғоявий ишончи, ватанга ва халқига содиқлиги, ўз ҳаракатлари учун масъулиятни хис этишида ўз ифодасини топади. Спортчининг шахси муносабатлари тизимини ифода этувчи одатий белгилари қуйидагилардан иборат: ишга муносабати: мақсадга интилиш, қизиқиши, меҳнатсеварлиги, ҳалоллиги, мустақиллиги ва ижодкорлиги, тиришқоқлиги; жамоа ва бошқа одамларга муносабати: жамоатчилик, хушмуомалалик, танқидий кўз билан қараш, талабчанлик, ҳалоллик, чин кўнгиллилик, эътиборлилик, одоблилик, ёрдамга келишга тайёрлиги, ўзига бўлган муносабати: қаттиқ талабчанлик, қизиқувчанлик, принципиаллик, ўзини танқид қилиш, ишонч, ички интизомлилик, тартиблилик, камтарлик, ўзини манфаатларидан кечишга қодирлик. Одамнинг муносабатлари тўпламини ифода этувчи шахснинг барқарор белгилари характери тузилишини ифода этади. Характер эса – шахснинг тузилиши асосий ҳисобланади. Шунинг учун бу белгиларини умумий йўналганлиги билан биргаликда спортчи шахси психик тузилиши асосий хусусияти деб ҳисоблаш мумкин. Улар спортдаги ҳаёти давомида ва хусусан жисмоний тарбиялаш жараёнида шаклланадилар. Улар спортдаги бутун ҳаёти давомида янада кучлирроқ аниқлашади, мустаҳкамланиб боради ва такомиллашади, бошқа психик жараёнлари, шахс хусусиятлари махсус ривожланишига, шу жумладан спорт истеъдоди ривожланишига таянч бўлиб хизмат қилади. Улар бутун ҳаёти давомида бошқа ҳамма ҳаёти ва фаолияти соҳаларида шахснинг психик тузилиши намоён бўлиши асосини ташкил этади. Юқорида келтирилган шахснинг психик тузилиши умумий хусусиятлаи уларнинг бутун турли-туманлигини кўрсатиб бера олмайди, ҳар бир спортчида уларнинг индивидуал фарқларини кўрсатиб бермайди, психик тузилиши у ёки бу салбий хусусиятини намоён бўлиши мумкинлигини рад этмайди. Аниқ бир спортчиларда индивидуал бу хусусиятлар турли даражада шаклланган: баъзиларида бир хил хусусиятлари бошқаларида қолган хусусиятлари кучли ифодаланган. Шахсни умумий йўналганлигидан ташқари хусусий йўналганлиги ҳам ифодалайди, уни профессионал йўналганлик деб атайдилар. Умуммий билан бирга у одамда унинг қобилияти, истеъдоди,

қизиқишлари, лаёқатига қараб шаклланади. Одамнинг қобилияти истеъдоди, қизиқишлари ва лаёқатига мос профессионал йўналганлигини танлаш ва шакллантириш ҳаётий йўли ва маҳсулдор ижтимоий маҳнатни ҳамда ундан шахснинг ўзи энди аниқ, баъзида жуда тор фаолият соҳасидан: инженерлик, врачлик, педагог, малакали ишчи маълум мутахассислиги бўйича қониқишини белгилайди. Профессионал йўналганлиги каби спортда йўналганлиги ҳақида ҳам гапириш мумкин. Лекин бу ерда худди шундай, лекин энди спорт қобилияти, қизиқиши ва шахснинг лаёқатига жавоб берувчи аниқ бир спорт турини, ҳатто унинг бир йўналишини танлаш ҳақида гап боради. Спорт йўналганлигини ўранишда хали фақат биринчи қадамлар қўйилган, шу билан бирга фақат бир йўналиши – оғир атлетикага нисбатан. Бу ерда спорт йўналганлигининг турлари аниқланган (И.Г.Келишев) улар априор бошқа спорт турларига ҳам тарқатилиши мумкин, яъни умумий сифатида қаралиши мумкин. Йўналганлигини турларини ажратиш учун спортга энди кириб келгандан бошлаб спорт устасигача, турли малакали спортчилар учун жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланиш мақсад ва мотивлари нисбатлари асос бўлиб хизмат қилади. Шундай турлардан тўрттаси ажратиб кўрсатилган: шахснинг шаклланмаган ёки қарама-қарши йўналганлик тури. Жисмоний соғломлаштириш йўналганлик тури, ярим спорт йўналганлик тури ва спорт йўналганлик тури. Шаклланмаган ёк қарама-қарши йўналганлиги жисмоний тарбия ва спорт билан энди шуғуллана бошлаётганлар учун хосдир. Жисмоний соғломлаштириш йўналганлиги спорт билан шуғуланишдан мақсад ва мотивлари соғлиғини мустаҳкамлашва жисмоний яхши ривожланишга интилиши билан чекланади. Улар энди шуғулланишни бошлаётган ва қисман разрядли спортчилар учун хосдир. Ярим спорт йўналганлиги кичик разрядли спортчилар учун хосдир. Уларнинг мақсадлари қандайдир спор разрядини олиш ёки “ҳақиқий спортчи” бўлиш ҳисобланади, мотиви эса рақобатлашиш (ўз кучини синаш, ўртоқлари билан куч синашиш). Спорт йўналганлиги учун мақсадлари ва мотивлари уйғунлиги – спорт маҳоратини оширишга интилиш, янада юқори спорт натижаларига, мусобақаларда ғалабаларга эришиш ҳисобланади. И.Г.Келишев мақсад ва мотивларининг ўзгарувчанлигини ва улар сабабли йўналганлиги туридаги ўзгаришларни ҳам таъкидлайди.

Шахснинг психик тузилиши хусусиятларини махсус ривожлантириш. Спортчилар шахси психик тузилиши хусусиятларини махсус ривожлантиришни (бошқача қилиб айтсак – спортда муҳим сифатларини) фақатгина мисолларда кўриб чиқиш мумкин. Чунки улар фақатгина ҳар бир спорт туридагина эмас, балки ҳар бир тор ихтисослигида ҳам ўзига хосдир, айтайлик узоқ масофага ёки қисқа масофага югуришда, чанғида трамплиндан сакрашда ва шу кабилар. Сифатлари ўзига хослиги фақатгина турли спорт турлари вакилларида ҳар хил бўлишидангина иборат эмас (сузувчиларда – “сувни хис этиш”, фигурали учишда – “музни хис этиш”, қиличбозлар ва боксчилар – “масофани хис этиш”, футболчиларда – “тўпни хис этиш” ва шу кабилар). Яна ҳар бир спорт турида уни намоён этиш объектив шароитлари ўзига хос бўлиши сабабли бир сифатни махсус ривожлантиришда ифода этилади. Бу хис этишдан тортиб шахснинг иродавий хусусиятларигача эмас, балки психик ривожланиш умумий қонуни бўлса керак. Психология фанида маълум касб вакилларида – тўқимачилик корхоналари ва врачлар, дегустаторлар ҳамда шу кабиларда рангни хис этиш, товушни ва тамни ажратишни ривожлантиришни ихтисослаштириш қонуниятлари аллақачон аниқланган. Шунга ўхшаш ихтисослаштириш ҳаракатларни сезишни ривожлантиришда ҳам аниқланан. Мисол учун қиличбоз-рапирачиларда тирсак бўғинлари ҳаракатларида ҳаракат сезгилари айниқса аниқдир, чанғи пойгачиларида эса тизза, товон ва елка бўғинларида. Иродавий сифатларини махсус ривожлантириш фактлари уларни яхлит динамик система сифатида ўрганишда олинган. Ҳар хил спорт турлари вакилларида фаолият шароитлари ва мазмуни ўзига хослиги сабабли ва биринчи навбатда тўсиқларни енгиб ўтиш билан боғлиқ иродани намоён этишнинг ўзига хослиги сабабли иродавий сифатлари турлича тузилиши, ҳар бир тузилишда асосий сифатлари ҳам турлича бўлиши аниқланди. Мисол учун, узоқ масофага югурувчи спортчиларда, чанғи пойгачилари иродавий сифатлари тузилишида қатъийлик ва тиришқоқлик асосий ҳисобланади, шундан кейин чидамлилик ва ўзини тута билиш, ташаббускорлик ва мустақиллик, довюраклик ва дадиллик туради: гимнастлар, фигурали учиш спортчилари иродавий тузилишида чидам, сабот ва ўзини тута билиш муҳим ўрин тутади, шундан кейин довюраклик ва дадиллик, қатъийлик ва тиришқоқлик, ташаббускорлик ва мустақиллик туради; футболчилар ва бошқа спорт ўйинлари вакиллари иродавий сифатлари тузилишида ташаббускорлик ва мустақиллик асосий, ундан кейин – қатъийлик ва

тиришқоқлик, дадиллик ва довюраклик, чидамлилик ва ўзини тута билиш ҳисобланади. Тузилишларнинг ҳар бири ягона сифат - мақсадга интилувчанлик билан бирлашиши, мустаҳкамланиши жуда муҳимдир. Бу сифатни ривожлантиришдан камчиликлар бутун тузилишни мустаҳкамлигига зарар етказади, унинг бўлмаслиги эса тузилишни бузади. Тасвирланганга ўхшаш ихтисослаштириш ҳаракатланиш сифатларини, яъни психомоторикани ривожлантиришда ҳам мавжуддир. Бу спорт назарияси ва амалиётида яхши маълумдир. Спортчи шахси психик тузилишида умумий ва махсус ривожлантириладиган хусусиятларини ажратиш уларнинг яхлитлигини бузмайди. Спорт фаолияти тугагандан кейин бу хусусиятлари бошқа фаолият соҳасида ўз аҳамиятини йўқотади деганини англатмайди. Спорт фаолияти шароитларида такомиллаштирилган шахснинг психик тузилиши умумий ва махсус ривожлантирилган хусусиятлари собиқ спортчилар ҳаётида ижобий кўчириш қонунлари бўйича жамиятнинг фаол аъзолари, ўрганиш меҳнат ва муносабатлар субъектлари сифатида, ўзининг амалий аҳамиятини сақлаб қолади. Шахснинг табиий хусусиятлари ҳақида . У ёки бу психик хусусиятларини, психик жараёнларини ва ҳолатларини умумий ва махсус ривожлантириш – психик тузилишини шакллантиришда шахснинг табиий хусусиятлари муҳим ички шароитлар ҳисобланади. “Шахснинг шаклланиши ва инсон организмининг етилиши... – онтогенетик ривожланишнинг яхлит жараёнидир” 4 – деб ёзади Б.Ломов. Бундай табиий хусусиятлари умумий турдаги нерв системаси хусусиятлари ҳисобланади: унинг кучи – қўзғалиш ва тормозланишга нисбатан бўшлиги, оғирлик, ҳаракатчанлик, нерв жараёнларининг лабиллиги ва унинг асосида темпераменти ва унинг хусусиятлари бўйича одамларни фарқлаш; эмоционал таъсирчанлиги, ҳавотирлилиги, реактивлиги фаоллиги, пластиклиги – ригидлиги, экстравертлиги – интравертлилиги. Спорт психологиясида охирги пайтларда турли хил спорт вакиллари нерв системалари типологик хусусиятларини ўрганишга қаратилган тадқиқотлар кўплаб олиб борилмоқда (Б.А.Вяткин, Е.П.Ильин, А.В.Родионов, Л.Ф.Егунов, В.М.Шадрин, И.А.Сирота ва бошқалар). 4

Спорт фаолиятига умумий ва махсус қобилиятлари билан темпераменти нисбатлари (Б.А.Вяткин, А.В.Родионов); турли хил спорт вакилларида нерв системаси, темпераменти ва спорт иш қобилияти типологик хусусиятлари нисбатлари (Л.Ф,Егунов, Б.И.Якубчик, Б.В.Суслов, А.Л.Вайнштейн, В.П.Жур ва бошқалар); ҳаракатланиш кўникмаларани шакллантиришга ўқитиш ва индивидуал ёндошиш методикаси (Б.А.Вяткин ва И.В.Егоров, В.М.Шадрин). Бошқа йўналишларда тадқиқотлар олиб борилмоқда. Спортчиларнинг табиий хусусиятлари билан боғлиқ уларнинг шахси психик тузилишини шакллантириш масаласи бўйича тадқиқотлар ҳақида гапирса, унда бундай тадқиқотлар жуда кам. Улардан кўпчилигида шахснинг иродавий хусусиятларини намоён бўлиши ва ривожланиши, психик тайёрлиги ва унинг аниқ белгилари ҳолати ифодалилиги масалалари ёритилади. Масалан, Ю.Ю.Палайма бераётган белгиларда ташаббускорлик ва мустақиллик каби иродавий сифатларини ривожланишини ўрганиб нерв жараёнларининг намоён бўлиши кучи, вазминлиги ва ҳаракатчанлигига боғлиқ бўлишини аниқлади. Р.М.Загайков боксчиларда мустақиллик ҳамда мусобақаларга психик тайёрлиги ҳолати белгилари (ғалабага ишонч ва унга эришишга охиригача фаол курашишга интилиш) нерв жараёнларининг кучи ва ҳаракатчанлиги билан боғлиқ бўлишини аниқлади. Тўрт йиллик лонгитттюдионал тадқиқотларда Б.Н.Смирнов турли темпераментларга эга гимнастларда иродавий сифатлари ривожланиши муҳим хусусиятларини кўрсатиб берди. Мисол учун, холерик темпераментли гимнастда бу муддатда тиришқоқлиги ва саботлилиги анча яхшиланганлигига қарамай, чидамлилиги ва ўзини тута билишини ривожлантиришда кам ўсишга эришилди, меланхолик темпераментли гимнастда эса айнан чидамлилик ва ўзини тута билиши энг кўп ривожланди, лекин мустақиллиги ва ташаббускорлигини ривожлантиришда муваффақиятлари жуда кичик бўлди. Бу фарқлар нерв системаси умумий тури хусусиятлари билан ҳам боғлиқ – холерик гимнастда кучли, ўзини тутиб олмаган (И.П.Павлов бўйича тинимсиз) ва меланхоликда – кучсиз. Нерв системаси умумий тури ва темперамент хусусиятларига боғлиқ бўладиган худди шундай яққол ифодали фарқлар Б.Н.Смирнов томонидан гимнастларда дадиллик ва довюраклик кўрсатишларида ҳам аниқланди. Охирги йилларда курашчилар билан олиб борилган тадқиқотларда нерв системасининг бўшлиги ва мустаҳкам эмаслиги, таъсирчанлиги каби шахс хусусиятлари билан ижобий боғлиқлиги ва аксинча кучи ва ўзини тута билиши – уқтириб бўлмаслиги билан ижобий алоқаси муҳим фактлари аниқланди (Ю.Е.Рижкин). нерв системасининг ва иродавий сифатлари ҳаммасининг

кучи, мустаҳкамлиги, ҳаракатчанлигининг алпинистларнинг тўсиқларга чидамлилиги билан ижобий боғлиқлиги О.Н.Мазуров томонидан аниқланди. Одамнинг, хусусан спортчининг табиий хусусиятлари ката аҳамиятга эга, бироқ шахснинг шаклланиш ва унинг кучли фаолият соҳаларида муваффақиятга эришиш имкониятларини белгилаб бермайди. Шахснинг бошқа сифатлари шаклланиши ва намоён бўлиши ўзига хослиги нерв системаси умумий тури ва темпераменти хусусиятларига боғлиқ бўлади. Қандай қилиб боғлиқ бўлиши ҳозирча етарлича ўрганилмаган. В.С.Мерлиннинг ёзишича: “одам Ушбу вазиятда ижобий роль ўйнайдиган, ўзининг темпераменти хусусиятларидан мақсадга мувофиқ фойдаланишда ёрдам берадиган ҳаакатни бажариш усуллар ва услублар системасини танлайди ёки буни унда тарбиялайдилар ҳамда улар ёрдамида салбий таъсир кўрсатувчи хусусиятлар таъсирини йўқотади”. Шундай қилиб, одамларга, хусусан спортчига турли табиий хусусиятлари ва турли психологик тузилишига қарамай бир хилдаги ва турли хилдаги фаолиятларда тенг юқори натижаларга эришишга имкон берувчи типологик асосдаги фаолият индивидуал услуби ишлаб чиқилади (Е.А.Климов). Бунга фаолият юритувчи шахснинг турли хилдаги психик жараёнлари, хусусиятлари ва ҳолатлари ўртасидаги бир-бирини ўрнини тўлдирувчи ва функционал муносабатлари асос бўлиб хизмат қилади. Шундай қилиб, жисмоний тарбия ва спортда фаолиятли шахсни шакллантириш психик тузилишини яратиш, фаолият индивидуал усулини аниқлаш ва уни эгаллаш яхлит жараёнидан иборатдир. Буни буюк спортчиларнинг шахси индивидуал такрорланмаслиги ва уларнинг ҳар бири фаолият ўз усулини ўзига хосликларини кўплаб тасвирлаб беришлар тасдийлайди. Буни махсус тадқиқотлар ҳам тасдиқлайди. Мисол учун, боксчиларда жанг олиб бориш индивидуал услуби (С.Н.Белоусов, А.В.Дмитриев ва бошқалар), қиличбозларнинг индивидуал-психологик фарқлари ва уларнинг курашиш усулари ўзига хослиги (А.Ц.Пуни, В.С.Келлер).

Похожие

Таълим-тарбиянинг замонавий ташкилий шакллари

Марказий осиёда таълим-тарбиянинг пайдо бўлиши

Марказий осиёда таълим-тарбиянинг пайдо бўлиши

Д.Толлингерованинг таълим масалалари таксиономияси

Таълим ва тарбиянинг ўзига хос хусусиятлари. Ёшларни тарбиялашда педагогиканинг аҳамияти. Миллий тарбиянинг мақсади