Таълим бериш ва ўқитиш назарияси - Педагогиka - Рефераты

Таълим бериш ва ўқитиш назарияси

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Таълим бериш ва ўқитиш назарияси Режа: 1. Дидактика ҳақида тушунча. 2. Билим-таълим жараёниниг методологик асосидир. 3. Таълим жараёни ва унинг икки томонлама хусусияти. 4. Таълим жараёнида билиш фаолиятининг босқичлари. 5. Таълим назариясининг асосчилари (Фаробий, Ибн Сино, Беруний, Ушинский, Каменский, Ж.Ж.Руссо, Пестолоци).

Дидактика таълим жараёнининг умумий қонуниятларини ўрганувчи қисмидир. Дидактика грекча сўз бўлиб, «Дидайко»-ўқитиш, «Дидаскол»-ўргатувчи деган сўзлардан келиб чиққан. Дидактика педагогиканинг таълим жараёнинг умумий қонуниятларини ўрганувчи қисмидир. Дидактика грекча сўз бўлиб, ўқитиш, ўргатувчи дегансўзлардан келиб чиққан. «Дидактика»нинг сўзма-сўз таржимаси таълим назариясини англатади. Таълим назарияси таълим жараёнининг тушунчаси ва моҳиятини, таълимқоидаларини, услублари ва ташкилий формаларини ўз ичига олади. Дидактика ўз олдига Ўқитишнинг талабаларнинг ҳар томонлама тарбиялаш мақсадларига жавоб берувчи умумий қонуниятларини билиб олиш вазифасини қўяди. Таълимнинг асосий вазифаси ёш авлодни илмий билимлар, кўникма ва малакалар тизими билан куроллантиришдан иборат. Демак, дидактика педагогиканинг «нимага ўқитиш», «нимани ўқитиш» ва «қандай ўқитиш» каби саволарига жавоб излайди. Умумий дидактика эса, ўз навбатида, айрим ўқув фанларига оид усуллар билан жуда мустаҳкам боғланади. Шу усуллар маълумотига таяниб, ўқитишнинг умумий қонуниятларини ечиб боради ва айни вақтда хар бир ўқув фанини ўқитиш усуллари учун умумий асос бўлиб хизмат қилади. Таълимнинг асосий вазифаси ёш авлодни умумий билимлар, кўуникма ва малакалар системаси билан қуроллантиришдан иборат. Билимлар одамларнинг ижтимоий-тарихий амалиёт жараёнида тўпланган умумлашган тажрибасидир. Илмий билимлар объектив оламнинг анча тўғри акс эттиради. Илмий билимлар доимий эмас,улар ҳамиша ўзгариб туради ва такомиллашиб туради. Билимлар асосида ўқувчиларнинг кузатувчанлик, тафаккур, хотира

сингари билиш қобилиятлари ривожланади, уларда эътиқод ҳосил бўлади, илмий дунёқарашни шакллантирувчи ғоялар системаси таркиб топади. Таълим жараёнида брор фан соҳасида инсоният томонидан эришилган ҳамма нарсаларни ўрганиш керак, деб уйлаш мутлақо нотўғри булур эди. Ўқув жараёнида энг асосий, энг мухим нарсалар фанларнинг асослари урганилади. Таълим жараёнида ўқувчилар билимлар системасини эгаллабгина қолмайдилар, балки бир қанча кўникма ва малакалар ҳосил қиладилар. Мактабларимизда таълим мазмуни такомиллаштириб борилаётган ҳозирги вақтда ўқувчиларда хилма-хил кўникмаларни таркиб топтиришга алоҳида эътибор берилмокда. ДИДАКТИКАНИНГ АСОСИЙ КАТЕГОРИЯЛАРИ Кўникмалар - мактаб ўқувчиларининг олган билимларига асосланиб куйилган вазифалар ва шартларга биноан бажарадиган ҳаракатларнинг йигиндисидир. Демак, кўникма ҳосил қилиш, меҳнат қилиш йуллари ва усулларини билиб олиш ўз билимларини амалда қўллай билиш демакдир. Кўникмалар муайян вазиятдагина эмас, балки даслабки шарт- шароитлар ўзгарган вақтда ҳам маълум хатти-ҳаракатлар қилиш қобилияти билан характерланади. Педагогика ва психологияга оид илмий тадқиқотларда кўникмаларни эпчиллик, хар томонламалик, илгари мухим хоссалари ҳақида фикр юритилади. Бу хусусиятлар ўқувчига ҳар гал янги шароитда керакли хатти-ҳаракатлар қила олиш учун зарур. Масалан: ўқувчи план тузиш кўникмасини эгаллаб олганидан кейин хар қандай тексни ҳам планини туза оладиган бўлади. Меҳнат кўникмалар ҳам худди ана шу сифат билан ажралиб туради.

Скамейка ясаш кўникмаси фаолият натижаси ҳақидаги аниқ тасаввурни,уни планини фикран белгилаб олиш,материални характери билан боғлиқ эхтимол тугилган кийинчиликларни олдиндан кура билишни уз ичига олади. Табиийки кўникмада фойдаланиладиган билимлар ҳам шундай бўлмоғи лозим. Бу таҳлил қилиш, бир буюмни бошқаси билан таккослаш,диққатни асосий нарсага жалб этиш, ўз ишини намуна билан солиштириб кўриш, ўз иши ва ўртоқлари ишининг сифатига баҳо бериш кўникмасидир. Кўникмаларни билимлар билан аралаштириб юбориш ярамайди. Хар қандай кўникма ҳам билим бўлишини талаб этади. Аммо билимнинг кўникма билан боғланиши шарт эмас. Билимлар фикр мулохазаларда кўникма эса асосан хатти-ҳаракатларда ифодаланади. Бу хатти-ҳаракатлар ақлий ёки мускул хатти- ҳаракатлари бўлиши мумкин. Малака - онгли хатти-ҳаракатларнинг автоматлаштирилган таркибий қисми. Малака бир хатти-харакактларни ўзини бир хил шароитларининг ўзида кўп марта такрорлаш натижасида ҳосил қилинади. Масалан: устахонади утказиладиган меҳнат машғулотларида болта ёрдамида темир кесиш малакаси қўл билан қилинадиган бир хил ҳаракатларини кўп марталаб такрорлаш вақтида ҳосил бўлади. Бунда фаолиятнинг қисман автоматлашуви юз беради. Лекин ҳаракатни батамом автоматлашган нарса деб тасаввур этиш ярамайди. Чунки хатто дурустгина таркиб топган малакани ҳам онгли маълум даражада назорат қилиб туради. Темир кесиш пайтида ўқитувчи болтани қандай ушлаш кераклигини қўлларини ҳаракатланиши қандай бўлиши, қаерга қараш кераклигини тушунтиради. Бинобарин, даслабки пайтларда ўқувчи ўқитувчининг

тайинланган гапларини унутмасликка ҳаракат қилади. Кейинчалик эса онг томонида бўладиган назорат зайифлаши, ҳаракатлар автоматлашиб кетади. Малака қанчалик пухта бўлса одам ишни шунчалик тез ва тўғри бажаради.Кўникма ва малакаларнинг умумий ҳамда фарқ қилувчи томонлари бор. Умумийлик шундаки, кўникмалар ҳам малакалар ҳам ўқувчиларни олган билимлари асосида қилинадиган фаолиятларини ташкил этади, бошқача қилиб айтганда бу билимлар амалиётга ўтади. Фарқи шундаки, ўқувчиларнинг фаолияти хар хил характерда бўлади. Ўқувчиларда ҳосил бўлган кўникмалар, малакалар янги кўникма ва малакалар таркиб топтиришга ижобий таъсир кўрсатади. Бунда таъсирни психологлар малакалар ва кўникмаларнинг кўчиш ходисаси деб айтадилар. Кўчиш ходисаси эса мактаб ўқувчиларининг билиш фаолиятида муҳим аҳамиятга эга. Агар мактаб ўқувчилари кўпайтириш жадвалини яхши билмасалар оғзаки ҳисоблаш жараёнини ўзлаштириб олишда кийналадилар. Бинобарин, ўргатиш ишини шундай ташкил этиш керак-ки, ўқувчиларнинг илмий билимлар олиш, кўникма ва малакалар ҳосил қилиш жараёни узвий бирликда ўтсин, ҳамда мактаб дастурларида муайян ёшдаги ўқувчиларининг анатомик-физиологик ва психологик хусусиятларига мос системада қатъий амал қилинсин. Таълим - диалектик тарзда тараққий этиб борадиган ички зиддиятлар жараёнидир. Унда ҳамиша бир томон ва унинг қарама-қаршиси бўлган ўқиш ва ўқитиш, эскилик ва янгилик, якка ва умумий нарсалар мавжуд. Таълим жараёни икки томонлама бўлиб, унда икки шахс ўқитувчи ва ўқувчи бўлади. Улар муайян жараёнгина хос бўлган муносабатда бў- ладилар.Ўқитувчи билан ўқувчи бир - бирига мутлақо зид ролларни ўқитиш ва ўқиш ролларини бажарадилар.Таълим бериш ўқувчиларга билим

бериш,уларда кўникмалар ва малакалар ҳосил қилиш янги хақиқатларни оча олишга қодир бўлган ижодий, мантиқий тафаккур тарбиялашдир. Ўқиш ўқувчиларни ўзлаштириш, ўзида билиш қобилияти, фикрлаш операциялари ва ҳаракатларини ҳосил қилиш жараёнидир. Бу павссив томошабинлик эмас, балки ўқувчига номаълум бўлган ҳақиқатларни очиб берадиган фаол, ижодий фаолият жараёнидир. Ўқиш жараёнида ўқувчилар ўзлари мустақил равишда билимлар эгалашларида улардан фойдаланиш кўникмасини мужасамлаштириш ақлий ҳамда жисмоний меҳнат маданиятини ҳам эгаллайдилар. Ўқувчи материални ўрганишга киришаётганда ҳали унинг қанақа материал эканлигини билмайди. Ўрганганидан кейингина у материални била олади. Шундай қилиб ўқиш билмаслик ва билиш зиддиятларининг бирлигидир. Бу дунёда не-не дахолар яшаб ўтмаган... Сабоқларга бой ўтмишимизда Ал- Хоразмий, Абу Райхон Беруний, Абу Али Ибн Сино, Алишер Навоий каби буюк аллома бобокалонларимиз тиббиёт, мантиқ, мусиқа, адабиёт, геогрфия, риёзиёт каби илмларни ўқитиш воситасида авлодларни тарбиялаш ғоясини олга сурдилар. Кайковуснинг «Кобуснома», Носир Хисравнинг «Саодатнома», Юсуф Хос Хожибнинг «Қутадғу билиг», Ахмад Югнакийнинг «Хибат ул-хақоқйиқ», Алишер Навоийнинг «Махбуб- ул-қулуб»(Кўнгиллар севгиси) асарларида илғор педагогик қарашлар ҳам ифодаланган. Улар дунёвий таълимни кенг ривожлантиришга катта хисса кушдилар. Шарқ халқлари педагогикасининг буюк алломаси Юсуф Хос Хожиб «Қутадғу билиг» асари орқали илм-фан, маърифатнинг аҳамияти, таърифи ва тавсифида одамларни тинмай илм олишга, билим ўрганишга ундади. Дунёдаги барча хайрли ишлар, эзгу амаллар негизида илм-фан ётади, илм зиёси туфайли жахолат зулмати ёзилади, фикр равшанлашади, оламга рўшнолик таралади. Хар бир соглом фикрли одам дунёнинг борлик ишларидан огох бўлиши, бунинг

учун тинмай билим олиши, маoрифатга интилиши керак. Мутафаккир Абу Райхон Беруний (973-1048) илмнинг қадр- қимматини юқори бахолаган ҳолда, инсоннинг чин фазилати илмда эканлигини алоҳида таъкидлайди: «Илм ўзи лаззат багишлайди, одамлар илм туфайли эзгуликка эришадилар ва ёвузликдан халос бўладилар. Шунинг учун энг аниқ фойда, энг катта давлат эмасми, ахир». Билимлар ривожида шарқнинг буюк алломаси Ал-Хоразмийнинг салмоқли улуши бор, албатта. Бу буюк аллома алгебра, арифметика, астрономия, география ва мусиқа сохаларидан бир неча асарлар ёзган. Унинг «Алжабр ва алмуқобала ҳисобидан қисқача китоб» асари асосида алгебра фани пайдо булди. Ўзбек шеъриятининг буюк дахоси Алишер Навоийнинг дидактик мероси унинг бебахо «Ҳамса» асарида, хикматларида, лирик дурдоналарида ўз ифодасини топган. Масалан, «Фарход ва Ширин» достонидаги Фарходда илмли, ҳунарли, ижодкор шахс. Фарход-илм-хунарни ҳаёт билан боглайди. «Садди Искандарий» достонидаги Искандар образи истеъдодли олим, илм-маърифатнинг жарчиси ва хомийси сифатида талкин этилади. Искандар илм ва акл кучи воситасида давлатни бошқарганлиги, бунла олимлар билан ҳисоблашганлиги туфайли мамлакат обод, халқи фаровон ҳаёт кечиради. Навоий «Махбубул қулуб» асари бахонасида педагогик қарашлар ҳақида сўз юритади. Бу ноёб асар бошдан-оёқ хикмату-насихат К.Д.УШИНСКИЙ ПЕДАГОГИКА ФАНИ ВА ТАРБИЯ САНЪАТИ ТЎҒРИСИДА Тарбия предмети бўлган одам тўғрисида чуқур илмий билимлар билан куролланган кенг маълумоти бор Ушинский педагогика назариясини ишлаб чиқишга киришди. Ушинский педагогика назарияси анатомия, физиология, психология,

фалсафа, тарих ва бошқа фанлар қонунларида фойдаланишга асосланган бўлиш деб лозим деб кўрсатди. Бу назария педагогик рецептлар билангина чегараланиб қолмасдан,балки тарбия қонунларини очиб бериш керак эди.Унингзамонидаги педагогика билан Ушинский яхши танишдир. Ушинский педагогика назариясининг мавхум, кабинетдан ташқарига чиқмай тузилишига қарши бўлди, шунинг сингари, педагогикада эмпиризмга қарши бўлиш кераклигини огоҳлантирди, муваффақиятли бўлса ҳам фақат шахсий тажрибагагина асосланиш етарли бўлмайди деб кўрсатди.У назария билан практикани бирлигини талаб килди. Ушинский "Хеч канда хулоса чиқариб бўлмайдиган брон бир идеядан келиб чикмайдиган ва ўзи ҳам хеч қандай идея яратмайдиган тажриба хеч нимага арзимайдиган бир нарса бўлиб колиши сингари,хеч нимага асосланмаган курик назария ҳам пуч бир нарса бўлиб қолади.Назария вокеъликдан ажралмаслиги,фактлар мулохазани рад килмаслиги керак" деб ёзган эди. У назариясиз педагогик практиканинг медицинадаги қийинчиликка ўхшатади. Ушинский "Педагогик тарбиянинг маълум принцепларини ва тарбия ишларининг конкрет қоидаларини ўзлаштириб олишгина кифоя қилмайди" дейди. У яна "Киши табиятнинг асосий қонуниятларини билиши ва уларни хар бир конкрет холларда ишлата билиш керак,"-деб жуда тўғри айтган эди. Ушинский "Агар педагогика кишини бир жиҳатдан тарбия қилмоқчи экан, у энг аввал киши хар жиҳатдан билиши керак"-деган эди. Ушинский бу талабни амалга ошириб "Инсон тарбия предмети сифатида" номли 2 томли капитал асарини ёзди ва 3чи томини ёзмокчи бўлиб,материаллар туплади ва тайёрлади. Аммо бевақт улим 3чи томни ёзишга имконият бермади. ЖОН - ЖАК РУССО Табиий ва эркин тарбия. Руссонинг фикрича, болалар табиатига мувофиқ равишда табиий тарбияланиши лозим. Бу гапнинг маъноси шуки – болага тарбия беришда унинг табиатига қараб иш олиб бориш, унинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш керак."Табиат болаларни усиб ката

бўлишларидан олдин уларнинг бола-сифат бўлишларини истайди"-деб ёзади Руссо.У болалар тарбиясини 3 манбаадан, табиатдан, теварак-атрофдаги одамлардан ва нарсалардан оладилар деб ҳисоблайди. Руссонинг фикрича, табиатнинг тарбияси инсон қобилиятларини "ички" устиришдан, сезги органларини устиришдан иборат бўлади. Одамларнинг берадиган тарбияси одамни шу қобилиятлар ва органларнинг усулидан фойдаланишга ўргатишдан иборат бўлади ва нихоят нарсалардан олинадиган тарбия одамнинг ўзига дуч келаётган ва унга ўзи таъсир кўрсатаётган нарсалардан ҳосил килган тажрибасидир. Мана шу 3 омилнинг ҳаммаси (табиатнинг, одамларнинг нарсаларнинг ёки ташқи вазиятнинг бераётган тарбияси) бир-бирига уйғун равишда битта йулга амал килганидагина тарбия тўғри тарбия бўлади. Руссо табиий билан бевосита боғлаб эркин тарбия масаласини ҳам куйди. "Эркинлик, -деди Руссо, -одамнинг табиий ҳуқуқларидан энг биринчисидир".Руссо шу қоидага асосланиб одамни сиқиб қўйган феодал тартибларига, схоластик мактабга ва бу мактабдаги ёдлатиш, қаттиқ интизом, тан жазоси бериш ва боланинг шахсини бўғиб куйиш каби тартибларга қарши чиқади.У бола шахсини хурматлашини, унинг қизиқиш ва истаклари билан ҳисоблашишни талаб қилди. Унинг эркин тарбияни тарғиб этишининг ижобий томони ҳам ана шундадир. Руссо тарбиячи-ўқитувчининг етакчилик ролига катта аҳамият беради,лекин бу ролни ўзига хос тарзда тушунади. Руссонинг фикрича, тарбиячи ўз тарбиясидаги болани фақат масалаларини хал қилишга йуллайди. Унинг қизиқишларига рахбарлик қилади, буни боланинг ўзи ҳам сезмай қолади. Тарбиячи болага асосан бевосита таъсир этади. У болага таъсир этувчи мухитнинг унинг атрофидаги барча таъсирларни шундай бир тарзда ташкил қилади. ЯН АМОС КОМЕНСКИЙ

Мактаб таълимини ташкил этиш. Синф дарс системаси. Коменский мактабда ўқув йили ва уни ўқув чоракларига бўлиш тўғрисидаги тушунчани,каниқлни киритди,ўқув кунини қандай ташкил этиш белгилаб берди. (она тили мактабида 4 ўқув соати лотинча мактабда 6 ўқув соати), ўқув машғулотларининг синф-дарс системасини назарий жиҳатдан ишлаб чикди ва бу темани амалда қўллади. Уша вақтлардаги мактабларда ўқувчилар мактабга бутун йил давомида турли вақтларда қабул қилина берар эди. Ўқувчилар гарчисинфда бирга ўтирсалар ҳам, лекин кўпинча синфнинг ҳамма ўқувчилари билан коллектив машғулотлар олиб борилмас эди, хар бир ўқувчи ўзига берилган дарсни ўқир, мактабда хар бир ўқувчи синфдан-синфга ўзининг вақтига яраша алоҳида- алоҳида кўчирила берар эди. Ўқитувчи хар бир ўқувчини хузурига чақириб,у билан якка тартибда шуғулланар эди. Коменский мактабга ўқувчиларни йилда бир мартда қабул қилиш, ўқитувчи бутун синф билан коллектив иш олиб боришни талаб этди. У ўқув машғулотларини ўтказишнинг синф-дарс системасига асос солди, дарсни қандай планлаштириш ва олиб бориш тўғрисида кўрсатмалар берди, дарснинг бир қисмини ўқувчилардан сураш йули билан уларнинг билимларини хасобга олишга ажратишни, бир қисмини эса янги материални бериш ва машқлар ўтказишга ажратишни таклиф килди. У хар бир дарснинг уз темаси ва уз вазифаси бўлиш лозимлигини айтди.Ўқитувчи ҳамма ўқувчиларнинг машғулотларда фаол қатнашишларини диққат билан кузатиб боришни ва дарс вақтида синфда интизом сақлашлари лозимлигини Коменский алоҳида уқитириб ўтди. Мавзуни такрорлаш бўйича «таянч» сўз ва иборалар: 1. Дидактика ҳақида тушунча. Дидактика атамаси. «Нимага ўқитиш», «нимани ўқитиш», «қандай ўқитиш». Шарқ халқлари педагогикаси.

2. Таълим жараёни. Билим. Малака. Кўникма Билиш фаолиятиниг босқичлари. Сезиш. Идрок. Тушунча. Билимларни мустаҳкамлаш ва қўллаш. Амалиёт. 3. Таълим назарияси, категориялар, Ўрта Осиё мутаффакирлари, Жан Жак Руссо таълимоти, Я.А.Коменский таълим тарбия ҳақида.

Похожие

Ўқитиш жараёни таълим мазмуни ва воситалари

Таълим беришнинг педагогик назарияси ва методикаси

Дидактика – таълим назарияси 2

Ўқитиш жараёнида таълим технологияларидан фойдаланиш

Дидактика педагогик таълим назарияси сифатида