Tabiatshunoslik o’qitishning amaliy metodlari - Педагогиka - Рефераты

Tabiatshunoslik o’qitishning amaliy metodlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.5 KB

Tabiatshunoslik o’qitishning amaliy metodlari Reja: 1. Amaliy metodlar, ularning ta‘rifi. 2. Amaliy metodning turlari. 3. Kuzatish, laboratoriya ishlari. 4. Amaliy ish va tajribalarning o’quvchilar bilimini chuqurlashtirishdagi o’rni.

Asosiy tushunchalar. Amaliy metodning ta‘rifi va ahamiyatini yoritish; amaliy metodning turlari. Amaliy metodning qo’llash jarayoni; tajribalar; turlari; kundalik kuzatish daftarini to’ldirish; amaliy ishlarda priborlarning tutgan o’rni (termometr, kompas, gnomon tayoqcha, globus va bosh.). Amaliy metod o’quv jarayonida o’quvchilarning turli-tuman faoliyatini yo’naltirish bilan belgilanadi. Bu reja ishlab chiqish, jism bilan tanishish topshiriqlari fikrlash natijalarini rasmiylashtirish, bajarilgan ishga yakun yasash. Ushbu metod predmet, jism va tabiat hodisalarini eng yaxshi yo’l bilan o’rganish mumkinligidan juda keng qo’llaniladi. Amaliy metod og’zaki va ko’rgazmali metod bilan uzviy bog’langan (ko’rsatish, oldinda turgan ish bo’yicha o’qituvchining tushunchasi). Biror amaliy ishdan boshlashdan oldin o’qituvchi o’quvchilar oldida topshiriq qo’yadi va uni bajarish yo’li haqida ko’rgazma beradi. Topshiriqni muammoli tarzda bo’lgani ma‘qul.uni yechish jarayonida bilim bilan birga o’qituvchining amaliy ishi va mantiqiy tafakkuri uyg’unlashib ketadi. Bilimlarni o’zlashtirishda o’quv jarayonini amaliy tarzda uyushtirish o’quvchi mustaqilligi va ijodiy fikrlashini faollashtiradi. Amaliy ishlar jarayonida faol o’zlashtirilgan bilimlar yengil va ongli bo’lib qolmay ancha mustahkam bo’ldi. Amaliy metod shu paytda qo’llaniladiki, qachonki faol amaliy va fikrlash faoliyati natijasida yangi bilimlar olish zarurati tug’ilganda. Shuningdek, faqat yangi bilimlar hosil qilish emas, shu bilan birga ularni yangi vaziyatda qo’llay olish o’quvchi yoki amaliy ko’nikmasi hosil bo’lishiga erishish lozim. Amaliy metodning bir necha turlari mavjud: kuzatish laboratoriya tajribalari; tirik mavjudotlarni aniqlash va tavsiflash ishlari; priborlar bilan ishlash; tirik tabiat burchagida va o’quv tajriba uchastkasidagi amaliy ishlar. Kuzatish – bu tabiatdagi predmet va hodisalarni maqsadga yo’nalgan holda idrok qilishdan iborat bo’lib, ularning umumiy va farq qiluvchi belgilarini qonuniyatlari aniqlanadi. Kuzatish jarayonida o’quvchilarda kuzatuvchanlik ko’nikmalari shakllanadi. Kuzatish ilmiy metod hisoblanadi, qaysiki o’quvchilar

ancha murakkab ilmiy –tadqiqot ishlarini – tajribalarini qo’yishga, o’tkazishga tayyorlanadilar. Kuzatishda o’qituvchi tomonidan aniq vazifa qo’yilgan bo’ladi. Kuzatishlar yakka, guruh hamda frontal shakllarda o’tkaziladi. K.D. Ushinskiy, V.P. Vaxterov, L.S. Sevruk, A.Ya. Gerd kuzatishga katta e‘tibor bergan edilar. A.Ya. Gerd o’zining “Maktabda tirik hayvonlar” nomli kitobida o’quvchilarni kuzatishlar asosidagi harakatlari tadqiqot o’quvchi haqida o’quv va amaliy topshiriqlarni mustaqil yechish ko’nikmasi bilan qurollanishini ta‘kidlaydi. Kuzatishlar natijasida 2-3-4 sinflarda “Kuzatishlar kundaligi” daftari to’ldiriladi, savollarga javob yoziladi. O’simliklarning o’sish, rivojlanish, gullash va hosil berish jarayonlari kuzatiladi. Tajribalar: -o’qitish metodi bo’lib, uning yordamida o’rganilayotgan jism va hodisalar qonuniyatlarini aniqlanadi. Buning uchun unga yangi sharoit yaratib, ta‘sir qilinadi. O’quvchilarda bu paytda yangi tabiatshunoslik tasavvurlari shakllanadi. Tajriba materialistik dunyoqarashni shakllantirishda, mantiqiy tafakkur va nutqni o’stirishda katta ahamiyatga ega. Ular yordamida mavhum tushunchalar oydinlashadi, noma‘lum voqeliklarning sirlari ochiladi. Masalan, haroratning o’zgarishiga qarab termometr, simob ustini harakatlantirishini va yana harorat ta‘siridagi suvning bir agregat holatida, ikki holatga o’tishini faqat tajriba vositasida aniqlab o’rganiladi. Oddiy tajribalar uy sharoitida murakkablari esa o’qituvchi tomonidan dars jarayonida amalga oshiriladi. Bu paytda o’quvchilar kuzatish jarayonini fahmlash, uni natijalarini ta‘riflashga o’rganishlari bilan qimmatlidir. O’quvchilar daryoda quyoshning yerga nisbatan holatida qarab kuzda sovib borishini bilib olishlari kerak. Uning sababini o’quvchilar quyidagi tajribadan bilib oladilar, yonib turgan shamga ingichka qog’oz tasmacha tutiladi. Bitta tasmacha shamning tepasida, 2 si esa shamda sal uzoqroqda ushlab turiladi. O’quvchilar qog’oz tasmalarning qaysisi oldin yopilganligini aytishlari va nima uchun shundayligini tushuntirishlari kerak. O’quvchilar bu tajribani yoz va kuzda quyosh nurining yor yuzasini isitishini tushuntirishga yordam berishini payqashlari kerak.

Tajriba asosida o’quvchilar kuzda quyosh yer ustida kun sayin pasaya borishi to’g’risida xulosa chiqaradilar. Uning qiya tushayotgan nurlari yer yuzasiga siyg’anib o’tadi va havoni isitmaydi. Shu bois kuzda sovuq tusha boshlaydi. Darsni mustahkamlash uchun o’qituvchi va o’zlari o’tkazgan tajribalarni rasmini chizish yoki ta‘riflab yozish, ba‘zan uni ham buni ham ta‘riflab yoziladi. 4-sinfda “Ko’p yillik manzarali va piyozli sabzavot o’simliklarni ekish muddatlarining gullash muddati va mo’lligiga ta‘siri” mavzusida tajriba o’tkaziladi. Buning uchun mazkur o’simliklarni o’quv-tajriba uchastkasida ekib, o’quvchilar tajriba va kontrol o’simliklarni o’sishini parallel holda kuzatib boradilar, ularni o’zaro taqqoslaydilar, ish natijalarini qayd qilib boradilar, rasmini chizadilar, daftarga o’z xulosalarini yozadilar, farqlarini belgilaydilar. Mavzuni o’rganishdan oldin bu tajriba o’tkazilganda bolalar materialni chuqurroq o’zlashtiradilar. Tajriba paytida muammoli vaziyat yaratish uchun: buni qanday isbotlash kerak?, qanday aniqlash kerak?, siz hozir nimani ko’rayapsiz?. Bu jarayonlarni qanday tushuntirish mumkin?, nima uchun siz shunday hisoblaysiz?. Tajriba tugagach, o’quvchilar ishonchli xulosalar chiqaradilar. 4-sinfda “Tuproq, uning tarkibi, tuproq turlari”, mavzularini o’rganishda laboratoriya tajribalarni o’tkazish o’quvchilar bilimini chuqurlashtiradi. Har bir zveno qumli, loyli qoratuproqli va buz va boshqa turdagi tuproqlar ustida tajriba o’tkazadi. Tuproqning o’simliklarga ahamiyati haqida suhbat o’tkaziladi va bilish vazifasi qo’yiladi: “yomg’irdan keyin ayrim joylarda suv tezda surilib ketadi, boshqa joyda esa uzoq vaqt saqlanib qoladi va ko’lmak hosil bo’ladi, keyinchalik esa tuproqda paydo bo’ladi. Nima uchun shunday bo’lishini tajriba orqali tushuntiring. Qaysi tuproq suvni yaxshi o’tkazishini tajribada isbotlang”. O’quvchilar yozma holda topshiriq oladilar: 1-topshiriq. Suvli stakanni ko’zdan kechiring: 1-stakanda /nomerlangan/ qumli tuproq solingan, 2-stakanda esa loyli-sochiq tuproq. Stakanlarda bir xil

hajmli suv soling, chiziqcha bilan belgilangan. Qaysi stakanda suv tezroq shimilishini kuzating. 2-topshiriqni bajarishdan oldin o’qituvchi muammoli savol qo’yadi: nima uchun tuproq ancha rangli va sochilib turadi. O’quvchilar o’quv-tajriba uchastkasidan tuproq oladilar. 2-topshiriq. Suvli stakanga tuproq soling: 1-sida go’ngli, 2-sida qum solib diqqat bilan aralashtiing va tindirib qo’ying. Bu paytda o’quvchilar 3-5 minut davomida tuproq namunasini ko’radilar va darslik bilan ishlaydilar. So’ngra xulosa chiqaradilar: 1-stakandagi suv qoramtir va uzoq tinmaydi, 2 stakan esa qumoq loyqasi cho’kadi, yuqorida esa toza suv qatlami hosil bo’ladi. Olingan natijalar asosida suhbat o’tkaziladi va umumlashtiriladi. Darsdan tashqari vaqtda shu mavzuda tajriba o’tkazish mumkin, turli tuproqlar tajribada turlicha mineral tuzlarga bo’linishini aniqlash maqsadida. Xuddi shuningdek, nazorat jismlar bilan tadqiqot jismlarini o’zaro umumiy va farqiy belgilarini taqqoslash asosida aniqlash bo’yicha ham tajriba o’tkazish mumkin. Bunday tajribalar tirik tabiat burchagi hamda o’quv-tajriba uchastkasidagi o’simliklar ustida o’tkaziladi. Masalan, sabzavot, donli o’simliklar o’rganilgach, 3-sinfda bahorgi-yozgi vaqtda dala tajribasi o’tkazishga tayyorlanadi: “Ekish muddatini va yaganalashning sabzi hosiliga ta‘sirini aniqlash”, “Sug’orishning bodring hosildorligiga ta‘sirini aniqlash”, “Oziqlantirishning bug’doy hosiliga ta‘sirini o’rganish”, “Nom” mavzularida tajribalar qo’yiladi. Buning uchun tajriba rejasi ishlab chiqiladi. “O’quv” va fenologik kuzatish kundaligi yurgiziladi. O’quv-tajriba uchastkasida “tajriba maydonchasi” va nazorat maydonchasi tushunchasini o’quvchilar bilib oladilar. Xullas, har bir o’quv tajribasi jism va hodisalar orasidagi, sabab-oqibat bog’lanishlarini aniqlashga imkon beradi. Uning natijalari haqiqat mezoni hisoblanadi. O’quvchilarga ilmiy bilimlar va amaliy ko’nikmalar hosil qilish uchun tajribalar o’tkazish zaruriy holdir. Sinf xonasida olib boriladigan amaliy ishlar tarqatma materiallar bilan bog’liq bo’ladi. Bu paytda o’quvchilarning sezgi organlarining faolligi ko’chayadi, qabul

qilish imkoniyati kengayadi. O’quvchilar kichik tajribalar o’tkazadilar. Masalan, biror narsa yoki bolg’acha bilan o’rib ko’rish yordamida narsaning mo’rtligi, egish bilan egiluvchanligini aniqlaydilar. Tarqatma materiallar – hasharotlar, o’simliklar va ularning qismlari, mayda hayvonlardir. Amaliy ish boshlanishidan oldin ish maqsadi e‘lon qilinadi, o’qituvchi yo’l- yo’riqlar beradi, topshiriq mazmuni tushuntiriladi, materiallar tarqatiladi, kuzatish ish natijalari bo’yicha suhbat, xulosalarni daftarga yozish, rasmlar chizish. Amaliy ish vaqtida o’qituvchi ayrim o’quvchilarga yordam beradi, faollashtiradi. Tirik tabiat burchagida amaliy ishlar o’tkazish katta ahamiyatga molikdir. U uzoq muddatda kuzatish va tajribalar o’tkazish bilan bog’liq. Tirik tabiat burchagida o’tkazilayotgan amaliy ishlarda avvalo uning maqsadi va bajarish izchilligi tushuntiriladi. O’quvchilar qo’liga savolnoma berish kerak. Tabiat burchagidagi ishlarning natijalaridan tegishli mavzular o’rganilayotganda foydalaniladi. Amaliy ishlar jarayonida o’qituvchi qo’shimcha tushuntirishlar beradi, ish sifatida baholaydi, yaxshi bajarganlarni rag’batlantiradi, yo’l qo’yilgan xatolarni bartaraf etishni taklif qiladi. Dars oxirida yakunlovchi suhbatda yakun yasaladi: darsda bolalar qanday yangi ma‘lumotlarni bilib olganliklari, nima qila olishni o’rganganliklari aniqlanadi. Xotimada o’qituvchi ekilgan urug’lar yoki o’tkazilgan tajribalar qanday tashkil qilingani to’g’risida ma‘lumot beradi. Sayohatlar jarayonida amaliy ishlar tashkil qilish, ko’zlangan maqsadga erishishda katta samara beradi. Mustaqil ishlar, o’simlik bargini yig’ish, o’lchashlar, o’simliklarni tashqi ko’rinishini taqqoslash, dorivor o’simliklarni o’rganish va foydali qazilmalar, hasharotlar kollektsiyasini yig’ishga qaratiladi. Amaliy ishga kirishidan oldin o’qituvchi topshiriq beradi, ya‘ni ishni bajarish usuli bilan tanishtiradi – qanday barglar yig’ish, shoxlarni qanday kesish, o’simliklarni qanday kovlab olish; sachoqdan qanday foydalanish kerakligi ko’rsatiladi va shu kabi ish paytida ham ularga yerdan beriladi.

Sayohat jarayonida ko’rgazmali qurollar tayyorlashga alohida e‘tibor beriladi. Bulardan, tuproq turlari, foydali qazilmalar, hasharotlar kollektsiyalari, karam kapalagi, tut ipak qrtini rivojlanishini aks ettiruvchi stend: turli o’simlik guruhlari – barg turlari, ranglarini o’zgarishlari, o’lkaning manzarali daraxt, bo’talari, o’t o’simliklari, o’simliklarni urug’dan rivojlanish bosqichlariga doir gerbariylar tayyorlanadi. Bu ko’rgazmalar tabiatshunoslik kabinetini bezaydi hamda dars jarayonida foydalaniladi. SHunday qilib, mashg’ulotlar jarayonida o’qituvchi turli-tuman metod va uslublarni qo’llaydi, ular kompleks holda bo’lishi, bir-birini to’ldirishi kerak, hamda ular o’rganilayotgan jism va hodisalarni bolalar tomonidan yaxshi qabul qilishi va kurs tushunchalarni to’g’ri shakllantirishni ta‘minlashi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. V.M. Pakulova, V.I. Kuznetsova. Metodika prepodavaniya prirodoveniya. Moskva ... Prosveshenie. 1990. 2. A.G. Grigoryants. Tabiatshunoslikn o’qitish. Toshkent “O’qituvchi”. 1992 yil. 3. www.ziyonet.uz

Похожие

Tabiatshunoslik o’qitish metodlari

I-II Sinflarda tabiatshunoslik o’qitishning metodik xususiyatlari

Kasb ta'limining amaliy o'qitish metodlari

Tabiatshunoslik darslarining tiplari

O’qitishning interfaol usullari