Табиатшунослик дарсларида “Улкамиз усимликлари” хакида тушунчаларни шакллантириш - Педагогиka - Рефераты

Табиатшунослик дарсларида “Улкамиз усимликлари” хакида тушунчаларни шакллантириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

217 KB

Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамиз ўсимликлари” ҳақида тушунчаларни шакллантириш Режа Кириш. Ўқувчиларни Ўлкамиз ўсмиликлари билан таништиришнинг ўзига хос педагогик жиҳатлари. 1. Ўсимликлар ҳақида умумий маълумотлари билан таништириш. 2. Ўсимликларнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти 3. Ўсмиликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишнинг аҳамияти.

К И Р И Ш : Маълумки, Республикамиз ўз мустақиллигини қўлга киритган экан, айни пайтда ҳар томанлама баркамол авлодни тарбиялаш ва вояга етказиш даржада эътибор берилмоқда. Бу юртимиз келажаги ҳисобланган фарзандлар дунёқарашининг маънавий жиҳатдан етук, жисмонан соғлом бўлиб улғайиши билан бевосита боғлиқ бўлади. Ўсаётган ёш авлод қанчалик билимли, маданиятли, чуқур эътиқодли бўлса, давлатимиз шунчалик қудрат ли шон-шуҳрати улуғ мартабаси баланд бўлгани шубҳасиздир. Бугунги кундаги долзарб вазифалар маориф ходимлари олдига шундай масъул вазифаларни қуй моқдаки, улар жамиятимизни маънавий юксалиши, ҳаётимизнинг тараққий этиши, истиқболли келажак сари дадил ҳаракатлар мажмуаси билан белгиланади. Бу вазифаларни ҳал қилиниши давр талабига жавоб берадиган юқори малакали, ижодкор мутахассис кадрлар тайёрлаш муаммоси билан боғлиқ, албатта. Муаммони хал қилиниши эса ҳар томонлама соғлом, маънавий етук шахсларни тарбиялаб вояга етказишни кўзда тутади. Шу боис мамлакатимизда бутун эьтибор аввало маънавиятимизни тиклаш ва уни янада ривожлантириш, миллий таълим - тарбия тизимини такомиллаштириш, уни давр талаби билан уйгунлашти риш ёки жаҳон талаби даражасига кўтариш ишларини қ алқилишга қаратилмоқда. Жамиятимиз ёш бўғинини ҳар томонлама етук тарзда шакллантириш ва уларни ҳаётий фаолиятга тайёрлаш мақсадида Республикамиз раҳбарияти томо нидан "Таълим тўғрисида" ги Қонун қабул қилинди. Бошланғич синф ўсувчиларининг жисмоний ва маънавий соғлиғини таъминлаш учун уларга мактаб ёшидан бошлаб табиатни, атроф-борлиқни асраб- авайлаш, улардан ўз соғлиғини мустаҳкамлаш йўлида фойдаланишни ў ргата бориш зарур. Бу борада ота - оналар ва ўқитувчи ларнинг фидокорона интилиши ва меҳнат лари катта ўрин тутади.

Бошланғич синфларнинг амалда қўлланилаётган дасту рида ҳам ўқувчиларнинг меҳнат фаолиятига алоҳида аҳа мият берилганлигини гувоҳи бўлиб турибмиз. Бу борада ўқувчиларнинг турли мазмундаги оддий билимларни эгаллаш асосида болаларнинг эркин фаолиятларини ривожлантириш, бу жараённи ўсимлик лар ҳаётини ўрганиш билан боғлаш йўллари ҳам белгилаб берилган. Зеро, ўқувчиларнинг теварак-атрофдаги ўт-ўланлар , маданий ва шифобахш ўсимликларни ўрганишга қаратил ган таълимнинг шакл ва услубларини излаш, бу борада самарали натижага эришиш, шу асосда ўз ўлкаси, тирик мавжудотларини севадиган, унинг бойликларини асраш ва кўпайтиришга ҳисса қўшадиган, эътиқодли ёшларни тарбиялашга эришиш му мкин. Шунингдек, ўз Ватанини, унинг бебаҳо сарҳадлари, ўтлоқлари, тоғу- дарёларини севиш, унинг жонли ва жонсиз унсурларига нисбатан ижобий муносабатни тарбиялаш бола тарбиясидаги энг асосий масалалардан бири, деб ҳисоблаймиз. Битирув ишининг объекти. Битирув ишининг объекти бўлиб Китоб тумани даги №17 умумий ўрта мактабда болалар таълим - тарбияси соҳасида олиб бориладиган ишлар ҳисобланади. Ишнинг предмети эса Бошланғич синф ўқувчиларини табиатни, атроф-оламни севиш руҳида тарбиялаш ва уни ташкил қилиш йўлларини илмий ўрганишдан иборат. Б итирув ишининг мақсади. Бошланғич синф ўқувчиларига Ўлкамиз ўсимликларни ўргатишнинг педагогик жиҳатларини ишлаб чиқиш ва ўргатиш жараёнини та шкил қилиш; ўсимликларни кўпайгириш ҳамда улар ўсмиликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишнинг аҳамияти ҳақида муайян кўргазмалар бериш; т абиатда ўсимликларнинг турли- туманлиги, кўп сонлилиги, уларнинг миқдори кўпайиши ва камайишига инсоннинг таъсири сабаб бўлиши ҳақида илк бор ишонч ҳиссини уйғотишдан иборат. Битирув ишининг вазифаси. Бошланғич синф ўқувчиларининг ўлкамиз ўсимликларни ўрганишига бағишланган машғулот турлари ва

методикасини ишлаб чиқиш, ўтказиш, таҳлил қилиш; ўқувчила р н и ў с им л и к т у р л а р и в а д о р и в о р лик хусусиятларига доир маълумотлар билан таништириш уларни фарқлашга ўргатиш. Инсоннинг кундалик ҳаётида ўсимликлардан ҳар хил кийим-бош ичимликлар ва одам соғлиғини мустаҳкамлаш, хасталикларни даволашга оид йўлланмаларни ишлаб чиқиш ва тавсия этиш вазифасини ҳал қилишдан иборат. Ишнинг илмий-тадқиқот методлари. Малакавий битирув ишини тайёрлаш жараёнида ўқувчилар билан суҳбат, кузатиш, табиий ва тасвирий кўргазмалардан фойдаланиш, ўйин ва саёҳатлар ўтказиш методларидан фойдаланилди. Битирув ишининг манбалари. ------ тумани (қишлоқларнинг бири ёзилади) қишлоғида учрайдиган ўсимликлар, уларга бағишланган адабиёт лар, қўлланмалар ва тавсияномалар. боб. Ўқувчиларни Ўлкамиз ўсмиликлари билан таништиришнинг ўзига хос педагогик жиҳатлари. Табиатшунослик тушунчалари - бу умумий муҳим белгилари билан бирлаштирилган объектлар, ҳодисалар, жисмларининг бутун гуруҳи тўғрисидаги умумлашган билимлардир. Чунончи, “ ўсимликлар” тушунчасига барча ўсимликлар учун умумий бўлган муҳим белгилари билан бир гуруҳга бирлаштирилган ҳар хил нарсалар киради. Уларнинг ҳаммаси ўсади; ривожланади, нафас олиади, кўпаяди, яъни тирик организмлар ҳисобланади. Ўқувчиларини табиат тўғрисидаги билимлар билан таништиришда, жонли ва жонсиз табиат жисмларининг белги ва хусусиятларини ҳар т о м о н л а м а ў р г а н и ш д а , ш у н и н г д е к , ў с и м л и к л а р н и н г одам танасидаги

хасталикларини даволашдек бебаҳо хусусиятларини ўрганишда дарс машғулотларини тўғри ташкил қилиш муҳим аҳамиятга эга. Бу жараёнларда болалар табиатнинг ажралмас бўлаклари ҳисобланган шифобахш ўсимликларнинг вакиллари билан танишадилар. Ўқувчиларнинг табиат ва унинг турли - туман вакилларининг тарқалиши ҳақидаги билимлар билан қуролланиши таълим тўғрисидаги вазифаларни ҳал қилинишида алоҳида ўрин тутади. O'quvchilar maktabga kelishi bilan o’qituvchi rahbarligida atrof olam bilanO'quvchilar maktabga kelishi bilan o’qituvchi rahbarligida atrof olam bilan maqsadga yo’nalgan holda: tanishib boradilar. Atrof olam bilan dastlabki tanishishmaqsadga yo’nalgan holda: tanishib boradilar. Atrof olam bilan dastlabki tanishish ularning sezgi organlarining qabul qilishiga. asoslanad Olamni bilib olishningularning sezgi organlarining qabul qilishiga. asoslanad Olamni bilib olishning birinchi bosqichi bolalarning barcha yangilarni qarab chiqishga, iloji bo’lsa ushlabbirinchi bosqichi bolalarning barcha yangilarni qarab chiqishga, iloji bo’lsa ushlab ko’rishga qaratilgan tug’ma intilishdir. ko’rishga qaratilgan tug’ma intilishdir. Shunga ko’ra dastlabki tasavvurlar vaShunga ko’ra dastlabki tasavvurlar va tushunchalarni shakllantirishda o’quvchiga o’rganish ob‘ekti bilan bevositatushunchalarni shakllantirishda o’quvchiga o’rganish ob‘ekti bilan bevosita muloqotda bo’lish imkoniyatini berishi kerak.muloqotda bo’lish imkoniyatini berishi kerak. Ekskursiyalarda, kuzatishlar vaqtida o’quvchilar kundalik hayotning narsalarini qabulEkskursiyalarda, kuzatishlar vaqtida o’quvchilar kundalik hayotning narsalarini qabul qilib, ulardagi o’xshashlik va tafovut belgilarini topadilar. Ularda «oddiyqilib, ulardagi o’xshashlik va tafovut belgilarini topadilar. Ularda «oddiy tushunchalar» shakllanad Fikrlash jarayonida bolalarda aniq fikrlar vujudga keladtushunchalar» shakllanad Fikrlash jarayonida bolalarda aniq fikrlar vujudga kelad (Fikrga ega bo’lish — nimanidir tasdiqlash yoki rad etish demakdir. Masalan, «Bu gul(Fikrga ega bo’lish — nimanidir tasdiqlash yoki rad etish demakdir. Masalan, «Bu gul qizil». «Bu o’simlik—g’o’zadir»). Fikr hosil bo’lishida fikrlash jarayoni: jism vaqizil». «Bu o’simlik—g’o’zadir»). Fikr hosil bo’lishida fikrlash jarayoni: jism va hodisalarni tahlil qilish, sintezlash, taqqoslash va umumlashtirish katta o’rin olad Fikrhodisalarni tahlil qilish, sintezlash, taqqoslash va umumlashtirish katta o’rin olad Fikr bevosita qabul qilish va tasavvurlar asosida shaklbevosita qabul qilish va tasavvurlar asosida shakl lanad Masalan, «Daraxt ildizi, tanalanad Masalan, «Daraxt ildizi, tana (poya), barglar, gullar va mevalardan iboratdir» degan fikr daraxtlarni kuzatish,(poya), barglar, gullar va mevalardan iboratdir» degan fikr daraxtlarni kuzatish, ularning xususiyatlarini aniqlash va tahlil qilish, o’simlikning atalgan qismlariniularning xususiyatlarini aniqlash va tahlil qilish, o’simlikning atalgan qismlarini taqqoslash, tegishli xulosa chiqarishga asoslangan. Fikrlash faoliyati jarayonidataqqoslash, tegishli xulosa chiqarishga asoslangan. Fikrlash faoliyati jarayonida bolalarda atrof olam to’g’risida tushunchalar shakllanadbolalarda atrof olam to’g’risida tushunchalar shakllanad Tabiatshunoslikni o’rganishda bolalar oladigan tushunchalar jo’g’rofiy (umumiy,Tabiatshunoslikni o’rganishda bolalar oladigan tushunchalar jo’g’rofiy (umumiy, alohida va yig’ma) va biologik (tur va avlod) tushunchalariga bo’linadalohida va yig’ma) va biologik (tur va avlod) tushunchalariga bo’linad Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish va ularni kichik yoshli maktabTabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish va ularni kichik yoshli maktab o’quvchilari tomonidan o’zlashtirilishining xususiyatlar Tabiatshunoslik tushunchalario’quvchilari tomonidan o’zlashtirilishining xususiyatlar Tabiatshunoslik tushunchalari — bu umumiy muhim belgilari bilan birlashtirilgan ob‘ektlar, hodisalar, jismlarning— bu umumiy muhim belgilari bilan birlashtirilgan ob‘ektlar, hodisalar, jismlarning

butun guruhi to’g’risidagi umumlashgan bilimlardir. Chunonchi, «o’simliklar»butun guruhi to’g’risidagi umumlashgan bilimlardir. Chunonchi, «o’simliklar» tushunchasiga barcha o’simliklar uchun umumiy bo’lgan muhim belgitushunchasiga barcha o’simliklar uchun umumiy bo’lgan muhim belgi lari bilan birlari bilan bir guruhga birlashtirilgan har xil narsalar kirad Ularning hammasi o’sadi; rivojlanadi,guruhga birlashtirilgan har xil narsalar kirad Ularning hammasi o’sadi; rivojlanadi, nafas oladi, ko’payadi, ya‘ni tirik organizmlar hisoblanadnafas oladi, ko’payadi, ya‘ni tirik organizmlar hisoblanad Qabul qilish va tasavvurlar ayrim narsalarning qiyofasidir. Tushunchalar esa butunQabul qilish va tasavvurlar ayrim narsalarning qiyofasidir. Tushunchalar esa butun narsalar sinfiga taalluqli umumlashgan mazmunni aks ettirad Masalan, «barg»narsalar sinfiga taalluqli umumlashgan mazmunni aks ettirad Masalan, «barg» tushunchasi daraxt, buta, o’t o’simliklari o’sadigan hamma barglarga taalluqlidir.tushunchasi daraxt, buta, o’t o’simliklari o’sadigan hamma barglarga taalluqlidir. Umumiy tushunchalarni shakllantirishda o’qituvchi:Umumiy tushunchalarni shakllantirishda o’qituvchi: ob‘ektlarni maqsadga yo’nalgan holda qabul qilib olinishini tashkil qilishi;ob‘ektlarni maqsadga yo’nalgan holda qabul qilib olinishini tashkil qilishi; tabiat jismlari va hodisalari to’g’risidagi har bir yangi tushunchani tahlil qilishi vatabiat jismlari va hodisalari to’g’risidagi har bir yangi tushunchani tahlil qilishi va barcha narsalarda, ilgari o’zlashtirilganlarda takrorlanadigan muhim belgilarnibarcha narsalarda, ilgari o’zlashtirilganlarda takrorlanadigan muhim belgilarni ajratishi;ajratishi; ikkinchi darajali uncha muhim bo’lmagan barcha belgilarni mavhumlashtirish,ikkinchi darajali uncha muhim bo’lmagan barcha belgilarni mavhumlashtirish, buning uchun uncha muhim bo’lmagan turlanadigan belgili, lekin muhim belgibuning uchun uncha muhim bo’lmagan turlanadigan belgili, lekin muhim belgi -- larini saqlagan (masalan, lola va binafsha, boychechak va lola) narsalardanlarini saqlagan (masalan, lola va binafsha, boychechak va lola) narsalardan foydalanishi lozim.foydalanishi lozim. Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirishda har xil fikrlashTabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirishda har xil fikrlash operatsiyalaridan: tahlil, sintez,, taqqoslash, mavhumlashtirish, aniqlashtirish,operatsiyalaridan: tahlil, sintez,, taqqoslash, mavhumlashtirish, aniqlashtirish, umumlashtirish kabilardan foydalanishga alohida ahamiyag berish kerak.umumlashtirish kabilardan foydalanishga alohida ahamiyag berish kerak. Biror o’simlik, hayvon, jonsiz tabiat ob‘ekti; (kompas, termometr)Biror o’simlik, hayvon, jonsiz tabiat ob‘ekti; (kompas, termometr) to’g’risida tushuncha hosil qilishda uni fikran qismlarga ajratish, ularning harto’g’risida tushuncha hosil qilishda uni fikran qismlarga ajratish, ularning har birini alohida ko’rib chiqish zarur.birini alohida ko’rib chiqish zarur. Masalan, 1—2-sinf o’quvchilarini erta gullovchi o’simliklar (binafsha,Masalan, 1—2-sinf o’quvchilarini erta gullovchi o’simliklar (binafsha, yarutka, chuchmoma, lola) bilan tanishtira borib, o’qituvchi bolalarga shuyarutka, chuchmoma, lola) bilan tanishtira borib, o’qituvchi bolalarga shu o’simliklar» ning qismlarga (ildiz, poya, barg va gulga) ajratish, keyin esa har biro’simliklar» ning qismlarga (ildiz, poya, barg va gulga) ajratish, keyin esa har bir qismning vazifasini aniqlashni, ya‘ni tahlil qilishni taklif qilad Shundan keyinqismning vazifasini aniqlashni, ya‘ni tahlil qilishni taklif qilad Shundan keyin bolalar narsaning qismlarini fikran bir butunga birlashtirishi, ya‘ni sintez uslubidanbolalar narsaning qismlarini fikran bir butunga birlashtirishi, ya‘ni sintez uslubidan foydalanish kerak. Tahlil va sintez — fikrlashning eng muhim uslubidir, uningfoydalanish kerak. Tahlil va sintez — fikrlashning eng muhim uslubidir, uning yordamida tushunchalar shakllantiriladyordamida tushunchalar shakllantirilad

Narsalarning ayrim elementlarini fikran ajraNarsalarning ayrim elementlarini fikran ajra tish va ularni bir butungatish va ularni bir butunga birlashtirishdan foydalanib, ayrim narsa va hodisalarni bir-biri bilan taqqoslashbirlashtirishdan foydalanib, ayrim narsa va hodisalarni bir-biri bilan taqqoslash (binafsha bilan lolani; chuchmoma bilan binafshani, binafsha bilan ko’knorni,(binafsha bilan lolani; chuchmoma bilan binafshani, binafsha bilan ko’knorni, tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlar bilan bog’liq holda o’simliklar hayotidagitabiatdagi mavsumiy o’zgarishlar bilan bog’liq holda o’simliklar hayotidagi o’zgarishlarni) orqali o’tkazish mumkin. Taqqoslash har xil belgilar: o’simliko’zgarishlarni) orqali o’tkazish mumkin. Taqqoslash har xil belgilar: o’simlik organlari, tashqi tuzilishi, yil fasllari, foydalanilishi bo’yicha o’tkaziladi organlari, tashqi tuzilishi, yil fasllari, foydalanilishi bo’yicha o’tkaziladi tabiattabiat hodisalari, landshaftlarning ayrim elementlari va odamlarning xo’jalik faoliyatlarihodisalari, landshaftlarning ayrim elementlari va odamlarning xo’jalik faoliyatlari o’rtasidagi aloqa yoki o’zaro bog’liqlikni ochib beruvchi; o’rtasidagi aloqa yoki o’zaro bog’liqlikni ochib beruvchi; bolalarning tabiatshunoslik tushunchalarini bilib olganliklarini aniqlovchi; bolalarning tabiatshunoslik tushunchalarini bilib olganliklarini aniqlovchi; tabiatdagi kuzatish va natijalarni ta‘riflashni mo’ljallagan, tabiiy ob‘ekt yokitabiatdagi kuzatish va natijalarni ta‘riflashni mo’ljallagan, tabiiy ob‘ekt yoki jarayonlarni rasmlar chizish yordamida tasvirlash; jarayonlarni rasmlar chizish yordamida tasvirlash; tabiat ob‘ektlarini tanib olish bilan bog’liq bo’lgan savollar taklif qilinadtabiat ob‘ektlarini tanib olish bilan bog’liq bo’lgan savollar taklif qilinad Misol tariqasida «Dala o’simliklari» mavzusi (3-sinf) bo’yicha tekshirish ishiMisol tariqasida «Dala o’simliklari» mavzusi (3-sinf) bo’yicha tekshirish ishi uchun savollar keltiramiz: 1. Paxta mevasi nima deb ataladi? 2. G’allaning poyasiuchun savollar keltiramiz: 1. Paxta mevasi nima deb ataladi? 2. G’allaning poyasi nima deb ataladi? 3. Poliz o’simliklarining qaysilarini bilasiz? 4. Uzum qandaynima deb ataladi? 3. Poliz o’simliklarining qaysilarini bilasiz? 4. Uzum qanday ko’paytiriladi? 5. Yirtqich qushlar qanday foyda keltiradi?ko’paytiriladi? 5. Yirtqich qushlar qanday foyda keltiradi? Yoyozma ish uchun tezis tipidagi dasturlashtirilgan topshiriqlar, raqamliYoyozma ish uchun tezis tipidagi dasturlashtirilgan topshiriqlar, raqamli diktantlar, dasturlashtirilgan kartochkalardan foydalanilishi mumkin.diktantlar, dasturlashtirilgan kartochkalardan foydalanilishi mumkin. Bilim, uquv va ko’nikmalarni baholash. O’quvchilarning og’zaki javoblariBilim, uquv va ko’nikmalarni baholash. O’quvchilarning og’zaki javoblari ularning bilimlarini aks ettiradi va o’qituvchi tomonidan har bir o’quvchiningularning bilimlarini aks ettiradi va o’qituvchi tomonidan har bir o’quvchining qanday o’zlashtirayotganligini, u o’quv materialini qanchalik egallaganliginiqanday o’zlashtirayotganligini, u o’quv materialini qanchalik egallaganligini ko’rsatuvchi baholar bilan qadrlanad Shuning bilan birga ular ma‘lum darajadako’rsatuvchi baholar bilan qadrlanad Shuning bilan birga ular ma‘lum darajada o’qitishning sifatini ham aniqlaydi, chunki o’quvchilar bilimi uning asosiyo’qitishning sifatini ham aniqlaydi, chunki o’quvchilar bilimi uning asosiy o’lchovidir.o’lchovidir. Tabiatshunoslik bo’yicha daftar tutish. 1-sinfdan boshlab o’quvchilar atrofTabiatshunoslik bo’yicha daftar tutish. 1-sinfdan boshlab o’quvchilar atrof olam bilan tanishishga bog’liq ijodiy ishlar uchun daftar tutishlari kerak. Buolam bilan tanishishga bog’liq ijodiy ishlar uchun daftar tutishlari kerak. Bu ularga kuzatuvchanliklarini rivojlantirishga va tabiat to’g’risidagi bilimlariniularga kuzatuvchanliklarini rivojlantirishga va tabiat to’g’risidagi bilimlarini sistemalashtirishga yordam berad Daftarlarda asosiy o’rinni ko’pinchasistemalashtirishga yordam berad Daftarlarda asosiy o’rinni ko’pincha o’quvchilarning uy vazifasi sifatida mustaqil chizgan rasmlari egallaydo’quvchilarning uy vazifasi sifatida mustaqil chizgan rasmlari egallayd

Rasm chizish yoki savollarga javob tarzida yozuvlar qilish uchunRasm chizish yoki savollarga javob tarzida yozuvlar qilish uchun o’quvchilar materialni oldindan o’zlashtirgan bo’lishlari kerak. Birinchi yarimo’quvchilar materialni oldindan o’zlashtirgan bo’lishlari kerak. Birinchi yarim yilida o’quvchilar hech narsa yozmaydilar, faqat rasm chizadilar, o’quv yiliningyilida o’quvchilar hech narsa yozmaydilar, faqat rasm chizadilar, o’quv yilining ikkinchi yarmida ular shu rasmlar ostida qisqacha yozuvlar qiladilar. Xat-savodgaikkinchi yarmida ular shu rasmlar ostida qisqacha yozuvlar qiladilar. Xat-savodga o’rgatishning alifbe davrida o’quvchilar park va xiyobonlarning daraxtlari bilano’rgatishning alifbe davrida o’quvchilar park va xiyobonlarning daraxtlari bilan tanishish maqsadida o’tkazilgan ekskursiyadan keyin har xil shakldagi bargtanishish maqsadida o’tkazilgan ekskursiyadan keyin har xil shakldagi barg plastinkalarini qog’oz varag’iga qo’yib, uning atrofini rasm tarzida chizadilar.plastinkalarini qog’oz varag’iga qo’yib, uning atrofini rasm tarzida chizadilar. Keyin ular bargni qarab chiqadilar va uning tishli, oval, kesik qirg’oqlari, bargdaKeyin ular bargni qarab chiqadilar va uning tishli, oval, kesik qirg’oqlari, bargda tomirlarni joylanishi, bandi rasmlarini chizadilar, chizilgan bargga bo’yoqtomirlarni joylanishi, bandi rasmlarini chizadilar, chizilgan bargga bo’yoq beradilar. Mustaqil rasm chiza oladigan o’quvchilar bargni qog’oz varag’igaberadilar. Mustaqil rasm chiza oladigan o’quvchilar bargni qog’oz varag’iga qo’ymasdan rasm chizadilar. Chizilgan rasm yoniga bargning o’zini yopishtirishqo’ymasdan rasm chizadilar. Chizilgan rasm yoniga bargning o’zini yopishtirish mumkin. Ikkinchi yarim yilda o’quvchilar rasmlar tagiga «CHinor bargi», «Terakmumkin. Ikkinchi yarim yilda o’quvchilar rasmlar tagiga «CHinor bargi», «Terak bargi» kabi yozuvlar qiladilar. bargi» kabi yozuvlar qiladilar. Yil fasllari to’g’risidagi hikoyalar o’qilgandan keyinYil fasllari to’g’risidagi hikoyalar o’qilgandan keyin o’quvchilar butun suratlarni chizishlari mumkin. Biror o’simlikni kuzatish paytidao’quvchilar butun suratlarni chizishlari mumkin. Biror o’simlikni kuzatish paytida o’quvchilar e‘tiborini o’simliklarning rivojlanishi bilan bog’liq jarayonga qaratisho’quvchilar e‘tiborini o’simliklarning rivojlanishi bilan bog’liq jarayonga qaratish va ularni kunlar bo’yicha yozdirib borish kerak. Masalan, «20 fevralda o’rikva ularni kunlar bo’yicha yozdirib borish kerak. Masalan, «20 fevralda o’rik daraxtida kurtaklar paydo bo’ldi», «25 fevralda o’rik gulladi», «Gullash 5 kundaraxtida kurtaklar paydo bo’ldi», «25 fevralda o’rik gulladi», «Gullash 5 kun davom etdi». Ishni osonlashtirish maqsadida birinchi sinf o’quvchilariga qatordavom etdi». Ishni osonlashtirish maqsadida birinchi sinf o’quvchilariga qator topshiriqlar beriladi, topshiriqlarga ko’ra ular faqat o’simlikning rivojlanishinitopshiriqlar beriladi, topshiriqlarga ko’ra ular faqat o’simlikning rivojlanishini xarakterlovchi kunlarni belgilab boradilar. 2-sinfda o’quvchilar kuzatishlarxarakterlovchi kunlarni belgilab boradilar. 2-sinfda o’quvchilar kuzatishlar kundaligi va ijodiy daftarlar bilan ish olib boradilar. 3-sinfdan boshlabkundaligi va ijodiy daftarlar bilan ish olib boradilar. 3-sinfdan boshlab tabiatshunoslik sistematik kursini o’rganish bilan bog’liq holda daftarlarida anchatabiatshunoslik sistematik kursini o’rganish bilan bog’liq holda daftarlarida ancha murakkabroq ishlarni olib boradilar. Tabiatshunoslik bo’yicha daftarning mazmunimurakkabroq ishlarni olib boradilar. Tabiatshunoslik bo’yicha daftarning mazmuni quyidagilar bo’lishi mumkin:quyidagilar bo’lishi mumkin: Tushuntiruvchi yozuvli rasm. Asliga qarab chizish yaxsh Masalan, amaliyTushuntiruvchi yozuvli rasm. Asliga qarab chizish yaxsh Masalan, amaliy mashg’ulotda «G’o’za» mavzusini o’rganishda o’quvchilar g’o’zaning organlarimashg’ulotda «G’o’za» mavzusini o’rganishda o’quvchilar g’o’zaning organlari bilan rasmini chizadilar. Agar darsda vaqt yetarli bo’lmasa, rasm chizishbilan rasmini chizadilar. Agar darsda vaqt yetarli bo’lmasa, rasm chizish uyda tugallanad O’qituvchining doskaga chizganlarini daftarga chizilishiuyda tugallanad O’qituvchining doskaga chizganlarini daftarga chizilishi mumkin. Har bir rasm odatda uning ayrim qismlarini ifodalaydigan tegishlimumkin. Har bir rasm odatda uning ayrim qismlarini ifodalaydigan tegishli

yozuvlar ko’rinishidagi tushuntiruvchi matnga ega bo’lishi kerak (masalan,yozuvlar ko’rinishidagi tushuntiruvchi matnga ega bo’lishi kerak (masalan, ildiz, poya, barg, gul, meva);ildiz, poya, barg, gul, meva); Mantiqiy tafakkur va nutqni rivojlantirish.Mantiqiy tafakkur va nutqni rivojlantirish. Tabiatshunoslik tasavvurlari va tushunchalarini shakllantirishda tafakkur vaTabiatshunoslik tasavvurlari va tushunchalarini shakllantirishda tafakkur va nutq katta rol o’ynayd Boshlang’ich sinf o’qituvchisi o’quvchilari nutqining to’g’rinutq katta rol o’ynayd Boshlang’ich sinf o’qituvchisi o’quvchilari nutqining to’g’ri bo’lishini kuzatib borishi kerak. bo’lishini kuzatib borishi kerak. Nutqni mashqlantirish uchun eng muhimNutqni mashqlantirish uchun eng muhim materiallardan biri o’quvchi atrofidagi tabiatdir. Atrof tabiat bilan tanishtirishmateriallardan biri o’quvchi atrofidagi tabiatdir. Atrof tabiat bilan tanishtirish bolalarning kuzatishlariga asoslanad Tabiatni kuzatish jarayonida to’planganbolalarning kuzatishlariga asoslanad Tabiatni kuzatish jarayonida to’plangan material leksikani boyitish, jumlalar va og’zaki hikoyalar tuzish, lug’aviymaterial leksikani boyitish, jumlalar va og’zaki hikoyalar tuzish, lug’aviy mashqlar, yozma insho bajarish, suhbatlar o’tkazish uchun xizmat qilad Ko’pinchamashqlar, yozma insho bajarish, suhbatlar o’tkazish uchun xizmat qilad Ko’pincha kichik yoshdagi maktab o’quvchilari tabiatni kuzatib, xulosa chiqara olmaydilar,kichik yoshdagi maktab o’quvchilari tabiatni kuzatib, xulosa chiqara olmaydilar, bajargan ishlarining mazmunini aytib berolmaydilar, kuzatishlarini amaliy tajriba,bajargan ishlarining mazmunini aytib berolmaydilar, kuzatishlarini amaliy tajriba, darslik matni bilan bog’lashga qiynaladilar, o’rganilgan mavzu bo’yicha og’zakidarslik matni bilan bog’lashga qiynaladilar, o’rganilgan mavzu bo’yicha og’zaki hikoya tuzolmaydilar. Shuning uchun ham tabiatshunoslik darslarida foydalanishhikoya tuzolmaydilar. Shuning uchun ham tabiatshunoslik darslarida foydalanish uchun nutqiy mashqlar ishlay turib, o’qituvchi aqliy ishning muayyan shakllarigauchun nutqiy mashqlar ishlay turib, o’qituvchi aqliy ishning muayyan shakllariga — tahlil va sintezga, induktsiya va deduktsiyaga eng muhim belgilarni ajratishga,— tahlil va sintezga, induktsiya va deduktsiyaga eng muhim belgilarni ajratishga, umumlashtirishga, fikr yuritish bo’yicha masalalar yechishga, sabab va oqibatumumlashtirishga, fikr yuritish bo’yicha masalalar yechishga, sabab va oqibat bog’lanishlarini aniqlashga, taqqoslash va qarama-qarshi qo’yishga tayanish kerak.bog’lanishlarini aniqlashga, taqqoslash va qarama-qarshi qo’yishga tayanish kerak. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilari ko’pincha narsalarKichik yoshdagi maktab o’quvchilari ko’pincha narsalar ning, hodisalarning,ning, hodisalarning, faoliyatning belgilarini ajratishga qiynaladilar, shu sababli bu ishni kuzatishlarfaoliyatning belgilarini ajratishga qiynaladilar, shu sababli bu ishni kuzatishlar bilan borliq yoki o’quvchilarning tasavvurlariga asoslanib yoki xotiralari bo’yichabilan borliq yoki o’quvchilarning tasavvurlariga asoslanib yoki xotiralari bo’yicha o’tkazish zarur. Kuzatisho’tkazish zarur. Kuzatish lar muntazam ravishda xilma-xil materialda (tabiatlar muntazam ravishda xilma-xil materialda (tabiat hodisalari, ayrim holatda va muvaqqat rivojlanishda, urug’dan o’simliklarninghodisalari, ayrim holatda va muvaqqat rivojlanishda, urug’dan o’simliklarning rivojlanishi; bahorda o’simliklarning uyg’onishi) olib borilad Gul va uning tabiatdarivojlanishi; bahorda o’simliklarning uyg’onishi) olib borilad Gul va uning tabiatda tovlanishini kuzatish ham o’quvchilarda qiziquvchanlikni tarbiyalashga, o’rabtovlanishini kuzatish ham o’quvchilarda qiziquvchanlikni tarbiyalashga, o’rab olgan olamni ko’ra bilish va qabul qila olishga yordam berad Bularning hammasiolgan olamni ko’ra bilish va qabul qila olishga yordam berad Bularning hammasi tafakkur va nutqni rivojlanishini ta‘minlovchi bazadir.tafakkur va nutqni rivojlanishini ta‘minlovchi bazadir. Kuzatishlar jarayonida o’quvchilar narsalarning belgilarini payqashgaKuzatishlar jarayonida o’quvchilar narsalarning belgilarini payqashga o’rganadilar. Chunonchi, birinchi sinf o’quvchilari bilan parkda o’tkaziladigano’rganadilar. Chunonchi, birinchi sinf o’quvchilari bilan parkda o’tkaziladigan kuzgi sayr vaqtida suhbat o’tkaziladi, suhbat jarayonida bolalar daraxt barglaridagikuzgi sayr vaqtida suhbat o’tkaziladi, suhbat jarayonida bolalar daraxt barglaridagi

ranglarning o’zgarganini ko’radilar. Bunda ular e‘tibori bir xil daraxtlardaranglarning o’zgarganini ko’radilar. Bunda ular e‘tibori bir xil daraxtlarda ranglarning pastki shoxlarda, boshqalarda — yuqoridagi shoxlardaranglarning pastki shoxlarda, boshqalarda — yuqoridagi shoxlarda o’zgarganligiga, siren va ligustrum kabi o’simliklarda barglarning o’zgarmayo’zgarganligiga, siren va ligustrum kabi o’simliklarda barglarning o’zgarmay yashil holda qolganligiga qaratilad Shu sayrning o’zida bolalarga o’simliklarningyashil holda qolganligiga qaratilad Shu sayrning o’zida bolalarga o’simliklarning o’lchami, rangi, shakli yoki boshqa xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan narsalarningo’lchami, rangi, shakli yoki boshqa xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan narsalarning belgibelgi larini ajratish bo’yicha topshiriqlar berish mumkin. larini ajratish bo’yicha topshiriqlar berish mumkin. Taqqoslash — bu narsa va hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik va tafovutTaqqoslash — bu narsa va hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik va tafovut belgilarini aniqlash demakdir. Taqqoslash — aqlning tahliliy ishidir. Taqqoslashbelgilarini aniqlash demakdir. Taqqoslash — aqlning tahliliy ishidir. Taqqoslash jarayoni murakkab va o’z ichiga sintez, umumlashtirish va xulosani oladjarayoni murakkab va o’z ichiga sintez, umumlashtirish va xulosani olad O’quvchilar narsalarning belgilarini ajrata olsalar, muhimni uncha muhimO’quvchilar narsalarning belgilarini ajrata olsalar, muhimni uncha muhim bo’lmagandan farq qila olsalar, shunday sharoitdagi taqqoslash bo’lishi mumkin,bo’lmagandan farq qila olsalar, shunday sharoitdagi taqqoslash bo’lishi mumkin, chunki faqat muhim belgilar bo’yicha taqqoslash mumkin bo’ladchunki faqat muhim belgilar bo’yicha taqqoslash mumkin bo’lad Taqqoslash uchun topshiriqlar tuzishda quyidagi talablarga rioya qilishTaqqoslash uchun topshiriqlar tuzishda quyidagi talablarga rioya qilish zarur:zarur: Faqat bir-biriga daxlli bo’lgan narsa va hodisalarni, ya‘ni ular o’rtasidaFaqat bir-biriga daxlli bo’lgan narsa va hodisalarni, ya‘ni ular o’rtasida o’xshashlik yoki tafovut bo’lganligini (archa va qarag’ay, zarang va chinor, akao’xshashlik yoki tafovut bo’lganligini (archa va qarag’ay, zarang va chinor, aka -- tsiya va glidichiyani) taqqoslash kerak.tsiya va glidichiyani) taqqoslash kerak. Taqqoslash maqsadga yo’nalgan holda (masalan, bo’ri va it, it vaTaqqoslash maqsadga yo’nalgan holda (masalan, bo’ri va it, it va mushuk) bo’lish Taqqoslash famushuk) bo’lish Taqqoslash fa qat tashqi belgilari bo’yichagina emas, balkiqat tashqi belgilari bo’yichagina emas, balki xarakteri va keltiradigan foydasi bo’yicha ham bo’lishi mumkin.xarakteri va keltiradigan foydasi bo’yicha ham bo’lishi mumkin. Taqqoslash xulosa bilan tugallanishi kerak. Taqqoslash xulosa bilan tugallanishi kerak. Mashqni ikki narsa yoki hodisani taqqoslash bilan boshlamoq zarur. KeyinMashqni ikki narsa yoki hodisani taqqoslash bilan boshlamoq zarur. Keyin uch, to’rt va hatto ko’proq sondagi ob‘ektlarni taqqoslash mumkin bo’laduch, to’rt va hatto ko’proq sondagi ob‘ektlarni taqqoslash mumkin bo’lad Taqqoslashni hammadan ko’ra bir-biriga qarama-qarshi qo’yishdan boshlash qulayTaqqoslashni hammadan ko’ra bir-biriga qarama-qarshi qo’yishdan boshlash qulay (qum sochiluvchan, loy esa yopishqoq). Bolalar asta-sekin faqat farq qiladigan(qum sochiluvchan, loy esa yopishqoq). Bolalar asta-sekin faqat farq qiladigan belgilargina emas, balki o’xshashlarini ham ajrata boshlaydilar, hodisa vabelgilargina emas, balki o’xshashlarini ham ajrata boshlaydilar, hodisa va narsalarning eng muhim belgilarini aniqlaydilar.narsalarning eng muhim belgilarini aniqlaydilar. Maktaboldi uchastkasidagi gulzorda o’suvchi o’simliklarni poyasi,Maktaboldi uchastkasidagi gulzorda o’suvchi o’simliklarni poyasi, barglari, gullari, mevalari bo’yicha taqqoslashni taklif qilish mumkin. Taqqoslashbarglari, gullari, mevalari bo’yicha taqqoslashni taklif qilish mumkin. Taqqoslash asta-sekin mustaqil hikoya belgilarini kasb etib borad Taqqoslash yordamidaasta-sekin mustaqil hikoya belgilarini kasb etib borad Taqqoslash yordamida

o’qituvchi o’quvchilar bevosita kuzatmagan, yaqqol ko’rmagan, qabul qilisho’qituvchi o’quvchilar bevosita kuzatmagan, yaqqol ko’rmagan, qabul qilish vositasida sezgilari sezmagan hodisalar o’rtasidagi boglanishlarni ochib berishivositasida sezgilari sezmagan hodisalar o’rtasidagi boglanishlarni ochib berishi mumkin.mumkin. Tahlil — bu butunni belgilangan qismlarga ajratish, maxsus belgilargaTahlil — bu butunni belgilangan qismlarga ajratish, maxsus belgilarga bo’lish, o’xshash narsalarda tafovutni ajrata bilishdir. Masalan, hamma g’allabo’lish, o’xshash narsalarda tafovutni ajrata bilishdir. Masalan, hamma g’alla o’simliklarida ildizi, poyasi, bargi, guli va mevasi bo’lad Ammo bu belgilarningo’simliklarida ildizi, poyasi, bargi, guli va mevasi bo’lad Ammo bu belgilarning o’xshashligida, masalan, bug’doy va makkajo’xorida farqlar ham bor.o’xshashligida, masalan, bug’doy va makkajo’xorida farqlar ham bor. Sintez — bu bog’lanishlar o’rnatish, umumlashtirish va xulosa chiqarishdirSintez — bu bog’lanishlar o’rnatish, umumlashtirish va xulosa chiqarishdir (g’alla o’simliklarining ildizlari ko’pgina ingichka ildizchalardan iborat, poyasi(g’alla o’simliklarining ildizlari ko’pgina ingichka ildizchalardan iborat, poyasi kovak—poxol cho’p, bargi ensiz va uzun, mevasi— don).kovak—poxol cho’p, bargi ensiz va uzun, mevasi— don). Fikrlash natijasida ilgari ko’rilmagan yangi bog’lanishlarni o’rnatsa bo’ladFikrlash natijasida ilgari ko’rilmagan yangi bog’lanishlarni o’rnatsa bo’lad Tafakkur jarayonida o’quvchi fikr yuritadi, tahlil qiladi, zarur bog’lanishlarniTafakkur jarayonida o’quvchi fikr yuritadi, tahlil qiladi, zarur bog’lanishlarni aniqlaydi, unga berilgan aniq vazifaga mos keladigan yechim uslublarini fikrananiqlaydi, unga berilgan aniq vazifaga mos keladigan yechim uslublarini fikran tanlaydi va qo’llanad Aqliy operatsiyalar vositasida u o’xshash va farq qiluvchitanlaydi va qo’llanad Aqliy operatsiyalar vositasida u o’xshash va farq qiluvchi narsalarni taqqoslaydi va guruhlayd narsalarni taqqoslaydi va guruhlayd Машғулотлар жараёнида мадани й ўсимликлар ва шифобахш ўсимликлар б илан таништириш аввало ўқувчиларини "Шифобахш ўсимликлар" тушунчалари мазмунини англаб етишини талаб этади. Шифобахш ўсимликлар ҳаёти қадим даврлардан бошлаб маълум даражада одамлар билан боғлиқлиги, уларнинг кўпчилик турлари алоҳида эътибор билан парвариш қилиниши, улардан инсон эҳтиёжини қондирадиган, дардига малҳам бўладиган юқори сифатли маҳсулотлар олиниши сингари маълумотларни болаларга етказиш биз ўқитувчиларнинг асосий мақсадимиз ҳисобланади. Биз ўз навбатида шифобахш ўсимликларнинг кўп қиррали аҳамиятини оддий тушунчалар орқали болалар диққатига ҳавола қилишга ҳаракат қилдик: мазкур ўсимликларни ҳўллигича, қуритилган, қайнатилган- қайнатма, дамлама ҳамда илмий тиббиётда махсус препаратлар тайёрлаш йўли билан кишилар томонидан танаввул қилиниши маълум қилинди. Шифобахш ўсимликлар кўп турлардан иборат бўлиб, улар ер шарининг деярли барча ҳудудларида кенг тарқалган. Ўсимликлар ўз ҳаёти учун ўзлари ку рашадилар, турли мосланишларни ҳосил қиладилар. Ўрмон, ўтлоқлар, тоғ ён

бағирлари, адирлар, сув ҳавзалари, экинлар ораси ҳамда чўл минтақаларида яшашга лаёқатланганлар. Зуптурум, семизўт, чилонжийда, беҳи, анор, дўлана, анжир, лимон, ёнғоқ саримсоқ қлампир, зирк, мурч, чойут, ялпиз, исириқ, сачратқи, бўйимодарон, отқулоқ, мойчечак, арпабодиён, қоқиўт (момақаймоқ), кийикўт, петрушка каби бир неча ўнлаб ўсимликлар ҳақида тушунчаларни кенгайтириш, уларни тассослаш асосида фарқлашга ўргатиш ўқитувчидан катта маҳорат талаб қилишига амин бўлдик. Болаларда таҳлил асосида дастлабки оддий тушунчаларни ҳосил қилингач, мазкур тушунчаларни синтезлаш жараёни бошланади. Бу жараёнда болалар мазкур ўсимликларнинг муҳим белгиларини, шифобахшлик хусусиятлари хақидаги билимларни умумлаштирадилар, номларини такрор ва такрор қайтарадилар, шу асосда болаларнинг луғат бойликлари ошира борилади. Биз ўқувчиларга шифобахш ўсимликлар хақидаги умумий тасаввурларини кенгайтириш жараёнида дидактик қўлланмалардан, уларнинг тирик намуналари, гербарийлари, суратлари акс эттирилган расмлар, гулқоғозлар, муляж ҳамда схемаларидан ўз ўрнида фойдаландикки, бу болаларда катта қизиқиш ҳосил бўлишига имкон яратди. Воҳамизда учрайдиган шифобахш ўсимликларни фақат дарс Машғулотлари жараёнида ўрганиб қолмасдан, шу билан бирга саёҳатлар жараёнида ҳам ўрганиш болаларда табиий ҳолатдаги яшил олам вакилларини кўриш, кузатиш, экологик жараёнлар билан боғлиқ ҳолда "тадқиқ қилиш" қизиқиш ва таассуротлар қолдиргани шубҳасиздир. Олинаётган билимлар ўрганилаётган ўсимликлар ҳақидаги қизиқарли маълумотлар, шеърлар, топишмоқлар, тез айтишлар, дидактик ролли ўйинларга боғланиб кетганда болаларда яна жонланиш, билишга интилиш, завқланиш, улар томонидан "Бу қандай ўсимлик, номи нима?", "Яна қаерда ўсади?", "Қайси касалликка фойда беради?" каби саволлар бериш ҳис - туйғулари кучайиб боргани бизга аён бўлди. Шу асосда Бошланғич синф ўқувчиларида ишончли оддий тушунчалар ҳосил бўлишига эришдик. Шуни таъкидлаш керакки, ўқитувчининг қўлида ҳар бир ўсимлик намуналари ёки гербарийси, унинг тўғрисидаги маълумотлар ҳамда болаларга

бериладиган саволлар мажмуаси ишлаб чиқилган бўлиши керак. Суҳбат давомида берилаётган саволлар ўз ечимини топади. Бу жараёнда ўқитувчи болаларда катта қизиқиш уйғотади, улар мантиқан изланишлари ва кузатишлардан фойдаланишига ишонч ҳосил қилдик. а) Ахлокий - мехнат тарбиясини бериш – ахлоқий тарбия дейилганда ўқувчиларни Ватанга, кишиларга муҳаббат, уларга ва улар меҳнатига ҳурмат туйгулари, интизомлилик ва хулқ-атвор маданияти, поклик, тўғрилик, камтарлик руҳида тарбиялаш тушунилади. Шифобахш ўсимликлар билан таништиришда ахлокий-меҳнат тарбиясини бериш учун мактаб майдонида экилган гуллар ва турли хилдаги ўсимликларни, дарахт ёки нихолчаларни асраш, уларни парвариш қилиш, тагини юмшатиш, суғориш, бегона ўтлардан тозалаш, шакл бериш, ўғитёки гўнг солиш ишларини бажариш, синф тирик бурчагида ўстириладиган гулларни парвариш қилиш ёки боқиладиган ҳайвонларни тагини тозалаш, сув бериш, уларга овқат бериш каби ишларни бажариш жараёнлари амалга оширилади. Бунда ўқитувчининг вазифаси жуда катта. Биз болалар билан мактаб майдонига чиқдик ва уларга ахлокий-мехнат тарбиясини бериш учун ўсимликлар парваришини тушунтираётганда шифобахш ўсимликлардан шу ерда ўсаётган олма, нок, олча, ялпиз, қоқиўт каби ўсимликларни мисол кўрсатиб, улар ҳам жонли организм эканлигини, биз қандай нафас олсак улар хам шундай нафас олишини, биз қандай овқатлансак, улар ҳам шундай озиқни яхши куришини, уларнинг озиғи ўғит ва гўнгдан иборат эканлигини оддий тушунчалар билан тушунтирдим. Биз қандай тоза-озода юришни яхши кўрсак, ўсимликлар шундай ювиниб- таранишни яхши кўришади. Шунинг уларни вақти-вақти билан тагини юмшатиб, уларни яхши кўрган озиўғит ёки гўнг солиш кераклигини, тагига сув солиш ва баргларини чангдан тозалаб туриш, нам латта билан барглар чангини артиш ёки сув билан ювиш кераклигини тушунтириш орқали ўсимликни фақат экиб қўйган билан улар бизга ҳосил, манзара ва шифо бермаслигини, бунинг учун албатта уларни тўғри парвариш қилиш,

парвариш қилиш учун эса мехнат қилиш лозимлигини уқтирдик ва бу билан ўқувчиларга меҳнат қилиш ҳиссини уйғотишга эришдик. 1-2 синф ўқувчиларига меҳнат тарбияси бериш учун ўқитувчи назоратида ўқувчилар ўсимликларни тагини юмшатадилар, уларга ўғитсоладилар, суғорадилар, баргларининг чангини ювиб-артадилар. Шифобахш ўсимликларни номларини айта оладилар, қисмларини бир- биридан фарқлаб кўрсата оладилар. 3-4 синфда ўқувчиларга мехнат тарбияси бериш учун ташкил қилинадиган ишлар анча мураккаблашиб боради. Бунда ўқувчилар ўсимликларни тагини юмшатиш, уларга ўғит солиш, суғориш, баргларининг чангини ювиб-артиш ишларини мустақил равишда бажарадилар. Ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланишини кузатадилар, содир бўлаётган ўзгаришларни қайд қилиб борадилар, ўсимликларни уруғи, барги, гулига қараб фарқлай оладилар. Ўқувчиларнинг ўсимликларга бўлган муносабати ҳамда ахлокий- тарбиявий мехнат қилишлари жонли табиатга ва Ватанга бўлган мухаббатини янада оширади. б) Табиат ёрдамида эстетик тарбия беришдан максад ўқувчиларнинг теварак атроф ва табиатдаги нарсаларни тўғри тушуниш қобилиятларини ҳар томонлама ривожлантириш ва ўстиришдир. Эстетик тарбия болага дид билан кийиниш, юриш-туриш, мехнат қилиш, жамоа орасида ўзини тўғри тута билиш каби хислатларни сингдиради. Айниқса, она табиатни севиш ва ундан завқ олишни, яъни гўзалликни хис килишни ургатади. Табиатни, унинг гузал манзараларини, тоғ этакларидаги яшил боғ- роғларни севмаган, ундан завқланмаган киши бўлмаса керак. Табиат гўзаллиги билан, айниқса шифобахш ўсимликлар билан таништиришда ўқувчиларни завқлантириш, ўсимликларнинг шифобахшлик хусусиятлари билан бирга манзара ва чиройи бериши орқали ўқувчиларда эстетик туйғуларни ҳосил қилиш ўқитувчидан катта маҳорат талаб килади. Буни табиатнинг исталган фаслларида амалга ошириш мумкин.

Шифобахш ўсимликлар билан танишиш учун ўқувчилар билан биргаликда кишлок атрофига ва мактаб боғига саёҳатга чиқдик. Мактаб боғида ўсаётган ўсимликларни кузда меваларининг шифобахшлик хусусяитлари билан таништириш борасида уларнинг ҳар бир ўзига хос турли рангда товланишини, бу инсонга фақат озиқ-овқат сифатида эмас, эстетик гўзаллик ва завқ бағишлаши, кишининг баҳри дилини очиш учун кераклигини тушунтириб, уларнинг табиатга нисбатан қизикиш ва гўзалликка хавасини оширишга эришдик. Эстетик рухда тарбия беришни қишги экскурсия жараёнида амалга оширишда ўқувчилар билан табиатнинг қор ёққандаги ҳолатини кузатдик. Бунда ҳар бир ўқувчи кузда кузатган дарахтларини таниб олдилар ва уларнинг кишда қанақа ўзгарганлигини кузатдилар. Атроф-теварак ва дарахт шохлари, бутун табиат оппоқ қор билан қопланган. Бу табиат гўзаллиги ўқувчиларда янада ҳайрат ва ҳавас ҳиссини уйғотди. Баҳорда табиатнинг уйғониши, атроф-оламнинг яшил либосга бурканганлиги, ўсимликларнинг барг чиқарганлиги ва гулга бурканганлиги ўқувчиларга янада завк-шавк уйғонди. Улар кузда ва кишда кузатган дарахтларини таниб олдилар ва уларнинг баргларини ва гулларини бир- биридан фарқини, қайси дарахт биринчи барг чикариб, кейин гуллагани, кайсиси биринчи гуллаб, кейин барг чикарганлигини кузатдилар. Нафақат шифобахш ўсимликлар, балки табиат гўзаллиги-ю сири чексиз. Мана шу нозик табиат гўзаллигини ўқувчиларга оддий тушунчалар Билан тушунтириш ва уларни эстетик руҳда тарбиялаш табиатга ва табиат орқали Она Ватанимизга муҳаббат ҳис-туйғуларини ривожлантиради ва кенгайтиради. в) Ўқувчилар илмий тафаккурини ривожлантириш – техника ва космос даврида яшаётган ёш авлодимизнинг тушунчаси, тафаккури анча ўткир. Тафаккур юқори синф ўқувчиларига нисбатан бошланғич синф ўқувчиларида тез ривожланади. Бунга сабаб улар табиат ва табиат ходисалари хақида

катталардан эшитганларини ўқиган эртаклари, кўрган мульфилмларидан хулоса чикариш орқали идрок этадилар ва тафаккур қиладилар. Бошланғич синф ўқувчиларини ўсимликлар билан таништиришда илмий тафаккурини ривожлантиришда уларга аниқ мисоллар билан, уларни алдамасдан, табиат қонунлари нуқтаи назардан тушунтириб беришимиз керак. Ўқувчиларда шифобахш ўсимликлар деганда шундай саволлар туғилиши мумкин: нима учун шифобахш ўсимлик дейилади? Шифобахш деган сўзни ўзи нима? Ўсимликлар шифобахш хусусиятларни қаердан олади? Нима учун ҳамма ўсимликлар бир хил шароитда ўсса хам шифобахшлиги турлича? Каби саволларни илмий асосда оддий тушунчалар Билан тушунтириб бердик. Айниқса, ўқувчиларга ўзлари яшаб турган Варганза қишлоғида ўсадиган олма, ўрик, олча, гилос, нок, каби ўсимликларни ўсиши,ривожланиши, уларнинг неча йил яшаши ҳақида аниқ тушунча бердик, уларнинг мевалари катта-кичиклиги, ранги, шакли ҳақида тушунча бердик, ялпиз, исмалоқ, тоғрайхон, қоқиўт каби ўсимликларнинг барги, пояси тузилиши тўғрисида маълумотлар бердик, уларнинг неча йил яшаши ва шифобахшлик хусусиятлари тўғрисида аниқ тушунчалар бердик ваш у асосда ўқувчилар идрокини ривожлантириш, улар тафаккурини оширишга муваффақ булдик ва онгини янги билимлар билан бойитишга эришдик. Ўсимликлар ҳақида умумий маълумотлари билан таништириш.

Ўқувчиларни табиат билан таништириб боришда ўқувчилар мактаб участкасидаги табиат бурчаги жуда катта роль ўйнайди.Табиат бурчагида сақланадиган ўсимликлар ўқувчиларнинг табиат ҳақидаги билимларини ошишида, шаклланишида дастлабки манба бўлиб хизмат қилади. Ўқувчилар табиат бурчагидаги ўсимликлар билан билан узвий алоқада бўладилар. Табиат бурчаги ўқувчиларни табиат билан бевосита муносабатда бўлишини таъминлайди. Ўқитувчи табиат бурчагида ўсимликларни ўстиришга киришишдан аввал унга қўйиладиган талабларни билиб олиши зарур. Бу талаблар қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин. 1. Табиат бурчагидаги ўсимликлар шу хона шароитида, мактаб муассасаси жойлашган экологик муҳитда бемалол ўса оладиган бўлиши керак. 2. Ўсимликларнинг нормал ўсиши учун иссиқлик ва ёруғлик етарли бўлиши зарур. 3. Табиат бурчагидаги ўсимликларни сувга бўлган талабига қараб жойлаштирилиши ва маълум вақтларда намлик билан таъминланиб турилиши керак. 4. Табиат бурчагида устириладиган ўсимликлар чиройли, ўқувчиларга эстетик завқ бағишлайдиган, ўқувчиларни ўзига тортадиган манзарали ўсимлик бўлиши мақсадга мувофиқдир. 5. Табиат бурчагидаги ўсимликлар ўқувчилар соғлигига зарар етказмайдиган бўлиши даркор. 6. Табиат бурчагидаги ўсимликлар ўқувчиларни бўйи етадиган, уларга сув бемалол қуйиладиган баргларни арта оладиган тагини юмшата олдиган жойда бўлиши керак. Ўқитучилар табиат бурчагида ўсимликларни устириш ва улар билан ўқувчиларни таништириш учун уларнинг номларини ва ҳар бир ўсимликнинг марфологик, биологик хусусиятларини яхши билиши зарур. Бунда қайси

ўсимлик қуёш ёруғлиги яхши тушадиган жойда ва қайси бири ёруғлик кам тушадиган жойда бўлишини билиш ҳам муҳим аҳамиятга эга . Маълумки, ўсимликларнинг сувга, органик ва минерал ўғитларга нисбатан тьалаби ҳам ҳар хил бўлади. Баъзи ўсимликлар сер сувликни ( гидрофит ўсимликлар), баъзилари ўртача сувликни ( мезофит ўсимликлар), баъзилари кам сувлкни ( ксерофит ўсимликлар) талаб қилади.Масалан, хитой атиргулуга ҳар куни сув қуйиш зарарли. Чунки унинг илдизи бунда чириб кетади. Хина, бегония кабиларни эса ҳар куни суғориш мумкин. Бундан ташқари гулларга сув қуйиш қоидаларни яхши билиш керак Хонада ўстириладиган гулларга мумкин қадар водоправод сувини қуймас кирак.Чунки бундай сув биринчидан совуқ бўлиши “ айниқса қиш пайтларида иккинчидан таркибида хлор кўп бўлиши мумкин. Шу сабабли бу хилдаги сув ишлатишдан олдин кам деганда хона шароитида 1-2 кун сақланиши зарур. Гулларга қуйиш учун ариқ ва ҳовуз сувлари энг яхши ҳисобланади. Уларни тўғридан-тўғри гулга қуйиш мумкин. Табиат бурчагида гул ўстириш учун мос келадиган тупроқни танлай билиш керак. Бунинг учун 50% тупроқ, 25% қум ва 25% гўнг олиб, уларни яхшилаб аралаштирилади. Бу тупроқни 10-12кун давомида ўртача ҳароратда (15-18) хонада свфлаб, кейин ўсимликларни ўстиришда фойдаланса бўлади. Янги ,,Таълим тугрисида“ги қонунда умумий ўрта талим ўқувчиларига билимларнинг зарур хажмини бериш, мустақил фикрлаш, ташкилотчилик қобиляти ва амалий таржиба кўникмаларини ривожлантириш, дастлабки касбга юналтириш хамда таълимнинг навбатдаги босқичини танлаш ёрдам бериши таъкидлаб ўтилган. Гўзал табиатни ранг-баранг ўсимликлар оламисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Ер юзида ўсимликлар тури жуда кенг тарқалган. Бу ўсимликларни жазирама чўллардан тортиб, то баланд тоғлар чўқ қисигача бўлган турли тупроқ ва иқлим шароитида учратиш мумкин. Ўзбекистон табиий холда ўсадиган юксак ўсимликларнинг 4500, Ўрта Осиёдаги 8000, Ер юзида еса

500 000 дан ортиқ тури борлиги аниқланган. Табиатда ўсимликлар учрамайдиган жой ниҳойатда кам. Ўсимликларнинг турли шароитда ўсиши табиатшунослик дарсларидан сизга малум. Ўзбекистонда ёз ойларида сувсиз, қумли ва шўрхок чўлларда, хамиша қор ва музликлар билан қопланиб ётадиган, баланд тоғларда ўсадиган, ғорлар ичкарисида осилиб ўсадиган ажойиб ўсимликлар хақида ешитгансиз. Табиатда денгиз, дарё, кўл ва каналарда, шунингдек, ботқоқликларда ўсадиган ўсимликлар ҳам кам эмас. Улар узоқ йиллар давомида турли шароитда ўсишга мослашган. Хар қандай ўсимлик насил қолдиришга ҳаракат қилади, яъни ўсади ва ривожланади. Ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланишини мукаммал ўрганиш маданий ўсимликларни тўғри парвариш қилиш ва улардан юқори ҳосил олиш имконини беради. Маълумки, жонли табиатни ўсимликларсиз тасоввур етиб бўлмайди. Яшил ўсимликлар барча тирик мавжудот учун хаёт манбаи ҳисобланади. Улардан ҳайвонлар,қушлар, ҳашоратлар ҳамда сувда яшовчи ҳайвонлар озиқ сифатида фойдаланади. Ўсимликлар ҳаводаги кислродни бойитади. Кислород билан еса барча тирик организмлар нафас олади. Ўсимликлар тупроқнинг унумдорлигини оширади ва уни емирилишдан сақлайди. Ўсимликларнинг одамлар ҳаётида тутган ўрни бениҳоя катта. Улардан одамлар учун озиқ-овқат,кийим-кичак,қурилиш материаллари,уй-рўзғор буюмлари ва бошқа нарсалар тайёрланади. Такидлаш жоизки, сўнгги йилларда айниқса халқ табобатида ишлатиладиган доривор ўсимликларга бўлган талаб янада орта бошлади. 2 - расмда келтирилган ўсимликларнинг айримлари еса бевосита естимол қилинади. Аксарият ўсимлик турлари шувоқ, янтоқ, беда, себарга, изен, кейреук,саксовул, жавдар кабилар чорва моллари учун тўемли озуқа ҳисобланади.

Ўсимликлар ҳаётимиз кўрки ва табиат гўзаллигидир. Ҳовлига, мактаб тажриба даласи ва истироҳат боғларига экилган ранг-баранг гуллар, мевали ҳамда манзарали ўсимликларни кўриб баҳри-дилингиз очилади. Республикамизда ўсадиган ўсимликлардан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишга жиддий етибор берилмоқда. Ўзбекистонда йўқалиш хавфи остида бўлган ўсимлик турлари Ўзбекистон Республикаси ,,Қизил китоб”ига киритилган. Ўзбекистонда Табиатни муҳофаза қилиш Давлат қўмитаси ташкил етилган. Табиатни муҳофаза қилиш, уни асраб- авайлаш,бойликларини кўпайтиириш ҳар бир кишининг буррчидир. Ҳеч шубҳа юқки,мактаб ўқувчилари ҳам бу ишга ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшадилар. Гулли ўсимликлар билан умумий Танишиш. Гуллари турлича шакл ва рангли гулқўрғон (гулкоса, гултож),унинг ичида ўрнашган чангчи ҳамда уруғига ега бўлган,уруғлангандан сўнг мева ҳосил қиладиган ўсимликларни гулли ўсимликлар дейелади. Улар илдиз, поя, барг, гул, мева ва уруғлардан ташкил топган. Ер юзадаги гулли ўсимликлар 533 оила, 13000 туркум ва 250 мингдан ортиқ турни ўз ичига олиши аниқланган. Бу ўсимликларнинг ҳар бири ўзига хос белгилари билан бир-биридан фарқ қилади. Гулли ўсимликларнинг ҳаммаси ҳам ўз ҳаёти давомида гуллаб мева тугади. Ўсимликлар дунёси миллион йиллар давомида турлича иқлим шароитига, тупроққа ва намликка мослашиб шаклланган, органлари, ички тузилиши, ажойиб хоссалари, хусусан, ҳаётий шакллари, йирик гулли ва меваси, илдизи, салобатли шох-шабаси, умирбоқийлиги, ҳайвонлар сингари тирик мавжудотлар билан озиқланиши, келгуси наслни ўз бағрида вояга етказиб, мустақил ҳаётга юлланма бериши каби ирсий белгилари билан неча асрлардан бери одамларни ўзига жалб етиб келади. Ҳар бир ўсимлик турининг ўзинга хос ажойиб ҳоссалари бор. Ўсимликларнинг хилма-хилдиги акс еттирувчи мисоллар жуда кўп. Буларга

Сейшел оролидаги ўн еллар мобайнида пишиб етиладиган, оғирлиги 25 кг га етадиган сейшел палмаси ёнғоқлари, танасида 200 л гача сув сақлайдиган Мексика кактуслари, Канар оролларида 6000 елгача умр курадиган аждар дарахтлар, Сумарта оролидан ги диаметр 1м га етадиган рафлезия каби улкан гуллар мисолбўлади. Бундай ажойиботлар ўлкамиздаги ўсимликлар орасида ҳам кўплаб топилади. Масалан, жазирама иссиққа бардош бериб, қум уйумларида ўсадиган, барглари аранг кўринадиган саксовул ва қандим, пояси сув тагида бўлиб, гули сув юзасида очиладиган нилуфар, ҳашоратлар билан озиқланадиган сув қароқчиси, табиат кўрки бўлган қизил лола, кшзагул, саллагул,чиннигул ва жумагуллар(холмон), ноёб мевали ўсимликлардан ёнғоқ, писта, бодом, сафсанлар, табобатимиз гавҳари ҳисобланган чаканда, исириқ, наъматак, сувқалампир ва бошқалар ўсимликлар дунёсининг ажойиб вакилларидир. Барча гулли ўсимликларда илдиз, поя, барг, гул, мева ва уруғларни бўлиши уларнинг ўзига хос хусусиятидир. Ўсимликларнинг ташқи муҳитга ҳар хил шаклда мосланишига ҳаётий шакл дейилади. Гулли ўсимликлар ҳаётий шаклларга кўра дарахт, бута, яримбута, бир йиллик, кўп йилликва кўп йиллик ўтларга бўлинади. Дарахтлар- танаси ёғочлашган, асосан, баланд бўйли поясининг энг, бўйи, шох- шаббали, ва барглари билан бир-биридан фарқ қилади. Масалан, олма, ўрик, ёнғоқ, ва шафтолининг шох- шаббаси ёйиқ қарағай ва теракники ғуж ва тик, сада қайрағочники шарсимон бўлади. Дарахтлар оз ёки кўп йил яшашига кўра турли хил бўлади. Масалан, Африкада ўсадиган баобаб дарахти 4000-5000 йил, арча, савр 3000 йил, сохта каштан 2000 йил, чинор 800 йил, ўрик ва ёнғоқ 70-100 йил яшаши мумкин. Табиий ҳолда тарқалган юарахтлар шароитга қадар бир-биридан кескин фарқ қилади. Масалан, бир турга мансуб бўлган ва тоғларнинг шимолий ёнбағирларида ўсадиган дарахтлар жанубий ёнбағирларида ўсадиган дарахтлардан шох- шаббасининг кўплиги, кенглиги ва баландлиги билан фарқ қилади. Тоғларнинг ўрта қисмидаги арча бўйдор бўлиб ўсса, энг

баландлардагиси эса ердан 0,5- 1м кўтарилади, холос. Бу ҳол ўсимликларни доимий эсиб турадиган шамолдан ва қишнинг қаттиқ совуқларидан сақлайди. Дарахтлар орасида саксовулга ўхшаган ниҳоятда майда баргли ёки баргсиз, илдизлари бақувват, жазирама чўлларда, қумларда ўсадиган ажойиб турлар ҳам бор. Буталар – пояси ёғочлашган, бўйи 2-3 м дан ошмайдиган битта ёки бир нечта поя ҳосил қиладиган шершох кўп йиллик ўсимлик. Буталарга, айниқса, тоғлар ён бағрида кенг тарқалган ирғай, сингиртак, наматак, зирк, бодомча, учқат, маданий ўсимликлардан анор, лимон, қорақат, лигуструм, настарин каби ўсимликларни мисол қилиб келтириш мумкин Ярим буталар- поясининг юқори қисми қишда совуқ уриб кетадиган кўп йилллик ўсимликлардир. Чўлларда кенг тарқалган ем-хашак ўсимликлардан изен, кейгеик, терескен, сарсазан ва шувоқ кабилар шулар жумласидандир. 2. Ўсмиликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишнинг аҳамияти. Ўсимликлардунёси Ердаги ҳаётнинг бирламчи манбаидир.Улар йилига 380 млрд. Ут органик модда ҳосил қилади, бунинг 325 млрд. Т денгиз ва океан ўсимликларига, 38 млрд. Т ўрмонларга, 6 млрд. Т ўтлоқларга тўғри келади. Бундан ташқари ўсимликлар, яъни яшил ўсимликлар туфайли фотосинтез жараёни рўй беради, Ердаги ҳаётнинг яшаши учун зарур бўлган кислородни ишлаб беради. Агар фотосинтез жараёни бўлмаса, ҳаводаги углерод (СО 2 ) нинг миқдори кўпайиб кишилар ва ҳайвонлар нобуд бўлур эди. Бироқ атмосферадан, сув юзасидан ва тупроқдан келаётган ўша СО 2 гази ўсимликлар томонидан ютилиб, фотосинтез жараёни натижасида яшил ўсимликлар атрофга кислородни чиқариб туради. Шундай қилиб, фотосинтез орқали Ер шаридаги сув 5,8 млн. СО 2 7 йилда бир марта янгиланиб туради . .Инсонниг кундалик ҳаётида ўсимликларнинг аҳамияти жуда катта. Чунки ўсимликлар муҳим табиий географик омил сифатида ер юзасида сув оқимига, буғланишига, тупроқда нам сақлашга, атмосферанинг қуйи

қисмидаги ҳаво оқимига, шамол кучи ва йўналишига, ҳайвонларнинг ҳаётига ҳам таъсир этади. Ўсимликлар шаҳар, қишлоқ микроиқлимига таъсир этиб, ҳавосини тозалаб, уни кислород билан бойитиб турувчи санитарлик вазифасини ҳам бажаради Ўсимликлар жамият учун (агар ундан оқилона фойдаланиб, муҳофаза қилиб қайта тиклаб турилса) беҳисоб озиқ- овқат манбаи, техника хом ашёси, медицинада дори тайёрлаш, қурилиш ва бошқа соҳалар учун хом ашё ресурсидир. Ўсимликлар айниқса, сув ости ўсимликлардаги оқсил моддаларнинг 0ўрнини ҳам босмоқда. Англияда беда ва бошқаўсимликлардан ультратовуш таъсирида ўсимлик оқсили олиб, ундан сут тайёрланмоқда. Ўсимликлардан шунингдек техникада ишлатиладиган ҳар хил мойлар, каучук ҳам олинади. Ўсимликлардан ҳар хил кийим-бош, ичимликлар тайёрлашда ҳам кенг фойдаланилмоқда. Ўсимликлар чорва молллар учун асосий озуқа манбаи, инсонларга эстетик завқ берувчи табиат элементи ҳамдир. Ўсимликлар – бу қайта тиклаш мумкин бўлган табиий ресурс ҳисобланиб, Ер шари географик қобиғида муҳим роль ўйнайди. Чунки ўсимликлар сайёрамиз юзасининг гўёки бир “кимхоб”сифатида қоплаб олиб, тупроқ ҳосилдорлигини оширишда, атмосферани тоза сақлашда, дарёларнинг гидролигик режимини тартибюга солиб туришда, инсон ва ҳайвонот дунёси учун озуқа моддалар етказиб беришда ва инсон ҳайёти учун, нормалгигиеник шароит яратишда муҳим вазифани бажаради. Ер шарида ўсимликлар тури жуда кўп бўлиб, уларнинг жуда оз қисмидан кишилар хўжалик фаолиятларидафойдаланмоқдалар. Ер шаридаги 300 минг ўсимлик туридан фақат 6000 турини инсон кундалик ҳаётида фойдаланса, шунинг 1500 тури эса, доривор ўсимликларга тўғри келади. Инсон хўжалик фаолиятида ўсимликлардан фойдаланишга уларга ҳам ижобий, ҳам салбий таъсир кўрсатади.

Инсон хўжалик фаолиятида янги ўрмонзорлар ташкил этиш, маданий ўсимликларни кўпайтириш, яйлов ва ўтлоқлар сифатини яхшилаш ва территориясини кенгайтириш ҳисобига ўсимликлар майдонини кўпайтириб боради. Бунинг устига илғор агротехникани қуллаб экилган экинларда яшил массалар миқдори табиий ўсимликларга нисбатан юқори бўлади, яшил ўсимлик массаларининг миқдори ботқоқлик ва захкаш ерларни қўритиш, тупроқ шўрини ювиш ерларни суғориш, ўсимликларга минерал ва органик ўғитлар ўсимлик касалликларини ва зараркунандаларга қарши курашиш, маданий ўсимликларни янги навларини яратиш орқали кўпайтириб борилади. Буларнинг ҳаммаси инсоннинг ўсимликлар дунёсига кўрсатаётган ижобий таъсиридир. Шулар хўжалик фаолиятида ўсимликлардан плансиз, пала-партиш фойдаланиши, ёнғинларни вужудга келтириши, турли хил қурилишлар ( шаҳарлар, саноат объектлари, йўллар, гедротехник иншоотлар ) ва тоғ- кон саноатининг ривожланиши натижасида ўсимликлар майдони қисқариб, атмосферанинг антропоген ифлосланиши, турли хил кимёвий моддаларни ишлатилиши натижасида ўсимликлар ҳолати ёмонлашиб бормоқда. Бу кишиларнинг ўсимликларга кўрсатаётган салбий таъсиридир. Ўрмонлар кишилик жамияти тарақиёти даврида ундан интенсив фойдаланиши натижасида табиий ҳолати ўзгариб, майдони қисқариб бормоқда. Агар бундан 3-3,5 минг йил илгари Ер юзасининг 47% ини (7,6 млрд.га) ўрмонлар қоплаган бўлса ҳозир унинг майдони 27% (4,06млрд.га) ни ташкил этади. Ёғоч бизнинг асримизда унвесал материалга айланиб, ундан халқ хўжалигини турли соҳаларда жумладан озиқ овқат етиштиришда, кимё ва ёқилғи санотида, мудофаада, маданий- оқартив ишларида, ҳар хил дорилар тайёрлашда ҳам кенг фойдалинмоқда. Агар бундан чорак аср илгари ёғочдан 4-5 минг хил нарса тайёрланган бўлса ҳозир ундан 20 минг хил нарсалар ишлнамоқда.

Фан ва техника тарақий этган ҳозирги замонда ёғоч кимё саноатининг ҳам хом ашё ресурсига айланиб қолди. Кимёвий йўл билан ёғочдан қоғоз , сўнъий шойи ва жун, тутинсиз порох целлюлоза, фотокиноплёнкалар, сунъий чарим, пластмассалар, этил ва метил спирти, уксус кислотаси ва жуда кўп муҳим нарсалар олинади. Ер шарида муҳим хўжалик аҳамиятга эга бўлган ўсимликлар турлари ичида ҳозир энг муҳими бу доривор ўсимликлардир. Ўзбекистонда доривор ўсимликлар жуда кўп бўлиб, энг муҳимлари шалфей, етмак, эрмон, газанда, сувқалампир, қоққи ўт, момайқаймоқ, наъматак, итбурун, чучукмия, исириқ, коврак, ровач, янтоқ, сувпиёз, отқулоқ, қирқбўғин, ёввойи пиёз зира ва бошқалар. Шунингдек Ўзбекистонда ёввойи ҳолда ўсувчи фойдали ўсимликлардан писта, бодом, дўлана, олча, ёнғоқ, шашир, тоғсағиз, қамиш кабилар кўплаб ўсади. I боб. Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамиз ўсимликлари” ҳақида тушунчаларни шакллантириш I 1. Дарс машғулотлари жарёнида ўлкамиз ўсимликлари билан таништириш. Boshlang’ich maktabning har bir o’quvchisi o’qish davomida muayyanBoshlang’ich maktabning har bir o’quvchisi o’qish davomida muayyan sonda gul, manzarali o’tsimon, daraxt yoki sabzavot o’simliklarini o’stirishi kerak,sonda gul, manzarali o’tsimon, daraxt yoki sabzavot o’simliklarini o’stirishi kerak, o’stirish uchun o’simliklarni tanlay turib, o’qituvchi ularni parvarish qilisho’stirish uchun o’simliklarni tanlay turib, o’qituvchi ularni parvarish qilish murakkabligini, iqlim xususiyatlarini, shu o’simliklarni o’stirish bilan bog’liqmurakkabligini, iqlim xususiyatlarini, shu o’simliklarni o’stirish bilan bog’liq bo’lgan nazariy materialning oson-qiyinligini va hokazolarni hisobga olishi zarur.bo’lgan nazariy materialning oson-qiyinligini va hokazolarni hisobga olishi zarur. Tabiatshunoslik darslarida nazariyani amaliyot bilan bog’lanishini amalgaTabiatshunoslik darslarida nazariyani amaliyot bilan bog’lanishini amalga oshirishga maktab yoki jamoa xo’jaligi qurtxonasida ipak qurti ustidan kuzatishlaroshirishga maktab yoki jamoa xo’jaligi qurtxonasida ipak qurti ustidan kuzatishlar va shuningdek «G’o’za», «Poliz ekinlari», «G’alla ekinlari» (3-sinf) bo’yichava shuningdek «G’o’za», «Poliz ekinlari», «G’alla ekinlari» (3-sinf) bo’yicha amaliy ishlar o’tkazilishi yordam berishi mumkin.amaliy ishlar o’tkazilishi yordam berishi mumkin.

O’quvchilarning tirik tabiat burchagidagi (o’simliklarni ekish vaO’quvchilarning tirik tabiat burchagidagi (o’simliklarni ekish va ko’paytirish), shuningdek o’simliklarning suvga, issiqlikka, yorug’likka ehtiyojiniko’paytirish), shuningdek o’simliklarning suvga, issiqlikka, yorug’likka ehtiyojini (piyoz va balzaminni o’stirish misolida — 2-sinf), gul manzarali o’simliklarining(piyoz va balzaminni o’stirish misolida — 2-sinf), gul manzarali o’simliklarining o’sishi va rivojlanishiga organik va mineral o’g’itlarning ta‘sirini (3-sinf);o’sishi va rivojlanishiga organik va mineral o’g’itlarning ta‘sirini (3-sinf); pomidorning pishishi va hosildorligiga bachkilarning ko’chirib o’tqazilishiningpomidorning pishishi va hosildorligiga bachkilarning ko’chirib o’tqazilishining ta‘sirini aniqlash bo’yicha tajribalar (4-sinf) o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan o’quv-ta‘sirini aniqlash bo’yicha tajribalar (4-sinf) o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan o’quv- tajriba uchastkasidagi mehnat jarayonida nazariya bilan amaliyot bog’lanishitajriba uchastkasidagi mehnat jarayonida nazariya bilan amaliyot bog’lanishi yaxshi amalga oshadyaxshi amalga oshad Sinflar bo’yicha maktaboldi uchastkasidagi ishlar metodikasiSinflar bo’yicha maktaboldi uchastkasidagi ishlar metodikasi O’quv-tajriba uchastkasidagi ishlarni butun sinf bilan dars vaqtidaO’quv-tajriba uchastkasidagi ishlarni butun sinf bilan dars vaqtida o’tkaziladigan majburiy ishlarga, o’quvchilarning darsdan tashqari vaqtlarda (uyo’tkaziladigan majburiy ishlarga, o’quvchilarning darsdan tashqari vaqtlarda (uy vazifasi yoki yozgi topshiriq tarzida) bajaradigan majburiy ishlarga va yoshvazifasi yoki yozgi topshiriq tarzida) bajaradigan majburiy ishlarga va yosh tabiatshunoslik to’garagi a‘zolarining ishlariga ajratish mumkin.tabiatshunoslik to’garagi a‘zolarining ishlariga ajratish mumkin. Birinchi sinfda o’quvchilar kuz davrida daraxt, buta va o’t o’simliklari bilan, ularBirinchi sinfda o’quvchilar kuz davrida daraxt, buta va o’t o’simliklari bilan, ular barglari va gullari shakllari hamda ranglarining xilma-xilligi va chiroyliligi bilan,barglari va gullari shakllari hamda ranglarining xilma-xilligi va chiroyliligi bilan, qo’l bilan ishlatiladigan asboblar (xaskash, zambil) va ular bilan ishlashqo’l bilan ishlatiladigan asboblar (xaskash, zambil) va ular bilan ishlash uslublari bilan tanishadilar.uslublari bilan tanishadilar. Bahorda birinchi sinf o’quvchilari bilan o’quv-tajriba uchastkasida amaliyBahorda birinchi sinf o’quvchilari bilan o’quv-tajriba uchastkasida amaliy ishlar o’tkazilad Ular urug’larni ekish va ularni parvarish qilish, sug’orish, o’toqishlar o’tkazilad Ular urug’larni ekish va ularni parvarish qilish, sug’orish, o’toq qilish, tayanch qoziqlarini qoqish qoidalarini bilib oladilar. qilish, tayanch qoziqlarini qoqish qoidalarini bilib oladilar. Tuproqni ishlash,Tuproqni ishlash, marza, klumbalar olish ishlarini katta yoshdagi maktab o’quvchilari bajaradilar.marza, klumbalar olish ishlarini katta yoshdagi maktab o’quvchilari bajaradilar. Birinchi sinf o’quvchilari urug’larni (no’xatgul, gulidovid, xina, tirnoqgul)Birinchi sinf o’quvchilari urug’larni (no’xatgul, gulidovid, xina, tirnoqgul) ekishga tayyorlaydilar va yerga ekadilar, o’simliklarni parvarish qiladilar.ekishga tayyorlaydilar va yerga ekadilar, o’simliklarni parvarish qiladilar. 2-sinfda bolalar kuzda o’quv-tajriba uchastkasidagi ishlar vaqtida amal2-sinfda bolalar kuzda o’quv-tajriba uchastkasidagi ishlar vaqtida amal qilinishi kerak bo’lgan mehnat xavfsizligi va shaxsiy gigiena qoidalari bilan,qilinishi kerak bo’lgan mehnat xavfsizligi va shaxsiy gigiena qoidalari bilan, urug’larni yig’ish va saqlash qoidalari bilan tanishadilar, sinf paykalini kuzdaurug’larni yig’ish va saqlash qoidalari bilan tanishadilar, sinf paykalini kuzda tuproqqa ishlov berishga tayyorlaydilar, to’kilgan barg va shoxlarni yig’ib oladilar,tuproqqa ishlov berishga tayyorlaydilar, to’kilgan barg va shoxlarni yig’ib oladilar, o’simlik qoldiqlari o’simlik qoldiqlari

Bahorda ikkinchi sinf o’quvchilari gul manzarali hamda dukkakliBahorda ikkinchi sinf o’quvchilari gul manzarali hamda dukkakli o’simliklarning urug’larini ekishga tayyorlaydilar: buning uchun yirik va sog’lomo’simliklarning urug’larini ekishga tayyorlaydilar: buning uchun yirik va sog’lom urug’larni tanlab oladilar, ularni ivitadilar va undiradilar, urug’larni tuproqqaurug’larni tanlab oladilar, ularni ivitadilar va undiradilar, urug’larni tuproqqa ekish, o’simliklarni (tirnoqgul, gulidovid, no’xatgul, no’xat, loviya va boshqalar)ekish, o’simliklarni (tirnoqgul, gulidovid, no’xatgul, no’xat, loviya va boshqalar) o’stiradilar. Keyin marzalarni xaskash bilan tekislaydilar, chizimcha tortib ariqchao’stiradilar. Keyin marzalarni xaskash bilan tekislaydilar, chizimcha tortib ariqcha oladilar, yerga urug’lar ekish bilan ustini bir yo’la ko’madilar, etiketkaoladilar, yerga urug’lar ekish bilan ustini bir yo’la ko’madilar, etiketka o’rnatadilar, o’simliklarni keyingi parvarishini olib boradilar (sug’oradilar,o’rnatadilar, o’simliklarni keyingi parvarishini olib boradilar (sug’oradilar, tuproqni yumshatadilar, marzalarni o’toq qiladilar, tayanch qoziqlar o’rnatadilar).tuproqni yumshatadilar, marzalarni o’toq qiladilar, tayanch qoziqlar o’rnatadilar). O’qituvchi rahbarligida bolalar quruq, ivitilgan va undirilgan urug’larni bir vaqtdaO’qituvchi rahbarligida bolalar quruq, ivitilgan va undirilgan urug’larni bir vaqtda ekish tajribasini o’tkazadilar (maysalarning chiqishini va o’simliklarningekish tajribasini o’tkazadilar (maysalarning chiqishini va o’simliklarning rivojlanishini qayd qilib boradilar), shuningdek o’simliklarning o’sishi va tashqirivojlanishini qayd qilib boradilar), shuningdek o’simliklarning o’sishi va tashqi sharoitlarga (issiqliq yorug’liq namlikning bo’lishiga) bog’liqligini aniqlash uchunsharoitlarga (issiqliq yorug’liq namlikning bo’lishiga) bog’liqligini aniqlash uchun kuzatishlar olib boradilar.kuzatishlar olib boradilar. 3-sinf o’quvchilari kuzda xaskash va belkurak bilan ishlashda mehnat xavfsizligi3-sinf o’quvchilari kuzda xaskash va belkurak bilan ishlashda mehnat xavfsizligi va shaxsiy gigiena qoidalari bilan tanishadilar, marzada o’stirilgan o’simliklarningva shaxsiy gigiena qoidalari bilan tanishadilar, marzada o’stirilgan o’simliklarning urug’larini yig’adilar, uchastkani o’simlik qoldiqlaridan tozalaydilar, o’g’iturug’larini yig’adilar, uchastkani o’simlik qoldiqlaridan tozalaydilar, o’g’it soladilar, tuproqni ag’darib chopadilar, ikkinchi sinfdagi o’qish davrida maktaboldisoladilar, tuproqni ag’darib chopadilar, ikkinchi sinfdagi o’qish davrida maktaboldi o’quv-tajriba uchastkasidagi ishlar yakunini chiqaradilar, maktab ko’rgazmasio’quv-tajriba uchastkasidagi ishlar yakunini chiqaradilar, maktab ko’rgazmasi uchun eksponatlar tayyorlaydilar.uchun eksponatlar tayyorlaydilar. Bahor vaqtida 3-sinf o’quvchilari ildizmeva (rediska, lavlagi, sabzi) va birBahor vaqtida 3-sinf o’quvchilari ildizmeva (rediska, lavlagi, sabzi) va bir yillik gul manzarali o’simliklarning (kosmeya, astra, itog’iz, gultojixo’roz)yillik gul manzarali o’simliklarning (kosmeya, astra, itog’iz, gultojixo’roz) urug’larini ekishga tayyorlaydilar. Ko’chat qalinligini ildizmevalar hosiliga: ekishurug’larini ekishga tayyorlaydilar. Ko’chat qalinligini ildizmevalar hosiliga: ekish muddatini ildizmevalar hosiliga va gul manzarali o’simliklarning gullash vaqtiga;muddatini ildizmevalar hosiliga va gul manzarali o’simliklarning gullash vaqtiga; o’g’itlarning ildizmevalar hosiliga va gul manzarali o’simliklarning o’sishi vao’g’itlarning ildizmevalar hosiliga va gul manzarali o’simliklarning o’sishi va rivojlanishiga ta‘sirini aniqlash bo’yicha tajriba va kuzatishlar olib boradilar.rivojlanishiga ta‘sirini aniqlash bo’yicha tajriba va kuzatishlar olib boradilar. Ildizmeva va gul manzarali o’simliklar urug’larini yerga ekadilar, tajribalarIldizmeva va gul manzarali o’simliklar urug’larini yerga ekadilar, tajribalar qo’yadilar va ekinlarni parvarish qiladilar, sug’oradilar va yerlarni yumshatadilar,qo’yadilar va ekinlarni parvarish qiladilar, sug’oradilar va yerlarni yumshatadilar, o’toq va yagana qiladilar, ko’chatlar o’tkazadilar. Bundan tashqari 3-sinfo’toq va yagana qiladilar, ko’chatlar o’tkazadilar. Bundan tashqari 3-sinf o’quvchilari smorodina (qoraqat), uzum, anor, atirgul qalamchalarinio’quvchilari smorodina (qoraqat), uzum, anor, atirgul qalamchalarini tayyorlaydilar hamda o’tqazadilar, ko’kargan o’simliklarni parvarish qiladilar.tayyorlaydilar hamda o’tqazadilar, ko’kargan o’simliklarni parvarish qiladilar.

4-sinf o’quvchilari kuz davrida hosilni yig’adilar va hisobga oladilar, ularni4-sinf o’quvchilari kuz davrida hosilni yig’adilar va hisobga oladilar, ularni saqlash qoidalari bilan tanishadilar, urug’lar yig’adilar, tuproqqa ishlov beradilar,saqlash qoidalari bilan tanishadilar, urug’lar yig’adilar, tuproqqa ishlov beradilar, rezavor, buta va mevali daraxtlarni qishga tayyorlaydilar. Bundan tashqari bolalarrezavor, buta va mevali daraxtlarni qishga tayyorlaydilar. Bundan tashqari bolalar mevali daraxtlarning tanasi hamda asosiy poyasidagi eski po’stloqlarini olibmevali daraxtlarning tanasi hamda asosiy poyasidagi eski po’stloqlarini olib tashlaydilar, tana atrofiga tuproq tashlaydilar, unga o’g’it soladilar, rezavor vatashlaydilar, tana atrofiga tuproq tashlaydilar, unga o’g’it soladilar, rezavor va manzarali butalar o’tkazadilar.manzarali butalar o’tkazadilar. Bahor paytida 4-sinf o’quvchilari sabzavot, dala gul manzaraliBahor paytida 4-sinf o’quvchilari sabzavot, dala gul manzarali o’simliklarning unuvchanligini tekshiradilar, sabzavot va manzarali o’simliklaro’simliklarning unuvchanligini tekshiradilar, sabzavot va manzarali o’simliklar pomidor, karam, shabboy, xushbo’y tamaki va hokazo) ko’chatlarinipomidor, karam, shabboy, xushbo’y tamaki va hokazo) ko’chatlarini yetishtiradilar, ko’chatlarni parvarish qiladilar va ko’chirib o’tkazadilar, birinchiyetishtiradilar, ko’chatlarni parvarish qiladilar va ko’chirib o’tkazadilar, birinchi sinf paykallarida kollektsiya uchastkasida va gulzorda tuproqni bahorgi ekishga vasinf paykallarida kollektsiya uchastkasida va gulzorda tuproqni bahorgi ekishga va ko’chatlar o’tqazishga tayyorlaydi, daraxtlarning tanalari atrofini yumshatadilar,ko’chatlar o’tqazishga tayyorlaydi, daraxtlarning tanalari atrofini yumshatadilar, kollektsiya uchastkasi va gulzorga urug’lar sepadilar, ko’kargan o’simliklarnikollektsiya uchastkasi va gulzorga urug’lar sepadilar, ko’kargan o’simliklarni oziqlantiradilar. Bundan tashqari bolalar ko’p yillik gul manzarali o’simliklarnioziqlantiradilar. Bundan tashqari bolalar ko’p yillik gul manzarali o’simliklarni parvarish qiladilar, ularning tuplarini bo’lish bilan ko’paytiradilar, ildiz otganparvarish qiladilar, ularning tuplarini bo’lish bilan ko’paytiradilar, ildiz otgan ko’chatlarni doimiy joylarga o’tqazadilar, bog’ va poliz zararkunandalariga qarshiko’chatlarni doimiy joylarga o’tqazadilar, bog’ va poliz zararkunandalariga qarshi kurashadilar.kurashadilar. Boshlang’ich sinflarda tabiat to’g’risidagi bilimlar tarkibiga jonsiz tabiatBoshlang’ich sinflarda tabiat to’g’risidagi bilimlar tarkibiga jonsiz tabiat jismlari va hodisalari, o’simlik va hayvonlar, odam tanasining tuzilishi vajismlari va hodisalari, o’simlik va hayvonlar, odam tanasining tuzilishi va salomatlikni muhofaza qilish, yilning har xil fasllarida qishloq xo’jalik mehnatisalomatlikni muhofaza qilish, yilning har xil fasllarida qishloq xo’jalik mehnati to’g’risidagi tasavvur va tushunchalar, oddiy geografik tasavvur hamdato’g’risidagi tasavvur va tushunchalar, oddiy geografik tasavvur hamda tushunchalar kiradtushunchalar kirad Bolalar maktabga kelishi bilan o’qituvchi rahbarligida atrof olam bilanBolalar maktabga kelishi bilan o’qituvchi rahbarligida atrof olam bilan maqsadga yo’nalgan holda: tanishib boradilar. Atrof olam bilan dastlabki tanishishmaqsadga yo’nalgan holda: tanishib boradilar. Atrof olam bilan dastlabki tanishish ularning sezgi organlarining qabul qilishiga. asoslanad Olamni bilib olishningularning sezgi organlarining qabul qilishiga. asoslanad Olamni bilib olishning birinchi bosqichi bolalarning barcha yangilarni qarab chiqishga, iloji bo’lsa ushlabbirinchi bosqichi bolalarning barcha yangilarni qarab chiqishga, iloji bo’lsa ushlab

ko’rishga qaratilgan tug’ma intilishdir. Shunga ko’ra dastlabki tasavvurlar vako’rishga qaratilgan tug’ma intilishdir. Shunga ko’ra dastlabki tasavvurlar va tushunchalarni shakllantirishda o’quvchiga o’rganish ob‘ekti bilan bevositatushunchalarni shakllantirishda o’quvchiga o’rganish ob‘ekti bilan bevosita muloqotda bo’lish imkoniyatini berishi kerak.muloqotda bo’lish imkoniyatini berishi kerak. Ekskursiyalarda, kuzatishlar vaqtida o’quvchilar kundalik hayotning narsalarini qabulEkskursiyalarda, kuzatishlar vaqtida o’quvchilar kundalik hayotning narsalarini qabul qilib, ulardagi o’xshashlik va tafovut belgilarini topadilar. Ularda «oddiyqilib, ulardagi o’xshashlik va tafovut belgilarini topadilar. Ularda «oddiy tushunchalar» shakllanad Fikrlash jarayonida bolalarda aniq fikrlar vujudga keladtushunchalar» shakllanad Fikrlash jarayonida bolalarda aniq fikrlar vujudga kelad (Fikrga ega bo’lish — nimanidir tasdiqlash yoki rad etish demakdir. Masalan, «Bu gul(Fikrga ega bo’lish — nimanidir tasdiqlash yoki rad etish demakdir. Masalan, «Bu gul qizil». «Bu o’simlik—g’o’zadir»). Fikr hosil bo’lishida fikrlash jarayoni: jism vaqizil». «Bu o’simlik—g’o’zadir»). Fikr hosil bo’lishida fikrlash jarayoni: jism va hodisalarni tahlil qilish, sintezlash, taqqoslash va umumlashtirish katta o’rin olad Fikrhodisalarni tahlil qilish, sintezlash, taqqoslash va umumlashtirish katta o’rin olad Fikr bevosita qabul qilish va tasavvurlar asosida shaklbevosita qabul qilish va tasavvurlar asosida shakl lanad Masalan, «Daraxt ildizi, tanalanad Masalan, «Daraxt ildizi, tana (poya), barglar, gullar va mevalardan iboratdir» degan fikr daraxtlarni kuzatish,(poya), barglar, gullar va mevalardan iboratdir» degan fikr daraxtlarni kuzatish, ularning xususiyatlarini aniqlash va tahlil qilish, o’simlikning atalgan qismlariniularning xususiyatlarini aniqlash va tahlil qilish, o’simlikning atalgan qismlarini taqqoslash, tegishli xulosa chiqarishga asoslangan. Fikrlash faoliyati jarayonidataqqoslash, tegishli xulosa chiqarishga asoslangan. Fikrlash faoliyati jarayonida bolalarda atrof olam to’g’risida tushunchalar shakllanadbolalarda atrof olam to’g’risida tushunchalar shakllanad Tabiatshunoslikni o’rganishda bolalar oladigan tushunchalar jo’g’rofiy (umumiy,Tabiatshunoslikni o’rganishda bolalar oladigan tushunchalar jo’g’rofiy (umumiy, alohida va yig’ma) va biologik (tur va avlod) tushunchalariga bo’linadalohida va yig’ma) va biologik (tur va avlod) tushunchalariga bo’linad Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish va ularni kichik yoshli maktabTabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish va ularni kichik yoshli maktab o’quvchilari tomonidan o’zlashtirilishining xususiyatlar Tabiatshunoslik tushunchalario’quvchilari tomonidan o’zlashtirilishining xususiyatlar Tabiatshunoslik tushunchalari — bu umumiy muhim belgilari bilan birlashtirilgan ob‘ektlar, hodisalar, jismlarning— bu umumiy muhim belgilari bilan birlashtirilgan ob‘ektlar, hodisalar, jismlarning butun guruhi to’g’risidagi umumlashgan bilimlardir. Chunonchi, «o’simliklar»butun guruhi to’g’risidagi umumlashgan bilimlardir. Chunonchi, «o’simliklar» tushunchasiga barcha o’simliklar uchun umumiy bo’lgan muhim belgitushunchasiga barcha o’simliklar uchun umumiy bo’lgan muhim belgi lari bilan birlari bilan bir guruhga birlashtirilgan har xil narsalar kirad Ularning hammasi o’sadi; rivojlanadi,guruhga birlashtirilgan har xil narsalar kirad Ularning hammasi o’sadi; rivojlanadi, nafas oladi, ko’payadi, ya‘ni tirik organizmlar hisoblanadnafas oladi, ko’payadi, ya‘ni tirik organizmlar hisoblanad Qabul qilish va tasavvurlar ayrim narsalarning qiyofasidir. Tushunchalar esa butunQabul qilish va tasavvurlar ayrim narsalarning qiyofasidir. Tushunchalar esa butun narsalar sinfiga taalluqli umumlashgan mazmunni aks ettirad Masalan, «barg»narsalar sinfiga taalluqli umumlashgan mazmunni aks ettirad Masalan, «barg» tushunchasi daraxt, buta, o’t o’simliklari o’sadigan hamma barglarga taalluqlidir.tushunchasi daraxt, buta, o’t o’simliklari o’sadigan hamma barglarga taalluqlidir. Umumiy tushunchalarni shakllantirishda o’qituvchi:Umumiy tushunchalarni shakllantirishda o’qituvchi: ob‘ektlarni maqsadga yo’nalgan holda qabul qilib olinishini tashkil qilishi;ob‘ektlarni maqsadga yo’nalgan holda qabul qilib olinishini tashkil qilishi;

tabiat jismlari va hodisalari to’g’risidagi har bir yangi tushunchani tahlil qilishi vatabiat jismlari va hodisalari to’g’risidagi har bir yangi tushunchani tahlil qilishi va barcha narsalarda, ilgari o’zlashtirilganlarda takrorlanadigan muhim belgilarnibarcha narsalarda, ilgari o’zlashtirilganlarda takrorlanadigan muhim belgilarni ajratishi;ajratishi; ikkinchi darajali uncha muhim bo’lmagan barcha belgilarni mavhumlashtirish,ikkinchi darajali uncha muhim bo’lmagan barcha belgilarni mavhumlashtirish, buning uchun uncha muhim bo’lmagan turlanadigan belgili, lekin muhim belgibuning uchun uncha muhim bo’lmagan turlanadigan belgili, lekin muhim belgi -- larini saqlagan (masalan, lola va binafsha, boychechak va lola) narsalardanlarini saqlagan (masalan, lola va binafsha, boychechak va lola) narsalardan foydalanishi lozim.foydalanishi lozim. Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirishda har xil fikrlashTabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirishda har xil fikrlash operatsiyalaridan: tahlil, sintez,, taqqoslash, mavhumlashtirish, aniqlashtirish,operatsiyalaridan: tahlil, sintez,, taqqoslash, mavhumlashtirish, aniqlashtirish, umumlashtirish kabilardan foydalanishga alohida ahamiyag berish kerak.umumlashtirish kabilardan foydalanishga alohida ahamiyag berish kerak. Biror o’simlik, hayvon, jonsiz tabiat ob‘ekti; (kompas, termometr)Biror o’simlik, hayvon, jonsiz tabiat ob‘ekti; (kompas, termometr) to’g’risida tushuncha hosil qilishda uni fikran qismlarga ajratish, ularning harto’g’risida tushuncha hosil qilishda uni fikran qismlarga ajratish, ularning har birini alohida ko’rib chiqish zarur.birini alohida ko’rib chiqish zarur. Masalan, 1—2-sinf o’quvchilarini erta gullovchi o’simliklar (binafsha,Masalan, 1—2-sinf o’quvchilarini erta gullovchi o’simliklar (binafsha, yarutka, chuchmoma, lola) bilan tanishtira borib, o’qituvchi bolalarga shuyarutka, chuchmoma, lola) bilan tanishtira borib, o’qituvchi bolalarga shu o’simliklar» ning qismlarga (ildiz, poya, barg va gulga) ajratish, keyin esa har biro’simliklar» ning qismlarga (ildiz, poya, barg va gulga) ajratish, keyin esa har bir qismning vazifasini aniqlashni, ya‘ni tahlil qilishni taklif qilad Shundan keyinqismning vazifasini aniqlashni, ya‘ni tahlil qilishni taklif qilad Shundan keyin bolalar narsaning qismlarini fikran bir butunga birlashtirishi, ya‘ni sintez uslubidanbolalar narsaning qismlarini fikran bir butunga birlashtirishi, ya‘ni sintez uslubidan foydalanish kerak. Tahlil va sintez — fikrlashning eng muhim uslubidir, uningfoydalanish kerak. Tahlil va sintez — fikrlashning eng muhim uslubidir, uning yordamida tushunchalar shakllantiriladyordamida tushunchalar shakllantirilad Narsalarning ayrim elementlarini fikran ajraNarsalarning ayrim elementlarini fikran ajra tish va ularni bir butungatish va ularni bir butunga birlashtirishdan foydalanib, ayrim narsa va hodisalarni bir-biri bilan taqqoslashbirlashtirishdan foydalanib, ayrim narsa va hodisalarni bir-biri bilan taqqoslash (binafsha bilan lolani; chuchmoma bilan binafshani, binafsha bilan ko’knorni,(binafsha bilan lolani; chuchmoma bilan binafshani, binafsha bilan ko’knorni, tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlar bilan bog’liq holda o’simliklar hayotidagitabiatdagi mavsumiy o’zgarishlar bilan bog’liq holda o’simliklar hayotidagi o’zgarishlarni) orqali o’tkazish mumkin. Taqqoslash har xil belgilar: o’simliko’zgarishlarni) orqali o’tkazish mumkin. Taqqoslash har xil belgilar: o’simlik organlari, tashqi tuzilishi, yil fasllari, foydalanilishi bo’yicha o’tkaziladorganlari, tashqi tuzilishi, yil fasllari, foydalanilishi bo’yicha o’tkazilad

tabiat hodisalari, landshaftlarning ayrim elementlari va odamlarning xo’jaliktabiat hodisalari, landshaftlarning ayrim elementlari va odamlarning xo’jalik faoliyatlari o’rtasidagi aloqa yoki o’zaro bog’liqlikni ochib beruvchi; faoliyatlari o’rtasidagi aloqa yoki o’zaro bog’liqlikni ochib beruvchi; bolalarning tabiatshunoslik tushunchalarini bilib olganliklarini aniqlovchi; bolalarning tabiatshunoslik tushunchalarini bilib olganliklarini aniqlovchi; tabiatdagi kuzatish va natijalarni ta‘riflashni mo’ljallagan, tabiiy ob‘ekt yokitabiatdagi kuzatish va natijalarni ta‘riflashni mo’ljallagan, tabiiy ob‘ekt yoki jarayonlarni rasmlar chizish yordamida tasvirlash; jarayonlarni rasmlar chizish yordamida tasvirlash; tabiat ob‘ektlarini tanib olish bilan bog’liq bo’lgan savollar taklif qilinadtabiat ob‘ektlarini tanib olish bilan bog’liq bo’lgan savollar taklif qilinad Misol tariqasida «Dala o’simliklari» mavzusi (3-sinf) bo’yicha tekshirish ishiMisol tariqasida «Dala o’simliklari» mavzusi (3-sinf) bo’yicha tekshirish ishi uchun savollar keltiramiz: 1. Paxta mevasi nima deb ataladi? 2. G’allaning poyasiuchun savollar keltiramiz: 1. Paxta mevasi nima deb ataladi? 2. G’allaning poyasi nima deb ataladi? 3. Poliz o’simliklarining qaysilarini bilasiz? 4. Uzum qandaynima deb ataladi? 3. Poliz o’simliklarining qaysilarini bilasiz? 4. Uzum qanday ko’paytiriladi? 5. Yirtqich qushlar qanday foyda keltiradi?ko’paytiriladi? 5. Yirtqich qushlar qanday foyda keltiradi? Yoyozma ish uchun tezis tipidagi dasturlashtirilgan topshiriqlar, raqamliYoyozma ish uchun tezis tipidagi dasturlashtirilgan topshiriqlar, raqamli diktantlar, dasturlashtirilgan kartochkalardan foydalanilishi mumkin.diktantlar, dasturlashtirilgan kartochkalardan foydalanilishi mumkin. Bilim, uquv va ko’nikmalarni baholash. O’quvchilarning og’zaki javoblariBilim, uquv va ko’nikmalarni baholash. O’quvchilarning og’zaki javoblari ularning bilimlarini aks ettiradi va o’qituvchi tomonidan har bir o’quvchiningularning bilimlarini aks ettiradi va o’qituvchi tomonidan har bir o’quvchining qanday o’zlashtirayotganligini, u o’quv materialini qanchalik egallaganliginiqanday o’zlashtirayotganligini, u o’quv materialini qanchalik egallaganligini ko’rsatuvchi baholar bilan qadrlanad Shuning bilan birga ular ma‘lum darajadako’rsatuvchi baholar bilan qadrlanad Shuning bilan birga ular ma‘lum darajada o’qitishning sifatini ham aniqlaydi, chunki o’quvchilar bilimi uning asosiyo’qitishning sifatini ham aniqlaydi, chunki o’quvchilar bilimi uning asosiy o’lchovidir.o’lchovidir. Bilimlarni baholash intensivligini oshirish uchun bir necha o’quvchilardanBilimlarni baholash intensivligini oshirish uchun bir necha o’quvchilardan bir vaqtda so’rash uslubini qo’llash mumkin. Masalan, bir o’quvchi sinf oldidabir vaqtda so’rash uslubini qo’llash mumkin. Masalan, bir o’quvchi sinf oldida o’qituvchiga javob beradi, 2—3 o’quvchi doskada rasmlar chizadi, bir nechao’qituvchiga javob beradi, 2—3 o’quvchi doskada rasmlar chizadi, bir necha o’quvchi didaktik dasturlashtirilgan kartochkalar bilan ishlaydo’quvchi didaktik dasturlashtirilgan kartochkalar bilan ishlayd O’quvchilar bilimini baholashda materialni ular qanchalik aniq va ravonO’quvchilar bilimini baholashda materialni ular qanchalik aniq va ravon tushunganliklari, javobning aniqligi va to’liqligi, shuningdek uning shakli, ya‘nitushunganliklari, javobning aniqligi va to’liqligi, shuningdek uning shakli, ya‘ni

bilimni bayon qilishning izchilligi va to’g’riligi hisobga olinad Tabiatshunoslikbilimni bayon qilishning izchilligi va to’g’riligi hisobga olinad Tabiatshunoslik bo’yicha o’quvchilar bilimlarini baholashning o’lchovlarini sinflar bo’yichabo’yicha o’quvchilar bilimlarini baholashning o’lchovlarini sinflar bo’yicha keltiramiz.keltiramiz. 1- sinf. Birinchi sinf yakunida o’qitishning oxiriga kelib, bolalar yil1- sinf. Birinchi sinf yakunida o’qitishning oxiriga kelib, bolalar yil fasllarining xarakterli belgilarini; bir nechta buta o’t o’simliklarining, yaqinfasllarining xarakterli belgilarini; bir nechta buta o’t o’simliklarining, yaqin atrofdagi bir nechta hayvonlarning nomlarini bilishlari va ularni taniy olishlari;atrofdagi bir nechta hayvonlarning nomlarini bilishlari va ularni taniy olishlari; tabiatda o’zini tutish qoidalarini bilishlari va bajarishlari keraktabiatda o’zini tutish qoidalarini bilishlari va bajarishlari kerak Birinchi sinfda baho qo’yilmaydi, ammo muvaffaqiyatli javoblarBirinchi sinfda baho qo’yilmaydi, ammo muvaffaqiyatli javoblar rag’batlantiriladrag’batlantirilad 2- sinf. Ikkinchi sinfda «5» bahosi yil fasllarining ayrim belgilarini2- sinf. Ikkinchi sinfda «5» bahosi yil fasllarining ayrim belgilarini bilganlarga; 3—4 daraxt, buta, o’t o’simliklari va xona o’simliklarini,bilganlarga; 3—4 daraxt, buta, o’t o’simliklari va xona o’simliklarini, shuningdek qushlar va hasharotlarning 3—4 ta turini bilgan va farqiga borashuningdek qushlar va hasharotlarning 3—4 ta turini bilgan va farqiga bora olganlarga qo’yilad Bolalar, shuningdek tabiatda muntazam kuzatishlar olibolganlarga qo’yilad Bolalar, shuningdek tabiatda muntazam kuzatishlar olib borgan va ularni «Kuzatishlar kundaligi»da qayd qila olgan bo’lishlari; xonaborgan va ularni «Kuzatishlar kundaligi»da qayd qila olgan bo’lishlari; xona o’simliklarini to’g’ri sug’ora olishlari, ularni parvarish qilishni bilishlari; shaxsiyo’simliklarini to’g’ri sug’ora olishlari, ularni parvarish qilishni bilishlari; shaxsiy gigiena qoidalarini, kun va ovqatlanish rejimini bilishlari hamda bajarishlarigigiena qoidalarini, kun va ovqatlanish rejimini bilishlari hamda bajarishlari kerak. kerak. «4» bahosi ham «5» bahosidagi o’lchovlar bo’yicha qo’yiladi, ammo«4» bahosi ham «5» bahosidagi o’lchovlar bo’yicha qo’yiladi, ammo javobda ba‘zi noaniqliklarga yo’l qo’yilgan bo’ladjavobda ba‘zi noaniqliklarga yo’l qo’yilgan bo’lad «3» bahosi o’quvchi tabiatdagi o’z kuzatishlarini qayd qila olish, ular«3» bahosi o’quvchi tabiatdagi o’z kuzatishlarini qayd qila olish, ular to’g’risida ravon aytib bera olish uquvlarini yetarli egallamaganida qo’yilad Salbiyto’g’risida ravon aytib bera olish uquvlarini yetarli egallamaganida qo’yilad Salbiy baho qo’yilmaydbaho qo’yilmayd 3-sinf. «5» bahosi o’z joyida eng ko’p tarqalgan mavsumiy hodisalar3-sinf. «5» bahosi o’z joyida eng ko’p tarqalgan mavsumiy hodisalar to’g’risidagi to’liq bilimlarga, ular to’g’risida sabab, oqibat bog’lanishlarinito’g’risidagi to’liq bilimlarga, ular to’g’risida sabab, oqibat bog’lanishlarini ko’rsatish bilan va o’zining tabiatdagi kuzatishlariga tayanib hikoya qila olishko’rsatish bilan va o’zining tabiatdagi kuzatishlariga tayanib hikoya qila olish uquviga; o’z joyida ko’proq tarqalgan o’simlik va hayvonlar, ularning yashashuquviga; o’z joyida ko’proq tarqalgan o’simlik va hayvonlar, ularning yashash sharoitlari to’g’risida (darslik va tabiatni kuzatish kundaligi hajmida) hikoya qilasharoitlari to’g’risida (darslik va tabiatni kuzatish kundaligi hajmida) hikoya qila olish uquviga; o’z joyidagi odamlarning yil fasllari bo’yicha mehnatlari to’g’risidaolish uquviga; o’z joyidagi odamlarning yil fasllari bo’yicha mehnatlari to’g’risida aytib bera olish uquviga qo’yilad O’quvchilar odam organizmi va uningaytib bera olish uquviga qo’yilad O’quvchilar odam organizmi va uning salomatligini saqlash to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lishlari, tabiatdasalomatligini saqlash to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lishlari, tabiatda

muntazam kuzatish olib borishlari va ularni kuzatishlar kundaligida qayd qilibmuntazam kuzatish olib borishlari va ularni kuzatishlar kundaligida qayd qilib borishlari; havo haroratini to’g’ri o’lchay olishlari, gerbariylarni rasmiylashtiraborishlari; havo haroratini to’g’ri o’lchay olishlari, gerbariylarni rasmiylashtira bilishlari, kundalik materiallari bo’yicha kuzatishlariga yakun chiqara olishlaribilishlari, kundalik materiallari bo’yicha kuzatishlariga yakun chiqara olishlari kerak.kerak. «4» bahosini qo’yishda ham o’sha talablarga rioya qilinadi, biroq bunda«4» bahosini qo’yishda ham o’sha talablarga rioya qilinadi, biroq bunda biroz noaniqlikka yo’l qo’yilgan bo’ladbiroz noaniqlikka yo’l qo’yilgan bo’lad «5» va «4» baholari faqat darslik materialini bilgangagina emas, balki«5» va «4» baholari faqat darslik materialini bilgangagina emas, balki shuning bilan birga o’quv-tajriba uchastkasidagi va ekskursiya vaqtidagi faolshuning bilan birga o’quv-tajriba uchastkasidagi va ekskursiya vaqtidagi faol ishlariga, kuzata olishlariga va tabiatning o’zidan bilim ola bilishiga ham qo’yiladishlariga, kuzata olishlariga va tabiatning o’zidan bilim ola bilishiga ham qo’yilad «3» bahosi tabiat to’g’risidagi noaniqlik, uzuq bilimlarga, sabab-oqibat«3» bahosi tabiat to’g’risidagi noaniqlik, uzuq bilimlarga, sabab-oqibat aloqalarini aniqlay olmaslikka, tabiatning mahalliy hodisalari, o’simlik vaaloqalarini aniqlay olmaslikka, tabiatning mahalliy hodisalari, o’simlik va hayvonlari, tabiatdagi odamlar hayoti to’g’risida bilim yetarli bo’lmaganda,hayvonlari, tabiatdagi odamlar hayoti to’g’risida bilim yetarli bo’lmaganda, tabiatda kuzatishlarni muntazam olib bormaganda va kuzatishlar kundaliginitabiatda kuzatishlarni muntazam olib bormaganda va kuzatishlar kundaligini sistemali yuritmaganda qo’yiladsistemali yuritmaganda qo’yilad Salbiy baho qo’yilmaydSalbiy baho qo’yilmayd 4- sinf. «5» baho dasturning asosiy mavzulari bo’yicha aniq bilimlarga, plan4- sinf. «5» baho dasturning asosiy mavzulari bo’yicha aniq bilimlarga, plan bilan xaritaning farqiga borish, kompasdan foydalanish, joyida ufq tomonlarinibilan xaritaning farqiga borish, kompasdan foydalanish, joyida ufq tomonlarini farqiga borish, o’z o’lkasi tabiati to’g’risida (darslik yoki mahalliy o’lkashunoslikfarqiga borish, o’z o’lkasi tabiati to’g’risida (darslik yoki mahalliy o’lkashunoslik qo’llanmasi hajmida) gapirib berish, o’z kuzatishlaridan amalda foydalanishqo’llanmasi hajmida) gapirib berish, o’z kuzatishlaridan amalda foydalanish uquvlariga, shuningdek Vatanimiz tabiati to’g’risida to’g’ri, to’liq hikoyaga, haruquvlariga, shuningdek Vatanimiz tabiati to’g’risida to’g’ri, to’liq hikoyaga, har xil zonalar tabiatidagi sabab-oqibat aloqalarini ko’rsata olishiga; tabiatga ehtiyotlikxil zonalar tabiatidagi sabab-oqibat aloqalarini ko’rsata olishiga; tabiatga ehtiyotlik munosabati nimadan iboratligi va kishilar tabiatni qanday ehtiyotmunosabati nimadan iboratligi va kishilar tabiatni qanday ehtiyot qilayotganliklarini tushuntira olishiga; amaliy ishlarni to’g’ri bajarishi vaqilayotganliklarini tushuntira olishiga; amaliy ishlarni to’g’ri bajarishi va kuzatishlar kundaligini muntazam yuritishiga qo’yiladkuzatishlar kundaligini muntazam yuritishiga qo’yilad «4» bahosi o’sha bilimlar uchun qo’yiladi, ammo javob berishda uncha katta«4» bahosi o’sha bilimlar uchun qo’yiladi, ammo javob berishda uncha katta bo’lmagan noaniqlikka yo’l qo’yilgan bo’ladbo’lmagan noaniqlikka yo’l qo’yilgan bo’lad «3» bahosi bilimlarning noaniqligi, to’la bo’lmaganligi, o’quv materialini«3» bahosi bilimlarning noaniqligi, to’la bo’lmaganligi, o’quv materialini bo’sh ekanligi, hikoyada o’z kuzatishlaridan foydalana olmaganligi va amaliybo’sh ekanligi, hikoyada o’z kuzatishlaridan foydalana olmaganligi va amaliy ishlarni va kuzatishlar kundaligi yuritishni sifatsiz bajarganligi uchun qo’yiladishlarni va kuzatishlar kundaligi yuritishni sifatsiz bajarganligi uchun qo’yilad

«2» bahosi o’quvchi kerakli narsani topolmagan va uning xususiyatlarini«2» bahosi o’quvchi kerakli narsani topolmagan va uning xususiyatlarini to’g’ri ta‘riflay olmagan, shuningdek shu guruhning xarakterli belgilarini ko’rsatato’g’ri ta‘riflay olmagan, shuningdek shu guruhning xarakterli belgilarini ko’rsata olmagan, hodisalarni tushuntirolmagan va aniq misollar keltirolmagan, tajribaolmagan, hodisalarni tushuntirolmagan va aniq misollar keltirolmagan, tajriba o’tkazolmagan va xulosalarni ifodalay olmagan hollarda, shuningdek u javobidao’tkazolmagan va xulosalarni ifodalay olmagan hollarda, shuningdek u javobida adashganda, biroq materialni tushunganda qo’yiladadashganda, biroq materialni tushunganda qo’yilad «1» bahosi o’quvchi butunlay javob bermagan yoki «taxminan» javob«1» bahosi o’quvchi butunlay javob bermagan yoki «taxminan» javob bergan, materialni tushunmagan hollarda qo’yiladbergan, materialni tushunmagan hollarda qo’yilad O’qituvchi bu me‘yorlardan foydalana borib, har o’quvchining individualO’qituvchi bu me‘yorlardan foydalana borib, har o’quvchining individual xususiyatlarini, uning o’quv materialini o’zlashtirishdagi harakatlarini, o’ziningxususiyatlarini, uning o’quv materialini o’zlashtirishdagi harakatlarini, o’zining kamchiliklari va qiyinchiliklarni bartaraf qilish qobiliyatini hisobga olishi zarur.kamchiliklari va qiyinchiliklarni bartaraf qilish qobiliyatini hisobga olishi zarur. Baho sinfdagi yoki joylardagi aniq amaliy ish uchun ham qo’yilishi mumkin.Baho sinfdagi yoki joylardagi aniq amaliy ish uchun ham qo’yilishi mumkin. Bunda ishning izchil va puxta bajarilishi, o’quvchining mustaqillik darajasi,Bunda ishning izchil va puxta bajarilishi, o’quvchining mustaqillik darajasi, olingan xulosalarning to’g’riligi, ularni ifodalana olishi hisobga olinad Kamidaolingan xulosalarning to’g’riligi, ularni ifodalana olishi hisobga olinad Kamida oyda bir marta o’quvchilarning kuzatishlar kundaligidagi ishlar baholanad Bundaoyda bir marta o’quvchilarning kuzatishlar kundaligidagi ishlar baholanad Bunda kuzatishlarning mustaqilligi, o’z vaqtida o’tkazilganligi, ob-havoni qayd qilishkuzatishlarning mustaqilligi, o’z vaqtida o’tkazilganligi, ob-havoni qayd qilish to’g’riligi hisobga olinad «Kuzatishlar kundaliklari» da o’quvchilar yo’l qo’yganto’g’riligi hisobga olinad «Kuzatishlar kundaliklari» da o’quvchilar yo’l qo’ygan imlo xatolari albatta tuzatiladi, ammo tabiatshunoslik bo’yicha baho qo’yishdaimlo xatolari albatta tuzatiladi, ammo tabiatshunoslik bo’yicha baho qo’yishda hisobga olinmayd O’quv choragi yoki yili uchun yakuniy baho qo’yishda o’quvchihisobga olinmayd O’quv choragi yoki yili uchun yakuniy baho qo’yishda o’quvchi dastur talablarida ko’rsatilgan bilim, uquv va ko’nikmalarni qanchalikdastur talablarida ko’rsatilgan bilim, uquv va ko’nikmalarni qanchalik egallaganliklarini hisobga olish lozim. Bunda o’quvchilarning og’zaki javoblari,egallaganliklarini hisobga olish lozim. Bunda o’quvchilarning og’zaki javoblari, ularning amaliy faoliyati va kuzatishlar kundaligini yuritish sifati hisobga olinadularning amaliy faoliyati va kuzatishlar kundaligini yuritish sifati hisobga olinad Tabiatshunoslik bo’yicha daftar tutish. 1-sinfdan boshlab o’quvchilar atrofTabiatshunoslik bo’yicha daftar tutish. 1-sinfdan boshlab o’quvchilar atrof olam bilan tanishishga bog’liq ijodiy ishlar uchun daftar tutishlari kerak. Buolam bilan tanishishga bog’liq ijodiy ishlar uchun daftar tutishlari kerak. Bu ularga kuzatuvchanliklarini rivojlantirishga va tabiat to’g’risidagi bilimlariniularga kuzatuvchanliklarini rivojlantirishga va tabiat to’g’risidagi bilimlarini sistemalashtirishga yordam berad Daftarlarda asosiy o’rinni ko’pinchasistemalashtirishga yordam berad Daftarlarda asosiy o’rinni ko’pincha o’quvchilarning uy vazifasi sifatida mustaqil chizgan rasmlari egallaydo’quvchilarning uy vazifasi sifatida mustaqil chizgan rasmlari egallayd Rasm chizish yoki savollarga javob tarzida yozuvlar qilish uchunRasm chizish yoki savollarga javob tarzida yozuvlar qilish uchun o’quvchilar materialni oldindan o’zlashtirgan bo’lishlari kerak. Birinchi yarimo’quvchilar materialni oldindan o’zlashtirgan bo’lishlari kerak. Birinchi yarim yilida o’quvchilar hech narsa yozmaydilar, faqat rasm chizadilar, o’quv yiliningyilida o’quvchilar hech narsa yozmaydilar, faqat rasm chizadilar, o’quv yilining ikkinchi yarmida ular shu rasmlar ostida qisqacha yozuvlar qiladilar. Xat-savodgaikkinchi yarmida ular shu rasmlar ostida qisqacha yozuvlar qiladilar. Xat-savodga

o’rgatishning alifbe davrida o’quvchilar park va xiyobonlarning daraxtlari bilano’rgatishning alifbe davrida o’quvchilar park va xiyobonlarning daraxtlari bilan tanishish maqsadida o’tkazilgan ekskursiyadan keyin har xil shakldagi bargtanishish maqsadida o’tkazilgan ekskursiyadan keyin har xil shakldagi barg plastinkalarini qog’oz varag’iga qo’yib, uning atrofini rasm tarzida chizadilar.plastinkalarini qog’oz varag’iga qo’yib, uning atrofini rasm tarzida chizadilar. Keyin ular bargni qarab chiqadilar va uning tishli, oval, kesik qirg’oqlari, bargdaKeyin ular bargni qarab chiqadilar va uning tishli, oval, kesik qirg’oqlari, bargda tomirlarni joylanishi, bandi rasmlarini chizadilar, chizilgan bargga bo’yoqtomirlarni joylanishi, bandi rasmlarini chizadilar, chizilgan bargga bo’yoq beradilar. Mustaqil rasm chiza oladigan o’quvchilar bargni qog’oz varag’igaberadilar. Mustaqil rasm chiza oladigan o’quvchilar bargni qog’oz varag’iga qo’ymasdan rasm chizadilar. Chizilgan rasm yoniga bargning o’zini yopishtirishqo’ymasdan rasm chizadilar. Chizilgan rasm yoniga bargning o’zini yopishtirish mumkin. Ikkinchi yarim yilda o’quvchilar rasmlar tagiga «CHinor bargi», «Terakmumkin. Ikkinchi yarim yilda o’quvchilar rasmlar tagiga «CHinor bargi», «Terak bargi» kabi yozuvlar qiladilar. bargi» kabi yozuvlar qiladilar. Yil fasllari to’g’risidagi hikoyalar o’qilgandan keyinYil fasllari to’g’risidagi hikoyalar o’qilgandan keyin o’quvchilar butun suratlarni chizishlari mumkin. Biror o’simlikni kuzatish paytidao’quvchilar butun suratlarni chizishlari mumkin. Biror o’simlikni kuzatish paytida o’quvchilar e‘tiborini o’simliklarning rivojlanishi bilan bog’liq jarayonga qaratisho’quvchilar e‘tiborini o’simliklarning rivojlanishi bilan bog’liq jarayonga qaratish va ularni kunlar bo’yicha yozdirib borish kerak. Masalan, «20 fevralda o’rikva ularni kunlar bo’yicha yozdirib borish kerak. Masalan, «20 fevralda o’rik daraxtida kurtaklar paydo bo’ldi», «25 fevralda o’rik gulladi», «Gullash 5 kundaraxtida kurtaklar paydo bo’ldi», «25 fevralda o’rik gulladi», «Gullash 5 kun davom etdi». Ishni osonlashtirish maqsadida birinchi sinf o’quvchilariga qatordavom etdi». Ishni osonlashtirish maqsadida birinchi sinf o’quvchilariga qator topshiriqlar beriladi, topshiriqlarga ko’ra ular faqat o’simlikning rivojlanishinitopshiriqlar beriladi, topshiriqlarga ko’ra ular faqat o’simlikning rivojlanishini xarakterlovchi kunlarni belgilab boradilar. 2-sinfda o’quvchilar kuzatishlarxarakterlovchi kunlarni belgilab boradilar. 2-sinfda o’quvchilar kuzatishlar kundaligi va ijodiy daftarlar bilan ish olib boradilar. 3-sinfdan boshlabkundaligi va ijodiy daftarlar bilan ish olib boradilar. 3-sinfdan boshlab tabiatshunoslik sistematik kursini o’rganish bilan bog’liq holda daftarlarida anchatabiatshunoslik sistematik kursini o’rganish bilan bog’liq holda daftarlarida ancha murakkabroq ishlarni olib boradilar. Tabiatshunoslik bo’yicha daftarning mazmunimurakkabroq ishlarni olib boradilar. Tabiatshunoslik bo’yicha daftarning mazmuni quyidagilar bo’lishi mumkin:quyidagilar bo’lishi mumkin: Tushuntiruvchi yozuvli rasm. Asliga qarab chizish yaxsh Masalan, amaliyTushuntiruvchi yozuvli rasm. Asliga qarab chizish yaxsh Masalan, amaliy mashg’ulotda «G’o’za» mavzusini o’rganishda o’quvchilar g’o’zaning organlarimashg’ulotda «G’o’za» mavzusini o’rganishda o’quvchilar g’o’zaning organlari bilan rasmini chizadilar. Agar darsda vaqt yetarli bo’lmasa, rasm chizishbilan rasmini chizadilar. Agar darsda vaqt yetarli bo’lmasa, rasm chizish uyda tugallanad O’qituvchining doskaga chizganlarini daftarga chizilishiuyda tugallanad O’qituvchining doskaga chizganlarini daftarga chizilishi mumkin. Har bir rasm odatda uning ayrim qismlarini ifodalaydigan tegishlimumkin. Har bir rasm odatda uning ayrim qismlarini ifodalaydigan tegishli yozuvlar ko’rinishidagi tushuntiruvchi matnga ega bo’lishi kerak (masalan,yozuvlar ko’rinishidagi tushuntiruvchi matnga ega bo’lishi kerak (masalan, ildiz, poya, barg, gul, meva);ildiz, poya, barg, gul, meva); Mantiqiy tafakkur va nutqni rivojlantirish.Mantiqiy tafakkur va nutqni rivojlantirish.

Tabiatshunoslik tasavvurlari va tushunchalarini shakllantirishda tafakkur vaTabiatshunoslik tasavvurlari va tushunchalarini shakllantirishda tafakkur va nutq katta rol o’ynayd Boshlang’ich sinf o’qituvchisi o’quvchilari nutqining to’g’rinutq katta rol o’ynayd Boshlang’ich sinf o’qituvchisi o’quvchilari nutqining to’g’ri bo’lishini kuzatib borishi kerak. bo’lishini kuzatib borishi kerak. Nutqni mashqlantirish uchun eng muhimNutqni mashqlantirish uchun eng muhim materiallardan biri o’quvchi atrofidagi tabiatdir. Atrof tabiat bilan tanishtirishmateriallardan biri o’quvchi atrofidagi tabiatdir. Atrof tabiat bilan tanishtirish bolalarning kuzatishlariga asoslanad Tabiatni kuzatish jarayonida to’planganbolalarning kuzatishlariga asoslanad Tabiatni kuzatish jarayonida to’plangan material leksikani boyitish, jumlalar va og’zaki hikoyalar tuzish, lug’aviymaterial leksikani boyitish, jumlalar va og’zaki hikoyalar tuzish, lug’aviy mashqlar, yozma insho bajarish, suhbatlar o’tkazish uchun xizmat qilad Ko’pinchamashqlar, yozma insho bajarish, suhbatlar o’tkazish uchun xizmat qilad Ko’pincha kichik yoshdagi maktab o’quvchilari tabiatni kuzatib, xulosa chiqara olmaydilar,kichik yoshdagi maktab o’quvchilari tabiatni kuzatib, xulosa chiqara olmaydilar, bajargan ishlarining mazmunini aytib berolmaydilar, kuzatishlarini amaliy tajriba,bajargan ishlarining mazmunini aytib berolmaydilar, kuzatishlarini amaliy tajriba, darslik matni bilan bog’lashga qiynaladilar, o’rganilgan mavzu bo’yicha og’zakidarslik matni bilan bog’lashga qiynaladilar, o’rganilgan mavzu bo’yicha og’zaki hikoya tuzolmaydilar. Shuning uchun ham tabiatshunoslik darslarida foydalanishhikoya tuzolmaydilar. Shuning uchun ham tabiatshunoslik darslarida foydalanish uchun nutqiy mashqlar ishlay turib, o’qituvchi aqliy ishning muayyan shakllarigauchun nutqiy mashqlar ishlay turib, o’qituvchi aqliy ishning muayyan shakllariga — tahlil va sintezga, induktsiya va deduktsiyaga eng muhim belgilarni ajratishga,— tahlil va sintezga, induktsiya va deduktsiyaga eng muhim belgilarni ajratishga, umumlashtirishga, fikr yuritish bo’yicha masalalar yechishga, sabab va oqibatumumlashtirishga, fikr yuritish bo’yicha masalalar yechishga, sabab va oqibat bog’lanishlarini aniqlashga, taqqoslash va qarama-qarshi qo’yishga tayanish kerak.bog’lanishlarini aniqlashga, taqqoslash va qarama-qarshi qo’yishga tayanish kerak. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilari ko’pincha narsalarKichik yoshdagi maktab o’quvchilari ko’pincha narsalar ning, hodisalarning,ning, hodisalarning, faoliyatning belgilarini ajratishga qiynaladilar, shu sababli bu ishni kuzatishlarfaoliyatning belgilarini ajratishga qiynaladilar, shu sababli bu ishni kuzatishlar bilan borliq yoki o’quvchilarning tasavvurlariga asoslanib yoki xotiralari bo’yichabilan borliq yoki o’quvchilarning tasavvurlariga asoslanib yoki xotiralari bo’yicha o’tkazish zarur. Kuzatisho’tkazish zarur. Kuzatish lar muntazam ravishda xilma-xil materialda (tabiatlar muntazam ravishda xilma-xil materialda (tabiat hodisalari, ayrim holatda va muvaqqat rivojlanishda, urug’dan o’simliklarninghodisalari, ayrim holatda va muvaqqat rivojlanishda, urug’dan o’simliklarning rivojlanishi; bahorda o’simliklarning uyg’onishi) olib borilad Gul va uning tabiatdarivojlanishi; bahorda o’simliklarning uyg’onishi) olib borilad Gul va uning tabiatda tovlanishini kuzatish ham o’quvchilarda qiziquvchanlikni tarbiyalashga, o’rabtovlanishini kuzatish ham o’quvchilarda qiziquvchanlikni tarbiyalashga, o’rab olgan olamni ko’ra bilish va qabul qila olishga yordam berad Bularning hammasiolgan olamni ko’ra bilish va qabul qila olishga yordam berad Bularning hammasi tafakkur va nutqni rivojlanishini ta‘minlovchi bazadir.tafakkur va nutqni rivojlanishini ta‘minlovchi bazadir. Kuzatishlar jarayonida o’quvchilar narsalarning belgilarini payqashgaKuzatishlar jarayonida o’quvchilar narsalarning belgilarini payqashga o’rganadilar. Chunonchi, birinchi sinf o’quvchilari bilan parkda o’tkaziladigano’rganadilar. Chunonchi, birinchi sinf o’quvchilari bilan parkda o’tkaziladigan kuzgi sayr vaqtida suhbat o’tkaziladi, suhbat jarayonida bolalar daraxt barglaridagikuzgi sayr vaqtida suhbat o’tkaziladi, suhbat jarayonida bolalar daraxt barglaridagi ranglarning o’zgarganini ko’radilar. Bunda ular e‘tibori bir xil daraxtlardaranglarning o’zgarganini ko’radilar. Bunda ular e‘tibori bir xil daraxtlarda ranglarning pastki shoxlarda, boshqalarda — yuqoridagi shoxlardaranglarning pastki shoxlarda, boshqalarda — yuqoridagi shoxlarda o’zgarganligiga, siren va ligustrum kabi o’simliklarda barglarning o’zgarmayo’zgarganligiga, siren va ligustrum kabi o’simliklarda barglarning o’zgarmay

yashil holda qolganligiga qaratilad Shu sayrning o’zida bolalarga o’simliklarningyashil holda qolganligiga qaratilad Shu sayrning o’zida bolalarga o’simliklarning o’lchami, rangi, shakli yoki boshqa xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan narsalarningo’lchami, rangi, shakli yoki boshqa xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan narsalarning belgibelgi larini ajratish bo’yicha topshiriqlar berish mumkin. larini ajratish bo’yicha topshiriqlar berish mumkin. Taqqoslash — bu narsa va hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik va tafovutTaqqoslash — bu narsa va hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik va tafovut belgilarini aniqlash demakdir. Taqqoslash — aqlning tahliliy ishidir. Taqqoslashbelgilarini aniqlash demakdir. Taqqoslash — aqlning tahliliy ishidir. Taqqoslash jarayoni murakkab va o’z ichiga sintez, umumlashtirish va xulosani oladjarayoni murakkab va o’z ichiga sintez, umumlashtirish va xulosani olad O’quvchilar narsalarning belgilarini ajrata olsalar, muhimni uncha muhimO’quvchilar narsalarning belgilarini ajrata olsalar, muhimni uncha muhim bo’lmagandan farq qila olsalar, shunday sharoitdagi taqqoslash bo’lishi mumkin,bo’lmagandan farq qila olsalar, shunday sharoitdagi taqqoslash bo’lishi mumkin, chunki faqat muhim belgilar bo’yicha taqqoslash mumkin bo’ladchunki faqat muhim belgilar bo’yicha taqqoslash mumkin bo’lad Taqqoslash uchun topshiriqlar tuzishda quyidagi talablarga rioya qilishTaqqoslash uchun topshiriqlar tuzishda quyidagi talablarga rioya qilish zarur:zarur: Faqat bir-biriga daxlli bo’lgan narsa va hodisalarni, ya‘ni ular o’rtasidaFaqat bir-biriga daxlli bo’lgan narsa va hodisalarni, ya‘ni ular o’rtasida o’xshashlik yoki tafovut bo’lganligini (archa va qarag’ay, zarang va chinor, akao’xshashlik yoki tafovut bo’lganligini (archa va qarag’ay, zarang va chinor, aka -- tsiya va glidichiyani) taqqoslash kerak.tsiya va glidichiyani) taqqoslash kerak. Taqqoslash maqsadga yo’nalgan holda (masalan, bo’ri va it, it vaTaqqoslash maqsadga yo’nalgan holda (masalan, bo’ri va it, it va mushuk) bo’lish Taqqoslash famushuk) bo’lish Taqqoslash fa qat tashqi belgilari bo’yichagina emas, balkiqat tashqi belgilari bo’yichagina emas, balki xarakteri va keltiradigan foydasi bo’yicha ham bo’lishi mumkin.xarakteri va keltiradigan foydasi bo’yicha ham bo’lishi mumkin. Taqqoslash xulosa bilan tugallanishi kerak. Taqqoslash xulosa bilan tugallanishi kerak. Mashqni ikki narsa yoki hodisani taqqoslash bilan boshlamoq zarur. KeyinMashqni ikki narsa yoki hodisani taqqoslash bilan boshlamoq zarur. Keyin uch, to’rt va hatto ko’proq sondagi ob‘ektlarni taqqoslash mumkin bo’laduch, to’rt va hatto ko’proq sondagi ob‘ektlarni taqqoslash mumkin bo’lad Taqqoslashni hammadan ko’ra bir-biriga qarama-qarshi qo’yishdan boshlash qulayTaqqoslashni hammadan ko’ra bir-biriga qarama-qarshi qo’yishdan boshlash qulay (qum sochiluvchan, loy esa yopishqoq). Bolalar asta-sekin faqat farq qiladigan(qum sochiluvchan, loy esa yopishqoq). Bolalar asta-sekin faqat farq qiladigan belgilargina emas, balki o’xshashlarini ham ajrata boshlaydilar, hodisa vabelgilargina emas, balki o’xshashlarini ham ajrata boshlaydilar, hodisa va narsalarning eng muhim belgilarini aniqlaydilar.narsalarning eng muhim belgilarini aniqlaydilar. Maktaboldi uchastkasidagi gulzorda o’suvchi o’simliklarni poyasi,Maktaboldi uchastkasidagi gulzorda o’suvchi o’simliklarni poyasi, barglari, gullari, mevalari bo’yicha taqqoslashni taklif qilish mumkin. Taqqoslashbarglari, gullari, mevalari bo’yicha taqqoslashni taklif qilish mumkin. Taqqoslash asta-sekin mustaqil hikoya belgilarini kasb etib borad Taqqoslash yordamidaasta-sekin mustaqil hikoya belgilarini kasb etib borad Taqqoslash yordamida o’qituvchi o’quvchilar bevosita kuzatmagan, yaqqol ko’rmagan, qabul qilisho’qituvchi o’quvchilar bevosita kuzatmagan, yaqqol ko’rmagan, qabul qilish vositasida sezgilari sezmagan hodisalar o’rtasidagi boglanishlarni ochib berishivositasida sezgilari sezmagan hodisalar o’rtasidagi boglanishlarni ochib berishi mumkin.mumkin.

Tahlil — bu butunni belgilangan qismlarga ajratish, maxsus belgilargaTahlil — bu butunni belgilangan qismlarga ajratish, maxsus belgilarga bo’lish, o’xshash narsalarda tafovutni ajrata bilishdir. Masalan, hamma g’allabo’lish, o’xshash narsalarda tafovutni ajrata bilishdir. Masalan, hamma g’alla o’simliklarida ildizi, poyasi, bargi, guli va mevasi bo’lad Ammo bu belgilarningo’simliklarida ildizi, poyasi, bargi, guli va mevasi bo’lad Ammo bu belgilarning o’xshashligida, masalan, bug’doy va makkajo’xorida farqlar ham bor.o’xshashligida, masalan, bug’doy va makkajo’xorida farqlar ham bor. Sintez — bu bog’lanishlar o’rnatish, umumlashtirish va xulosa chiqarishdirSintez — bu bog’lanishlar o’rnatish, umumlashtirish va xulosa chiqarishdir (g’alla o’simliklarining ildizlari ko’pgina ingichka ildizchalardan iborat, poyasi(g’alla o’simliklarining ildizlari ko’pgina ingichka ildizchalardan iborat, poyasi kovak—poxol cho’p, bargi ensiz va uzun, mevasi— don).kovak—poxol cho’p, bargi ensiz va uzun, mevasi— don). Fikrlash natijasida ilgari ko’rilmagan yangi bog’lanishlarni o’rnatsa bo’ladFikrlash natijasida ilgari ko’rilmagan yangi bog’lanishlarni o’rnatsa bo’lad Tafakkur jarayonida o’quvchi fikr yuritadi, tahlil qiladi, zarur bog’lanishlarniTafakkur jarayonida o’quvchi fikr yuritadi, tahlil qiladi, zarur bog’lanishlarni aniqlaydi, unga berilgan aniq vazifaga mos keladigan yechim uslublarini fikrananiqlaydi, unga berilgan aniq vazifaga mos keladigan yechim uslublarini fikran tanlaydi va qo’llanad Aqliy operatsiyalar vositasida u o’xshash va farq qiluvchitanlaydi va qo’llanad Aqliy operatsiyalar vositasida u o’xshash va farq qiluvchi narsalarni taqqoslaydi va guruhlayd narsalarni taqqoslaydi va guruhlayd Табиат ходицалар Darslarda xilma-xil metodik uslublarni qo’llanish, amaliy ish, tajribalar,Darslarda xilma-xil metodik uslublarni qo’llanish, amaliy ish, tajribalar, ko’rgazmali qurollardan foydalanish yangi tushunchalarni ongli o’zlashtirilishiniko’rgazmali qurollardan foydalanish yangi tushunchalarni ongli o’zlashtirilishini oshirad O’tkazilgan amaliy ish va tajribalardan kelib chiqqan, puxta o’ylanganoshirad O’tkazilgan amaliy ish va tajribalardan kelib chiqqan, puxta o’ylangan savollardan foydalaniladigan suhbatlar ularni mustahkamlashga yordam beradsavollardan foydalaniladigan suhbatlar ularni mustahkamlashga yordam berad Shakllantirilgan tushunchalarni bolalar amalda qo’llana olishlari kerak Masalan,Shakllantirilgan tushunchalarni bolalar amalda qo’llana olishlari kerak Masalan, bolalar daryolar to’g’risidagi tushunchalarni o’zlashtirib, uning yordamidabolalar daryolar to’g’risidagi tushunchalarni o’zlashtirib, uning yordamida xaritadan topishlari, o’simliklarning ko’payishi to’g’risidagi tushunchani olib,xaritadan topishlari, o’simliklarning ko’payishi to’g’risidagi tushunchani olib, undan tirik tabiat burchagida yoki maktaboldi uchastkasida qo’llanishlari kerak ob-undan tirik tabiat burchagida yoki maktaboldi uchastkasida qo’llanishlari kerak ob- havoni kuzatib, o’quvchilar kuzatishlar kundaligida qayd qilishga, taqqoslash vahavoni kuzatib, o’quvchilar kuzatishlar kundaligida qayd qilishga, taqqoslash va xulosalar chiqarishga (yanvar, fevralda sovuq, martda esa iliqroq) o’rganishlarixulosalar chiqarishga (yanvar, fevralda sovuq, martda esa iliqroq) o’rganishlari kerak.kerak.

Tushunchalarni shakllantirishda shuni nazarda tutish kerakki, tushunchaTushunchalarni shakllantirishda shuni nazarda tutish kerakki, tushuncha ayrim elementlarda tarkib topad Chunonchi, «tepalik» tushunchasi quyidagiayrim elementlarda tarkib topad Chunonchi, «tepalik» tushunchasi quyidagi elementlardan: cho’qqisi, tagi, tik yonbarirlik, yotiq yonbagirlik kabilardan tarkibelementlardan: cho’qqisi, tagi, tik yonbarirlik, yotiq yonbagirlik kabilardan tarkib topad Daryo tushunchasi qutopad Daryo tushunchasi qu yidagi unsurlarni: quyilish joyi, boshi (boshlanishi),yidagi unsurlarni: quyilish joyi, boshi (boshlanishi), o’zani, o’ng va chap qirg’og’i kabilarni o’z ichiga olado’zani, o’ng va chap qirg’og’i kabilarni o’z ichiga olad Tabiat ob‘ektlari va hodisalari to’g’risida to’g’ri tushuncha hosil qilishTabiat ob‘ektlari va hodisalari to’g’risida to’g’ri tushuncha hosil qilish uchun avval ular ustida kuzatish, keyin ularning tasvirini (surat, jadval, xarita,uchun avval ular ustida kuzatish, keyin ularning tasvirini (surat, jadval, xarita, sxema) qarab chiqish, o’qituvchining hikoyasi yoki suhbatini eshitish va olingansxema) qarab chiqish, o’qituvchining hikoyasi yoki suhbatini eshitish va olingan tushunchani darslik bo’yicha mustahkamlash kerak. O’qituvchining maqsadgatushunchani darslik bo’yicha mustahkamlash kerak. O’qituvchining maqsadga yo’nalgan ishi tushunchalarning muvaffaqiyatli shakllanishiga yordam beradyo’nalgan ishi tushunchalarning muvaffaqiyatli shakllanishiga yordam berad Yakka tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish. Yakka tushunchalar - bu yokiYakka tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish. Yakka tushunchalar - bu yoki boshqa narsalarga, hodisalarga xos bo’lgan yakka belgilardir. Agar umumiyboshqa narsalarga, hodisalarga xos bo’lgan yakka belgilardir. Agar umumiy tushunchalar atamalar bilan mustahkamlansa, yakka tutushunchalar atamalar bilan mustahkamlansa, yakka tu shuncha esa nomlar yokishuncha esa nomlar yoki shaxsiy ism bilan ifodalanadi, chunki uning nomida boshqa ob‘ekt bo’lmaydshaxsiy ism bilan ifodalanadi, chunki uning nomida boshqa ob‘ekt bo’lmayd O’quvchilar e‘tiborini ob‘ektning umumiy tushuncha bilan bog’lanishigaO’quvchilar e‘tiborini ob‘ektning umumiy tushuncha bilan bog’lanishiga qaratmoq, ya‘ni ob‘ektning yakka xususiyatini ta‘kidlamoq zarur; agar uqaratmoq, ya‘ni ob‘ektning yakka xususiyatini ta‘kidlamoq zarur; agar u jo’g’rofiya ob‘jo’g’rofiya ob‘ ekti bo’lsa, unda ob‘ektga fazoviy xarakteristika berish, ya‘niekti bo’lsa, unda ob‘ektga fazoviy xarakteristika berish, ya‘ni joylashgan o’rnini xaritadan aniqlash kerak.joylashgan o’rnini xaritadan aniqlash kerak. Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirishda uncha umumiy bo’lmaganTabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirishda uncha umumiy bo’lmagan tushunchalardan ancha umumiyroq, tushunchalarga olib kelish bo’yicha mashqlartushunchalardan ancha umumiyroq, tushunchalarga olib kelish bo’yicha mashqlar katta ahamiyatga molikdir. Masalan, tur doirasidagi «bo’ri», «tulki», «yo’lbars»,katta ahamiyatga molikdir. Masalan, tur doirasidagi «bo’ri», «tulki», «yo’lbars», «sher» tushunchalari avlod doira«sher» tushunchalari avlod doira sidagi «Yirtqichlar» tushunchasiga kirad Bundasidagi «Yirtqichlar» tushunchasiga kirad Bunda farq ettiruvchi xususiyatlar (tur belgilari): junlarining rangi, tana tuzilishi,farq ettiruvchi xususiyatlar (tur belgilari): junlarining rangi, tana tuzilishi, harakatlanish xususiyatlari shu hayvonlarning tashhi ko’rinishidayoq ma‘lumharakatlanish xususiyatlari shu hayvonlarning tashhi ko’rinishidayoq ma‘lum bo’lad Ularning umumiy avlod doirasidagi belgisi boshqa hayvonning go’shti bilanbo’lad Ularning umumiy avlod doirasidagi belgisi boshqa hayvonning go’shti bilan oziqlanish qobiliyatidir. O’quvchilarni avlod doirasidagi belgilarni tur doirasidanoziqlanish qobiliyatidir. O’quvchilarni avlod doirasidagi belgilarni tur doirasidan farq qilishga o’rgatish uchun har bir tushuncha aniq ifodalangan va aniq belgilarnifarq qilishga o’rgatish uchun har bir tushuncha aniq ifodalangan va aniq belgilarni o’zida saqlagan bo’lishi kerak. o’zida saqlagan bo’lishi kerak.

Yakka tushunchalarni shakllantira borib, umumiy tuYakka tushunchalarni shakllantira borib, umumiy tu shunchani ochishgashunchani ochishga aloxida e‘tibor berish lozim. Chualoxida e‘tibor berish lozim. Chu nonchi, «daryo» umumiy tushunchasininonchi, «daryo» umumiy tushunchasini shakllantirish uchun uni kuzatish, tahlil qilish va umumlashtirish jarayonida uningshakllantirish uchun uni kuzatish, tahlil qilish va umumlashtirish jarayonida uning muhim belgilarini ajratish kerak. Buning uchun o’qituvchi xaritadan Sirdaryo,muhim belgilarini ajratish kerak. Buning uchun o’qituvchi xaritadan Sirdaryo, Amudaryo, Chirchiq daryolarini ko’rsatishi, ya‘ni yakka tushunchalar berishi vaAmudaryo, Chirchiq daryolarini ko’rsatishi, ya‘ni yakka tushunchalar berishi va bolalardan nimalar umumiy ekanligini so’rashi mumkin. (Ularning hammasibolalardan nimalar umumiy ekanligini so’rashi mumkin. (Ularning hammasi oqimga, boshlanish va quyilish joyiga, irmoqlarga, o’ng va chap qirg’oqlarigaoqimga, boshlanish va quyilish joyiga, irmoqlarga, o’ng va chap qirg’oqlariga ega). Shu belgilar asosida «daryo» umumiy tushunchasi shakllantiriladega). Shu belgilar asosida «daryo» umumiy tushunchasi shakllantirilad Tabiatshunoslik darslarida yakka tushunchalardan tashqari yig’maTabiatshunoslik darslarida yakka tushunchalardan tashqari yig’ma tushunchalar ham shakllantirilad Ular umumiy belgilarga ega bo’lgan yakkatushunchalar ham shakllantirilad Ular umumiy belgilarga ega bo’lgan yakka tushunchalartushunchalar dan tarkib topad Masalan, cho’llar uchun xos o’simliklar (saksovul,dan tarkib topad Masalan, cho’llar uchun xos o’simliklar (saksovul, qum akatsiyasi, yantoq) ni bir territoriyada bo’lishi va umumiy belgilari (uzunqum akatsiyasi, yantoq) ni bir territoriyada bo’lishi va umumiy belgilari (uzun ildizlari, yirik barg plastinkalarining yo’qligi, tikanlarining bo’lishi) ni birlashtirad ildizlari, yirik barg plastinkalarining yo’qligi, tikanlarining bo’lishi) ni birlashtirad Tabiatshunoslik tushunchalarini samarali o’zlashtirilishini ta‘minlovchiTabiatshunoslik tushunchalarini samarali o’zlashtirilishini ta‘minlovchi metodik sharoitlar. O’quv materialini o’quvchilar tomonidan puxtametodik sharoitlar. O’quv materialini o’quvchilar tomonidan puxta o’zlashtirmaslik hollari ham kam emas. Buning sababi shundaki, ularning bilimlario’zlashtirmaslik hollari ham kam emas. Buning sababi shundaki, ularning bilimlari tasavvurlar darajasida qolgan. Bu darsda yoki bir mavzu bo’yicha shakllantirilgantasavvurlar darajasida qolgan. Bu darsda yoki bir mavzu bo’yicha shakllantirilgan tushunchalar keyinchalik rivojlantirilmaydi va boshqa tushunchalar bilantushunchalar keyinchalik rivojlantirilmaydi va boshqa tushunchalar bilan bog’lanmayd Tushunchalarni rivojlantirishning zarur sharoiti sistemadir.bog’lanmayd Tushunchalarni rivojlantirishning zarur sharoiti sistemadir. Jumladan, tabiatshunoslik tushunchalarining hosil bo’lishi muayyan metodikJumladan, tabiatshunoslik tushunchalarining hosil bo’lishi muayyan metodik sharoitlarda amalga oshad Chunonchi, tabiiy ob‘ektni kuzatishlar, qabul qilishnisharoitlarda amalga oshad Chunonchi, tabiiy ob‘ektni kuzatishlar, qabul qilishni aniqlovchi mashqlar; o’qituvchining hayajonli xikoyasi qabul qilishning to’g’rianiqlovchi mashqlar; o’qituvchining hayajonli xikoyasi qabul qilishning to’g’ri bo’lishini ta‘minlayd O’qituvchining savollari xotiradan rasm chizish, har xilbo’lishini ta‘minlayd O’qituvchining savollari xotiradan rasm chizish, har xil narsalarni tanib olish bo’yicha mashqlar tasavvurlarning to’g’ri bo’lishiga yordamnarsalarni tanib olish bo’yicha mashqlar tasavvurlarning to’g’ri bo’lishiga yordam berad Muammoning aniq qo’yilishi: o’qituvchi tomonidan o’quv materialini bayonberad Muammoning aniq qo’yilishi: o’qituvchi tomonidan o’quv materialini bayon qilish mantiqi; aniqlash va taqqoslash bo’yicha mashqlar; tushunchalarniqilish mantiqi; aniqlash va taqqoslash bo’yicha mashqlar; tushunchalarni bog’lovchi va rivojlantiruvchi takrorashsh sistemasi; umumlashtirishni talabbog’lovchi va rivojlantiruvchi takrorashsh sistemasi; umumlashtirishni talab qiluvchi savollar; tushunchalarni o’quv va ko’nikmalar bilan bog’lovchi savollarqiluvchi savollar; tushunchalarni o’quv va ko’nikmalar bilan bog’lovchi savollar tushunchalarning to’g’ri bo’lishini ta‘mintushunchalarning to’g’ri bo’lishini ta‘min laydlayd

Tabiatshunoslik tushunchalari bevosita qabul qilish — kuzatishlargaTabiatshunoslik tushunchalari bevosita qabul qilish — kuzatishlarga asoslanib, o’rganilayotgan narsa yoki hodisa to’g’risida aniq va ravshan tasavvurasoslanib, o’rganilayotgan narsa yoki hodisa to’g’risida aniq va ravshan tasavvur hosil qilingan sharoitda to’g’ri bo’lishi mumkin. Tushunchani birlamchi tarzdahosil qilingan sharoitda to’g’ri bo’lishi mumkin. Tushunchani birlamchi tarzda hosil bo’lishida ob‘ektlar va ko’rgazmali materialning har xil turlari (jadvallar,hosil bo’lishida ob‘ektlar va ko’rgazmali materialning har xil turlari (jadvallar, sxemalar, suratlar va h) katta ahamiyatga egadir.sxemalar, suratlar va h) katta ahamiyatga egadir. O’quvchilar tafakkurini rivojlantirmasdan, ularO’quvchilar tafakkurini rivojlantirmasdan, ular ni fikrlash ishiga jalbni fikrlash ishiga jalb qilmasdan turib tushunchalarqilmasdan turib tushunchalar ning o’zlashtirilishiga erishish mumkin emas.ning o’zlashtirilishiga erishish mumkin emas. O’quvchilarning fikrlash faoliyatini rag’batlantirish uchun o’qituvchi mavzu vaO’quvchilarning fikrlash faoliyatini rag’batlantirish uchun o’qituvchi mavzu va dars boshida ular oldiga muammolar qo’yad O’quv materialini bayon qila borib, udars boshida ular oldiga muammolar qo’yad O’quv materialini bayon qila borib, u o’quvchilarni sabab va oqibatlarni, tabiat hodisalari o’rtasidagi boglanishlarnio’quvchilarni sabab va oqibatlarni, tabiat hodisalari o’rtasidagi boglanishlarni aniqlashga jalb qilish uchun harakat qilad «Jonajon o’lkaning tabiati» mavzusianiqlashga jalb qilish uchun harakat qilad «Jonajon o’lkaning tabiati» mavzusi misol bo’lib xizmat qilishi mumkin, unda har xil o’simliklar hayotining tuproq,misol bo’lib xizmat qilishi mumkin, unda har xil o’simliklar hayotining tuproq, suv, oziq moddalar va boshqa omillarga bog’liqligi (3-sinf), o’simlik va hayvonlarsuv, oziq moddalar va boshqa omillarga bog’liqligi (3-sinf), o’simlik va hayvonlar hayotining tabiiy sharoitlarga bog’liqligi (4- sinf) ko’rsatilgan.hayotining tabiiy sharoitlarga bog’liqligi (4- sinf) ko’rsatilgan. Ko’pgina o’yin va mashg’ulotlar tabiatni idrok qilib olishga va unga ijobiyKo’pgina o’yin va mashg’ulotlar tabiatni idrok qilib olishga va unga ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam berad Ular bolalarni tabiat hodisalarimunosabatni shakllantirishga yordam berad Ular bolalarni tabiat hodisalari to’g’risidagi bilimlar bilan boyitish, ularning insonparvarlik va estetik xislatlarinito’g’risidagi bilimlar bilan boyitish, ularning insonparvarlik va estetik xislatlarini rivojlantirishi kerak Bu jarayonda o’yin-viktorinalar, har xil jumhuriyatlargarivojlantirishi kerak Bu jarayonda o’yin-viktorinalar, har xil jumhuriyatlarga ekskursiyalarni tasavvur qildiruvchi, o’yinlar, tabiatshunoslik bayramlari muhim rolekskursiyalarni tasavvur qildiruvchi, o’yinlar, tabiatshunoslik bayramlari muhim rol o’ynaydo’ynayd

ADABIYOTLAR 1. Yusupov E.Falsafa (o’quv qo’llanma) T. «Sharq»1999. 2. Ma'naviyat yulduzlar T. 1995. 3. Voronov V. va b. Osnovo sovrеmеnnogo еstеstvoznaniya. M.»Voshaya shkola» 1999. 4. Barashnikov V.S.Kvarki, protono` Vsеlеnnaya. M. «Znaniе», 1987. 5. Novikov A. Evolyutsiya Vsеlеnnoy. M. 1990. 6. Glinka N. Umumiy kimyo. «O’qituvchi» T. 1990. 7. Lima dе Fariya. Evolyutsiya bеz otboroa. M. Izd-vo «Mir» 1991. 8. Tsesevich V.P. Chto i kak nablyudat na nebe . 5-ye izd. M., Nauka, 1979 g. 9. Barashnikov V.S. Kvarki, proton Vselennaya.-M., Znaniy, 1987 10. Novikov A. Evalyutsiya Vselennoy.-M., 1990. 11. Kuprin A.M. Lik zeml-M., Nedra, 1991. 12. Bronshten V.A. Planet i ix nablyudeniye.-M., Nauka, 1979. 13. Komarov V.N. Novaya zanimatelnaya astronomiya.-M., Nauka, 1972. 14. Entsiklopedicheskiy slovar yunogo astronoma / Cost. N.P. Yerplev.-M., Pedagogika, 1986. 15. Shklovskiy S. Vselennaya jizn razum.-M., Nauka, 1976. 16. Larin V.N. Gipoteza iznachalno gidridnoy Zeml-M., Nedra, 1980. 17. Kocharov G.YE. Yaderne reaktsii na Solntse.-M., Znaniye, 1976. 18. Vselennaya i razum (Sbornik statey).-M., Znaniye, 1988. 19. Milyukov V.K., Sagitov M.U. Gravitatsionnaya postoyannaya v astronomi- M. Znaniye, 1985. 20. Zavelskiy F.S. Vremya i yego izmereniye.-M., Nauka, 1977. 21. Sirli mo’jizalar (Maqolalar to‘plami, «Ajoyibotlar, muammolar»).-T., Adabiyot va san’at, 1984. 22. Sirli Olam (K. Xolmuhammadov to‘plovchi).-T., Yosh gvardiya, 1983. 23. Sirli Olam (K. Xolmuhammadov to‘plovchi).-T., Yosh gvardiya, 1988.

Похожие

Болаларда дастлабки иктисодий хукукий ва экологик тушунчаларни шакллантириш

Педагогик психика хакида тушунча, педагогик техникани шакллантириш усуллари

Бошлангич синф укувчиларининг табиатшунослик ҳақидаги тасаввур ва тушунчаларини шакллантири

Сайёхатлар жарайёнида улкамиз усимликлар билан таништириш

Табиатшунослик фанини укитишда ноъананавий усуллардан фойдаланиш методлари